Ақ қайыңды, астықты Қызылжар даласы көрген жанның көзін жаулап, тамсантпай қоймасы анық. Солтүстіктің шаруаға қолайлы кең шалғыны, көкжиек бойы жалғасқан орман-тоғайы, балығы тулаған өзен-көлі, түгін тартсаң майы шығатын топырағы жұмыстың ебін тапқан адамды табысқа шығарып, өрге бастайтыны анық. Алайда сырт көзге тұрмысқа жайлы, берекелі болып көрінгенімен теріскей өңірдің де шешілмей келе жатқан мәселелері аз емес. Солардың бірі – демографиялық ахуалдың күрделілігі.
Деректерге сенсек, 1989 жылдан бері облыс халқы 40 пайызға азайған. Тәуелсіздік алған тұстан бастап тұрғындар саны жыл сайын үздіксіз кеміп келеді. Ұлттық статистика бюросының деректеріне сай жыл сайын Қызылжардан мыңдаған адам көшіп кетеді екен. Бүгінде мұнда 516 мыңдай тұрғын тіркелген. Ал бұдан бір жыл бұрын солтүстікқазақстандықтар 14 мыңға көп болған. Өңірден кетіп жатқандардың арасында шекара асқандар да бар. Қызылжарда қалуды қаламайтындардың басым бөлігі – жастар. Кәрілік индексі бойынша Солтүстік Қазақстан облысы елімізде ең соңғы орындардың бірінде тұр. Елдегі орташа кәрілік индексі – 28,2 болса, өңірде 56,3. Демек, 15 жасқа дейінгі әр 100 балаға 65 жастан асқан 56 зейнеткерден келеді. Қазақстан халқының орташа жасы 32 болса, біздің өңірде 38,9. Тұрғындардың орташа жасы бойынша да Қызылжар соңғы орында тұр. Бүгінгі күннің өзінде мұнда жастары аз, қарттары көп, ертеңі бұлыңғыр елді мекендер көп. Туу көрсеткіші де осындағы демографияның алға басуына дем бере алмай отыр. Облыста дүниеге келген сәбилерден қайтыс болғандар саны басым. Мәселен, жарты жылда 2254 нәресте дүние есігін ашса, өмірден өткендер саны – 2999. Мұны да егде жастағылардың көп екенімен байланыстыруға болады. Бұған алты айда 1309 неке тіркеліп, 738 жұптың ажырасқанын қосыңыз. Жастар үлесі аз болғандықтан шаңырақ көтеретіндер санының мардымсыз екені де белгілі.
Жуырда облыстық әкімдікте өткен жиында өңір басшысының орынбасары Қанат Дүзелбаев осы мәселеге ерекше тоқталды. Оның сөзінше, соңғы 10 жылда ауыл халқының саны 63 мың адамға азайған. Ал көші-қон сальдосы 56 мыңнан асады.
– 10 жылда сыртқа кеткендер 24 мың болса, 33 мың тұрғын басқа өңірлерге көшкен. Облысымыз халық саны азайып жатқан жалғыз өңір және мұндағы туу көрсеткіші төмен болғандықтан халық санын көбейту – стратегиялық міндетіміз. Өңірге жастарды тарту бойынша жұмыстар атқарылуда. Нәтижесінде жұмыс күшінің тапшылығы екі есеге азайды. Өз еркімен көшіп келушілерге арналған ережелерге өзгерістер енгізілуде. Жаңа өзгерістер мобильділік сертификатының көлемін 1625 АЕК-ке жеткізіп, баспананы қалдық құны бойынша сатып алуды қамтиды, – дейді Қанат Дүзелбаев.
Өңір халқының көші-қон салдарынан азайып жатқаны көңіл құлазытады. Әйтпесе 2020 жылдан бері халықтың табиғи азаю көрсеткіші 4 мың ғана. Егер миграция мәселесі шешілсе, демографиялық ахуал едәуір түзелер еді. Өкінішке қарай, бұл бағыттағы жұмыстар да алға баспай отыр. Биыл Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі өңірге 3144 квота бөлсе, мүмкіндікті тек 1807 адам ғана пайдаланған. Облыстық жұмыспен қамтуды үйлестiру және әлеуметтiк бағдарламалар басқармасының басшысы Ринат Елжасовтың айтуынша, жыл соңына дейін бұл жоспар 80 пайызға ғана орындалады. Ол өңірден көшіп жатқандардың 55 пайызы жастар екенін айтады.
Айта берсе, теріскей тұрғындарын алаңдатып жүрген мәселе көп-ақ. Халық аз болған соң экономикалық белсенділік те төмен. Бұл тұрғындардың табысына да кері әсер етуде. Бір сөзбен айтқанда, Қызылжардың халқы көбеймесе, көрсеткіштер кері кете бермек.
Өңір демографиясына серпін беруі тиіс «Серпін» бағдарламасының да серпілісі аз.
– Бағдарлама 2014 жылдан бері жұмыс істейді. Аталған аралықта 1472 студент оқуға қабылданды. Соның 44 пайызы теріскейде қалды. Түлектердің жартысынан көбі магистратураға оқуға түсіп, бағдарлама грантын өтеуден босатылды. 446 түлектің 386-сы Солтүстік Қазақстан облысында жұмысқа орналасты.
Биыл оқуды аяқтаған 65 студенттің 15-і жұмысқа орналасты, – дейді М.Қозыбаев атындағы университеттің басқарма мүшесі Әділхан Төлепберген.
Демографиялық дағдарыстан шығудың бір жолы – Қызылжарға жастарды көптеп тарту екені белгілі. Өкініштісі, өңіріміз өзге жастарды тартудан бұрын, өз ұл-қыздарын туған аймағында ұстап қала алмай отыр. Олардың ішінде көрші елдің оқу-орындарын таңдайтын жүздеген мектеп түлегі бар. Облыстық білім басқармасының басшысы Айнагүл Сұрағанованың сөзінше, биыл мектеп бітірген 3600 баланың 14 пайызы шетке кеткен. Шекара асқан жарты мың баланың қайтадан Қызылжарға оралуына кепілдік жоқ. Бір қуанарлығы мектеп бітіруші түлектердің 64 пайызының өңірде қалғандығы.
Қыркүйек айының басындағы деректерге сай, елдегі адам саны 20,4 млн.-ға жеткен. Демографтар 2030 жылға қарай 21 миллионға жуықтаса, 2050 жылы 27 млн. болуы мүмкін екенін болжап отыр. Ел бойынша деректер көңіл толарлық болғанымен, өңірдегі көрсеткіштер аталған мәселенің күні ертең шешілмейтінін көрсетеді. Мұны зерттеушілер де растап отыр.
– Демография мен миграция ел дамуында маңызды рөлге ие. Қазақ халқы көптеген қиындықтар мен нәубеттерді бастан өткерді. Енді алаңсыз өмір сүріп, өз болашағымызды ойлайтын сәт жетті. Алдағы 10 жылда елге тағы 300 мың этникалық қазақ көшіп келуі мүмкін. Алайда бұл салада көптеген мәселе бар. Жыл сайын бөлінетін квотаның саны небәрі 15 мыңның маңайында ғана. Бюрократиялық кедергілердің кесірінен бұл мүмкіндіктерді пайдалана алмайтындар көп. Мемлекетке демография саласында нақты статистика жүргізіп отыру қажет. Өйткені қабылданатын маңызды шешімдердің көбі елдегі халық санына байланысты болмақ, – дейді М.Қозыбаев атындағы СҚУ-дың оқытушысы Орынтай Абдулова.
«Арқада қыс жайлы болса, арқар ауып несі бар» Өңірдегі күрделі демографиялық ахуалдың артында экономика мен әлеуметтік салада жылдар бойы қордаланған мәселелер жатқаны анық. Бүгінде шағынжинақты мектептердің үлесі 70 пайызға жеткен. Жұрт жоғары табыс іздеп ірі қалаларға ағылуда. Соның салдарынан мегаполистерде халық саны тым көбейіп, оларға тиісті жағдай жасауда мәселе туындап отырғанын Мемлекет басшысы да атап өтті. Ауылға көңіл бөлініп, өңірлер өркендеп, жергілікті жерде жоғары табысы бар жұмыс орындары ашылып жатса ағайын жеті атасының ізі қалған туған жерін тастап кетер ме еді?
Диас АЯҒАН,
«Soltüstık Qazaqstan».