Жасы сексеннің сеңгіріне шыққан Гүлзайра әжейдің төргі бөлмедегі жақтаулары сәмбі талдан иілген, өз балаларынан бөлек немере-шөберелері жатқан бесікті күніне бірнеше мәрте сүйетін әдеті бар. Кейуана ұрпағының иісі сіңген қасиетті бұйымды сүйген сайын ішінен «біссімілләсін» айтып, дұға тілейді. Үйдегілер аналарының бұл қылығына күн сайын куә болса да, астарын түсінген емес. Әжей болса таңданыс танытқандарға: «Ауру қалса да, әдет қалмайды екен» деп қысқаша ғана жауап қайтарады.
«Ескіліктің қалдығы»
Иә, ата-бабаларымыз бертінге дейін бесікті Гүлзайра әжей сияқты сүймесе де одан кем қадірлемеді. «Кең дүниенің есігі» болғандықтан шығар бесікті кие тұтпайтын қазақ аз. Халқымыз ел басына күн туған алмағайып заманда да бесігін иесіз қалдырған емес. Қазақты ұлттық тамырынан ажыратуға шақ қалған кеңес өкіметі тұсында «бесік – ескіліктің қалдығы», «сәбиді рахит ауруына шалдықтырады» деген жансақ пікір қалыптастырғандар да болды. Тіпті бесіктің «зиян» екенін дәлелдеуге тырысқан арнайы ғалымдар тобының жұмыс істегенінен де хабардармыз. Уақыт өте келе бесіктің орнын қоларбалар мен манеждерге айырбастаған қыз-келіншектер пайда болды. Алайда солақай саясат жекелеген адамдарды айтпағанда тұтас ұлтымызды талбесігінен бездіре алмады.
Пайдасы ұшан-теңіз
Баланың жылы ұясына баланған бесіктің пайдасының ұшан-теңіз екенін көнекөз қариялар бүгінге дейін айтып отырады. Нәрестенің денесіне шақталып тігілген құс жастығы, тізе жастығы, қолбау, пүлішпен көмкерілген көрпешесі – бәрі-бәрі сәбидің алаңсыз ұйықтауына, толысып, өсуіне жағдай жасайтын элементтер. Бесіктің сәбиді көзінің сұғы, тілінің бүрі бар адамдардан қорғайтын қасиетін ешкім жоққа шығара алмас. Үйге осындай адамдардың келе жатқанын аңғарған аналарымыз мен әжелеріміз сәбидің бетін бесіктің жапқышымен жаба қоятын. «Бесікте өскен бала таза әрі шымыр, ауру-сырқаудан сау болады. Сәбидің арқасына сыз өтпейді. Жайлы тербетілгендіктен баланың жүйкесі де бірқалыпты дами ды», – дейді «Ел аналары – дәстүрге жол» қоғамдық бірлестігі облыстық филиалының төрайымы Алма Махамбетова.
Дәрігерлер не дейді?
Бесікте өскен баланың денсаулығының мықты болатынын ақхалаттылар да қуаттайды. Психоневрология институтының негізін қалаушы академик Владимир Бехтерев: «Балалардағы невроз ауруының алдын алу үшін бесікке жатқызу керек» деген тұжырым жасапты. Ал психолог Виталий Леутин бесік сәбидің ми қыртысындағы нейрондардың дұрыс дамуына себеп болатынын дәлелдеген. Америкалық психолог, медицина ғылымдарының докторы, трансрепсоналды психология ғылымының негізін салушы Станислав Гроф өз еңбектерінде бесік жыры баланың психотерапевтік аурудан жазылуына бірден-бір себеп болатынын айтады. «Жаңа туған нәрестенің терісі өте нәзік болады, түрлі химиялық қоспаларға, иісмай, сабындарға сезімтал келеді. Сәби үш айға дейін кіші дәретке жиі отырады. Оларды барынша қорғаған, жылы ұстаған дұрыс. Осы тұста бесіктің таптырмас құрал екенін айтқым келеді. Қазіргі қыз-келіншектер памперс кигізуді әдетке айналдырып алды. Памперске сіңген зәр біршама уақыт өткен соң суи бастайды. Салдарынан нәрестенің қуығы, бүйрегі, зәр шығаратын органдары тоңады. Өкінішке қарай, ата-аналардың көбі ыстықтан суыққа тез ауысқан температураның аталық, аналық бездің дамуын тежейтінін біле бермейді», – дейді №1 қалалық емхананың педиатр дәрігері Айнұр Әбіл.
Жауырыны жабысып қалған
Ақхалаттылар медициналық тұрғыдан алып қарағанда бесіктің пайдасы көп екенін мойындағанымен, кей жағдайда зиянға душар ететінін де жасырмайды. Педиатрлар сәбиді бесікте ұзақ жатқызуға қарсы. Баланың жауырыны жабысып қалады деп қауіптенеді. Сәбиді бесікке қатты қысып бөлеу омыртқа иілістерінің дұрыс қалыптаспауына соқтыруы мүмкін. «Аурудың 70-80 пайызы қан айналымының бұзылуынан болады. Бір жерде қимылсыз ұзақ жатқан баланың басы үлкейіп, ұршығы шығып кетеді. Мұны медицинада дисплазия деп атайды. Демек бесікке таңылған баланың жамбас буыны жасына сай жетілмейді», – дейді ортопед Александр Ревва.
Облыстық балалар ауруханасына күн сайын шамамен 40-60 бала қаралады екен. Олардың қатарында жамбас дисплазиясына шалдыққандар жиі кездеседі. Дәрігерлер жаңа босанған ата-аналарға сәбилерін қатты қымтамай, бос ұстауларына, аяқ-қолын бүгіп жатуына мүмкіндік туғызу қажеттігін айтады.
Нәрестесін кіндігі түспей тұрып бесікке бөлеген мамлюттік Айнұр Беркімбайқызының шақалағы бір айлық болғанда жылай берген. Бірден облыстық балалар ауруханасына барған оған дәрігерлер сәбиді бесікке бөлемеу туралы кеңес беріпті. Бір орында ұзақ жата берген нәрестенің жауырыны жабысып қалғанға ұқсайды. Сәбиге он күн бойы емдік массаж, су терапиясы жасалды. «Біз анадан алтаумыз. Алтауымыз да бесікте жаттық. Одан жаман болмадық. Қазіргі балалар әлсіз. Дәрігерлердің диагнозынан кейін сәбиімді бесікке бөлеуге жүрексінетін болдым. Алайда төрт бірдей балам жатқан бесігімнен безген емеспін. Үйімнің төрінде тұр», – дейді ол.
Түрі сан алуан
Қазіргі уақытта бесіктің сан алуан түрі бар. Смарт бесік, жинамалы бесік, электронды бесік… Осылардың арасынан өзіңізге керегін таңдап алуға болады. Бағасы да әртүрлі. Ғаламтордағы «бесік сатамын» деген жарнама иелеріне хабарласып көрген едік. Олардың дені электронды бесіктің құны өзгелеріне қарағанда қымбат болатынын айтты. Неге десеңіз, аты айтып тұрғандай, электронды бесік баланы ұйықтағанға дейін өзі тербетеді, сәбидің кірпігі айқасқанда автоматты түрде тоқтай қояды.
Есіл ауданында Жалын Серікжан есімді шебер тұрады. Ол бесік жасаумен айналысады. Өңірге сонау Алтайдан көшіп келген қандасымыз бесіктің сәнді безендірілуінен гөрі сапасына мән береді екен.
– Бесік кепкен тал ағашынан жасалуы керек. Қазіргі бесіктердің көбі түрлі лактармен сырланады. Бұдан сәби түрлі дертке душар болады. Дәрігерлердің де айтып жүргені осы. Шүмек байланатын тесігін, екі маңдайдағы талдан иілген жақтауларын сапасыз лакпен сырлаған соң, сәби қалай тыныс алсын? Бесіктен безіп жүрген өзіміз, – дейді шебер.
Бесікке салу
Халқымызда «Бесікке салу» деген дәстүр бар. Жуырда Наурызнаманың төртінші – Мәдениет және ұлттық салт-дәстүр күнінде өңірдегі біраз мекемелер «Бесікке салу» рәсімін өткізді. Бұрындары баланы бесікке әулеттің кейуаналары, ет жақын әйелдері бөлейтін болған. Әжелер алдымен бесікті отпен аластаған. Сонан соң «тыштырма» дәстүрі жасалатын. Кейін сәбиді айнала отырып, бесікке бөлеп, қасына ел тізгінін ұстар азамат болсын деп аттың тізгінін, айбынды болсын деп қамшы қоятын. Баланы бесікке жасы үлкен, көпбалалы аналар салатын. «Бесікке салу» дәстүрінің де көмескіленіп бара жатқаны жабырқатпай қоймайды. Өткен ғасырдың орта тұсында қазақ ақын- жазушыларының барлығының дерлік шығармаларында кезіккен «Бесік жыры» да ұмытылып барады. Сәбидің ана тіліне деген махаббаты бесік жырынан бастау алады. Ақын Ерлан Жүніс айтқандай, «Қара суда қасиеттісі ана сүті болса, қара өлеңде қасиеттісі – бесік жыры».
Нұргүл ОҚАШЕВА,
«Soltüstık Qazaqstan».
ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН:
Жаугершілік заманда қазаққа қырғидай тиген қалмақтардың киіз үйде қоңырқай тіршілік кешіп жатқан бүтіндей бір отбасын ойрандап, сүттей ұйыған шаңырақты ортасына түсіргені туралы аңыз бар. Бір үйдің арқасүйерлерімен қоса олардың сегіз бірдей перзенті нақақтан-нақақ жау қолынан қаза тапқан. Сол аласапыранда бесікте алаңсыз ұйықтап жатқан сәби аман қалыпты деседі. «Періштесі қақты» ма, әлде бесіктің киесі сақтады ма, кім білсін? Гүлзайра әжей осы оқиға есіне түскен сайын бесікті сүйеді. Ал біздің бесіктен безінгеніміз қалай?!