Қазақстанның тәуелсіз ел атануы – үлкен тарихи әрі заңды үрдіс. Бұл жол бір күнде жүрілген жоқ. Ел тәуелсіздігін жарияламай тұрып-ақ оның негізін қалайтын, соған жақын мазмұндағы құжаттарды қабылдауға немесе дайындауға талпыныстар болды. 1990 жылғы 25 қазанда қабылданған «Қазақ КСР-ның Мемлекеттік егемендігі туралы Декларация» – сол құқықтық ұмтылыстардың алғашқы нақты шыңы. Алайда оған дейін де республикада егемендікке бағытталған бірнеше маңызды заңдар мен заң актілері болғанын атап өту керек.
Ең алдымен, 1989 жылы 22 қыркүйекте қабылданған «Қазақ КСР-ның Тіл туралы» заңы ерекше маңызға ие. Бұл заң бойынша қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесі берілді. Кеңес Одағының құрамындағы республика үшін бұл үлкен өзгеріс еді. Себебі осыған дейін барлық жерде орыс тілі басымдықта болды. Ал бұл заң – Қазақстанның мәдени және тілдік дербестікке бет алғанының айқын көрінісі. Осы заң арқылы Қазақстан ұлттық мәдениетін қорғап, өзінің жеке саяси және құқықтық орнын нығайтуға ұмтылды. Кейінірек 1990 жылғы Декларацияда ұлттық мәдениетті сақтау мен дамыту, мемлекеттік тіл мәртебесін бекіту сияқты мәселелер көрініс тапты. Осылайша 1989 жылғы Тіл туралы Заң Декларацияның маңызды бір тармағына негіз болды.
Сонымен қатар 1990 жылдың басында Қазақ КСР Конституциясына енгізілген өзгерістер де маңызды. Бұл өзгерістер билік тармақтарын бөлу (заң шығарушы, атқарушы және сот билігі), сондай-ақ республика заңдарының одақ заңдарынан жоғары тұруы туралы қағидаларды қамтыды. Бұл өзгерістер арқылы Қазақстан өз билігін орталықтан алшақтатып, тәуелсіз басқару жүйесін құруға талпынды. Нәтижесінде бұл құқықтық қадам республиканың егемендікке ұмтылысының нақты көрінісі болып, кейінгі мемлекеттік құрылымның негізін қалауға жол ашты.
Осыған қоса, 1989-1990 жылдары республиканың экономикалық дербестігін күшейтуге арналған заң жобалары әзірленді. Атап айтқанда, Қазақстанның жер, жер қойнауы, су және басқа да табиғи ресурстарға меншік құқығын республиканың өзіне беру туралы ұсыныстар талқыланды. Бұл экономикалық ресурстарды басқаруда толық тәуелсіздікке қол жеткізуге бағытталған маңызды қадам болды. Аталған заң жобалары арқылы республика өз байлығын өзі басқарып, Мәскеудің экономикалық бақылауынан шығуға ұмтылды. Кейін бұл идеялар 1990 жылғы Егемендік туралы Декларацияда бекітілді.
Сонымен бірге 1990 жылы республиканың қаржылық және банк жүйесін дербестендіру мәселелері де көтерілді. Қазақстанның өз бюджетін жоспарлау, салық жинау және ұлттық банк құру жөніндегі ұсыныстар экономикалық тәуелсіздікке бағытталған маңызды қадамдар болды. Бұл бастамалар республиканың ішкі қаржы жүйесін өз бетінше басқаруына жол ашып, тәуелсіз елдің экономикалық негізін нығайтты.
Республиканың халықаралық қатынастарда дербес субъект болуына қатысты да ұсыныстар жасалды. Бұл Қазақстанның өз атынан халықаралық келісімдерге қатысу және тікелей шет мемлекеттермен қарым-қатынас орнату құқығын заң жүзінде бекітуге деген ұмтылысы болды. Мұндай ұстаным Қазақстанның халықаралық аренада тәуелсіз ел ретінде танылуына және сыртқы саясатты өз бетінше жүргізуіне мүмкіндік берді.
Сонымен қатар 1990 жылы қабылданған «Қазақ КСР-ның Жер туралы» заңы республика аумағындағы жер ресурстарының меншігіне қатысты егемендік негізін бекітті. Бұл заң республикаға өз аумағындағы жер және табиғи ресурстарды толық бақылауға алу құқығын берді. Мұндай меншік құқығы елдің экономикалық дербестігін арттыруға және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталды.
Сондай-ақ 1990 жылы қабылданған «Кәсіпорындар туралы» заң республиканың экономикалық тәуелсіздігін нығайтуға бағытталған алғашқы заңдардың бірі болды. Бұл заң арқылы кәсіпорындардың меншік иесі ретінде республикаға тәуелсіз шешім қабылдау мүмкіндігі берілді. Сол жылы енгізілген Президент лауазымы да саяси дербестікке ұмтылыстың көрінісі болды, бұл Қазақстанның өз басшысын сайлау және мемлекеттік билікті орталықтансыздандыруға деген қадамын білдірді.
Осы заңдар мен құқықтық құжаттар 1990 жылғы 25 қазандағы Мемлекеттік егемендік туралы Декларацияға дейінгі кезеңдегі Қазақстанның құқықтық және саяси дербестігін қалыптастыруға бағытталған нақты қадамдар болып табылады. Олар егемендіктің әртүрлі салаларындағы мәдениет, экономика, саяси құрылым және халықаралық қатынастардағы құқықтық негізін қалауға қызмет етті.
Қорытындылай келе, Қазақстанның егемендігін заңды түрде бекіткен 1990 жылғы Декларацияға дейін де ел ішінде бірнеше маңызды құқықтық қадамдар жасалды. Солардың ішіндегі ең басты құжаттар – 1989 жылғы «Қазақ КСР-ның Тіл туралы» Заңы, 1990 жылғы Конституциялық өзгерістер, 1990 жылғы «Қазақ КСР-ның Жер туралы», сондай-ақ экономикалық және саяси дербестікке бағытталған заңдары. Бұл құжаттар Қазақстанның тәуелсіздікке дайын екенін және осы бағытта жүйелі түрде құқықтық негіз қаланғанын көрсетеді.
Тимур ҚАЗБЕКОВ,
М.Қозыбаев атындағы СҚУ-дың магистранты.