Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасында қаншалықты терең мағына бар екенін көпшілік түсінбейді. Ол сізге көрінетін әрбір элементінде бар. Оның философиясының мықтылығы сонша Елтаңбаның өзі біздің мемлекеттілігіміздің тұмары болып табылады. Себебін де айта кетуімізге болады.
1992 жылдың басында тәуелсіз Қазақстанның Мемлекеттік рәміздерінің ең үздік жобасына конкурс жарияланды. Ол кезде мен Ташкентте тұратын едім. Таныстар маған байқаудың шарттары жарияланған газетті берді. Мен толыққанды зерттеулермен салыстыруға тұратын өте ауыр, мұқият жұмыс жасадым.
Жобамның мағынасын жақсы сөздермен жеткізуге болады: “Шаңырағың биік болсын, керегең кең болсын, босағаң берік болсын”. Қазақтар үшін ең бастысы – осы тілек-бата. Сондықтан біздің рәміздеріміздің негізгі элементтерінің бірі – киіз үй. Киіз үй – адамзаттың ежелгі сәулет туындысы, тіпті Египет пирамидаларынан да көне екенін адамдар біле бермейді. Бұл мобильді тұрғын үй көптеген әлеуметтік мәселелерді шешіп отырды. Шаңырақ басқа да мағынада айтылады. Жастар үйленіп, отау құрған кезде қазақтар әдетте оларға өз бетінше өмір сүру үшін киіз үй сыйға тартады. Шаңырағымыз КСРО-дан бөлініп шыққан жаңа тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасты.
Содан кейін мемлекетіміз бір көзбен қарағаннан-ақ қорғалып тұрған болуы керек деген сұрақ туындады. Мен тағы да тарихи фактілерге жүгіндім: Қазақстанда жылқылар алғаш рет қолға үйретілді. Біздің тарихымызда тұлпарлар батырларын әрқашанда қорғап келген деп айтуға болады. Ат – жауынгерлердің досы әрі сақтаушысы болған. Менің жобамда жылқылар ерекше: көптеген мәдениеттерде мүйізді аттар қасиетті деп саналады. Елтаңбада бейнеленген аттардың мүйіздерінде біздің дәстүріміз бейнеленген. Әдемі және күшті мүйіздер жеті сақинадан тұрады.
Олар Жеті ру – “жеті ата” дегенді білдіреді. Елтаңбадағы тұлпарлардың қанатты жылқылар екендігі туралы пікірлерді жиі оқып, естимін, бірақ бұл пікір дұрыс емес. Шын мәнінде, “қанаттар” – Ренессанс уақытының тарихи дәуірі. Олар үлкен, орта және кіші сілтемелерден тұрады, олар бірігіп, ертоқымға “отырады”. Бұл үш жүз арасындағы бірігу мен келісім дәуірін көрсетеді.
Жас мемлекеттің тұрақтылығы туралы әсер қалыптастыру үшін Елтаңба бейнесінде желбау бейнеленген. Қатты жел кезінде киіз үйді нығайту үшін желбауға ауыр заттар байланады. Киіз үйдің ішінде желбау ілініп тұруы керек, бірақ Елтаңбада мен “табалдырықты” нығайту үшін оны сыртқа шығардым. Кіреберістің үстіне мемлекеттің атауы – “Қазақстан” деген жазу қосылды. Ал уықтар шаңырақты ұстап тұрады, бұл біздің елімізде тұрып жатқан түрлі ұлттар.
Ең үздік мемлекеттік рәміздерге арналған ауқымды конкурсқа 245 жобаның қатысқандығы есімде. Комиссия әр апта сайын жиналып отырды, соңында менің жобам депутаттардың қарауына ұсынылды. Комиссиядан, жұмыс уақытынан тыс уақытта Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың өзі келіп, қарауға ұсынылған Елтаңба нұсқаларын зерделегенін атап өткім келеді, менің жобам қатты ұнады.
Бұл жерде Жоғарғы Кеңес депутаттарының наразылығын тудырған элементтер туралы жеке айта кету керек. Менің жобамды мақұлдамас бұрын, Елтаңбадан мүйізді жылқыларды, арқарларды және бес бұрышты жұлдызды алып тастауды талап етті. Халық қалаулыларына менің арқарларым ұнамады. Бірақ бұл біздің тарихи сәндік-қолданбалы өнеріміздің бір бөлігі – әйгілі сақ аң үлгісі! Сонымен қатар мұндай геральдика симметриялы Елтаңбаның масштабы мен пропорциясын ерекше атап өту үшін қажет болды. Мұндағы “Босағаң берік болсын” элементі берік табалдырықтың арқасында жоғарғы көлемнің орнықтылығын көрсетеді. Ол кезде мен біздің арқарларымыздың Австралия елтаңбасындағы кенгурудан қай жері кем екенін түсіне алмағаным әлі есімде.
Жұлдызбен де қызықты оқиға болды. Депутаттардың барлық талаптарын орындағаннан кейін Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев түзетілген Елтаңбаның сарқылып қалғанын көрді. Сол кезде ол: “Құрметті депутаттар, бес бұрышты жұлдызды Кеңес билігімен шатастырмайық. Қазақтарда “Жұлдызың жансын” деген әдемі сөз бар. Біз әркімнің өз жұлдызы бар екеніне және осындай жас еліміздің де өз жұлдызы болуы керек деп санаймын. Біздің өз даму жолымыз бар”, – деді.
Қосымша дауыс беру өтті – “жұлдыз” өз орнына оралды. Кешке Президент өзі қоңырау шалып, алып тасталған элементтерді елтаңбада қалдыруды өтінді. Келесі отырыста комиссия төрағасы, Ұлттық Ғылым академиясының академигі Салық Зиманов, ҚР тұңғыш Конституциясын қалаушыларының бірі Сұлтан Сартаев, халық жазушысы Әбіш Кекілбаев сөз сөйледі. Бұл талқылаудағы басты тұлға Президент Нұрсұлтан Назарбаев еді. Біз мемлекеттік рәміздерімізді өте қиын қорғадық.
Жалпы дәл осы сәттен бастап барлық жылдар бойы Елтаңбамен айналыстым. Мен оның стандарты мен эталонын әзірледім, 2019 жылы елдің атауында біз қаріпті кириллицадан латын әліпбиіне ауыстырдық, сондай-ақ маған Президенттік стандартта Елтаңба дайындау кезіндегі жұмысты басшылыққа алуды сеніп тапсырды. Әрине, осы уақыт ішінде түрлі іс-шаралар барысында біз Елбасымен әңгімелесіп тұрамыз және біздің Мемлекеттік Елтаңбамызды қандай қиындықпен қорғағанымызды еске аламыз.
Жандарбек МӘЛІБЕКОВ,
архитектор, Қазақстан Республикасы Елтаңбасының авторы.