Ағаш жапырақтары сарғайып, күн нұрын сирек шашып, күңіреніп күз жеткенде құстар жылы жаққа қайтып кетеді. Осы бір табиғи құбылысты аса көрнекті сазгер Нұрғиса Тілендиев “Құстар қайтып барады” әнінде дөп басып жеткізе білді. Ғаламат қылқалам шеберінің қолынан шыққан сурет сияқты көз алдыңда көлбеңдейтін осы бір әнде бүкіл тіршілік біткеннің тағдыры жасырынып жатқандай. Адамның мұңын, қайғысы мен қуанышын әсерлі жеткізетін ноталардан мін таппайсың. Сонымен толайым талант тудырған бұл ән қалай өмірге келген? Осы жайында әңгіме өрбітейік.
Көктемнен кейін жаз мезгілінің басталатыны сияқты, адамдардың да өз өмірінің күзінен қашып құтыла алмайтыны шындық. Құстар да қақаған қыстың алда екенін қанаттарының мұңды суылымен меңзеп, алыс-алыс жылы жақтарға қарай ұзақ сапар шегеді. Жыл құстарының өз ұяларын қалай табатындығының сыр-себебін әлі ешкім ашып айта алмайды. Ал өз ұясына қайтпай қалатындары қаншама? Адамның сол құстардан айырмашылығы бар ма? Тәңірдің де, табиғаттың да алдында тіршілік біткен дәрменсіз. “Нұрғисаның тұла бойы толған дыбыс қой, оның денесінен бір жапырақ етті үзіп алып, лақтырып тастасаң, ол екеш оған дейін бүлкілдеп, өлең айтып жатады”, – деп режиссер Қанабек Байсейітов айтып өткендей, ұлы сазгер осынау құбылысты барынша шынайы жеткізіп, “Құстар қайтып барады” әнін дүниеге әкелді.
1965 жылы сазгер Нұрғиса Тілендиевтің Шәкен Айманов атындағы “Қазақфильм” киностудиясында музыкалық бағдарламалардың бас редакторы қызметін атқарған тұсы. Бірде ол жұмыстан шығып, көңілсіз күйде үйіне қарай аяңдап келе жатады. Сірә, бір дүниеге көңілі толмаса керек. Алматыдағы 28-панфиловшылар саябағына аялдап, орындыққа отырып, айналасына қарай бастайды. Кенет көзіне ұшып жүріп, ағашқа келіп қонған тырна түседі. Жаңа қонған тырнаға ағашта отырған өзге құстар, оның ішінде қарғалар тыныштық бермейді. Қайта-қайта келіп, шоқып, мазасын алады. Құстардың бұл әрекетін көрген сазгер: “Адам мен құстың өмірі қандай ұқсас” деген ойға шомады. “Жер бетінде адам баласы бір-біріне сұстана қарап, қызыл сөзге жол беріп, бір-бірін көре алмай, қудалап жатады. Бұл әрекет құстардың да өмірінде бар екен-ау. Тырнаны қарғалар отырғызбай қойды. Мен болсам, көзге жас алып, үйге қарай беттедім” – деп, үйге келген бойда саябақтағы жағдайды жары Дариға Тілендиеваға айтып береді. Сазгер біразға дейін қанаттылар көрінісін жүрегінде сақтап, шабыттанып, “Құстар қайтып барады” әнін нотаға түсірді.
Кейін ақын Тұманбай Молдағалиевты шақырып алып, әннің шығуына ықпал еткен жағдайды баяндайды. Ақын композиторды мұқият тыңдап, ән мәтінін жазуға кіріседі. “Құстар қайтып барады” әні халық назарына осылайша ұсынылады.
Бұл әннің алғашқы орындаушысы – Қазақстан Республикасының халық әртісі Роза Жаманова. Кейін қос дауыста сол кезде өнерге енді ғана қадам басқан Бақыт Әшімова мен Шолпан Тоқсанова деген жас әншілер шырқады. Бұл шығарманың арқасында жас әншілердің де танымалдылығы өсіп, өзге ел халықтарының қазақ музыкасына деген ықыласы арта түсті. Мәселен, Үндістан елі қазақтан шыққан шығармаға зор қызығушылық танытып, әніне бірнеше мәтін жазған.
Өткен ғасырдың 70, 80-інші жылдарында бұл туынды “Құстар әні”, “Бара жатыр құс қайтып”, “Құстар қайтып бара жатыр” деген атауларға ие болды. Сазгер жүрегінен шыққан әуенді сырын бұзбай орындау тек шебер орындаушының қолынан ғана келетіні белгілі. Осы орайда “Құстар қайтып барады”-ны халық әртістері Майгүл Қазтұрғанова, Ермек Серкебаев, Нұрғали Нүсіпжанов және Роза Рымбаева сияқты саз өнерінің майталмандары шырқады. Әсіресе, Майгүлдің әнді оркестрдің сүйемелдеуімен орындаған сәттерін асыға күтуші едік.
Нұрғиса Тілендиевтің өзі де көзі тірісінде жеке концерттерінің барлығын осы әуенмен аяқтап, оның көбірек шырқалуына зор мән берген. Өйткені, өзі шығарған туындылардың ішінен бұл әнді жанына жақын тартып, ерекше санаған. Тіпті, сазгер қайтпас сапарға аттанар сәтінде: “Мені “Құстар қайтып барады” әнімен шығарып салыңдар” – деп, әннің сөзінде жазылғандай, өмір сүрген ортасын қимай кетіп бара жатқанын жеткізуге тырысқан.
Серікбай ҚҰСАЙЫНОВ,
күйші.