Өңірімізде жыр алыбы Жамбылдың атымен аталатын ауданды атақты Қожаберген жырау, сөз зергерлері Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Сафуан Шаймерденов туғаннан болар, жергілікті жұртшылық “Ұлылар мекені” деп қастерлейді. Сондай киелі топырақта дүниеге келген ардақты азамат, көзі тірісінде 20-ға жуық кітап жазған рәмізтанушы Ербол Шаймерденовтің туғанына 12 мамыр күні 70 жыл толады. Қаламгердің өмірі мен шығармашылығы жайлы зайыбы Күләш Қайыржанқызымен болған сұхбатымызды назарларыңызға ұсынып отырмыз.
– Күләш Қайыржанқызы, сіз ақын, жазушы-публицист, рәмізтанушы Ербол Шаймерденовтей асыл азаматтың жарысыз. Мұндай абыройы зор атақты қалай арқалап жүрсіз?
– Ерболдай асыл азаматтың жары болғаныма мақтанамын. Өзімді бақытты адаммын деп ойлаймын. Ербол екеуіміз Алматыда таныстық. Ол С.М.Киров атындағы ҚазМУ-дың (қазіргі әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) журналистика факультетінде, ал мен – Абай атындағы ҚазПи-де (қазіргі ҚазҰПУ) филология факультетінде оқитынмын. Ерекең жастар арасында алғырлығымен, білімділігімен, шешендігімен, ойшылдығымен, турашылдығымен дараланып тұратын. Сөйлеген сөзі, айтқан әңгімесі тыңдаушыны қызықтырмай қоймайтын. Студенттік кезінен-ақ, қоғамдық жұмысқа белсене қатысып, елдің назарында жүрді. Ақындығы мен шығармашылық таланты, кішіпейілділігі мен адамгершілігі де адамды өзіне баурап тұратын.
Жалпы адамның жақсылығы шыққан жеріне, тегіне тікелей байланысты. Ербол – Жамбыл ауданындағы Жаңажол ауылының тумасы. Әкесі арабша хат таныған, қисса-дастандарды жатқа айтқан, ақкөңіл, балажан адам болыпты. Қанды майданға барып, аман оралған соғыс ардагері. Енем – Мәуия апа аққөңіл, мейірімді, еңбеққор жан еді. Өзі өлең айтуды жақсы көретін. Ерболдың нағашы жұрты өлең шығарған, талантты адамдар болған. Өзінің аға, інілері де шетінен аса білімді, білікті мамандар. Тұқымында физик, математик көп. Ерекең де әуелі математик болуды армандап, Мәскеу университетіне оқуға жолдама алғаны бар. Бірақ мектеп бітірердің алдында қазақтың белгілі жазушысы Мағзұм Тиесов талантты жастың өлеңдерін оқып: “Балам, сен журналист болуың керек. Сондықтан Алматыға барып, журналистика факультетіне оқуға түс”, – деп айтыпты. Осылайша математик емес журналист болды.
Университетті бітіре сала, ағаң үйленейік деп ұсыныс жасады. Мен бірден келісе қойған жоқпын. Әкеме еңбегімнің жемісін көрсетейін деп, бірінші өз ауылыма барып, мектеп мұғалімі болып жұмыс істедім. 1977 жылдың басында Қызылжарға келін болып түстім. Ағаң ол кезде “Ленин туы” (қазіргі “Soltüstık Qazaqstan”) газетінің тілшісі. Тойымызға редакцияның бар ұжымы ортақтасты.
Жалпы газет редакциясының бізге көмегі көп тиді. Рәшит Бәдірленов, Абай Қазиев, Серік Қасенов, Амандық Жантеміров сияқты ағаларымыз үнемі қолдап, бағыт-бағдар беріп, ақыл-кеңесін аямаушы еді. Үйленгеннен кейін көп ұзамай алғашқы пәтеріміздің кілтін де сол газет редакциясы берді. Бір босаған үйге Ерекең “кіре берейін” дегенде: “Жуырда жаңа салған үй берілмек. Өмірің жаңа басталайын деп тұр ғой. Біреудің үйіне кірмей-ақ қой. Күт. Көп қалған жоқ”, – деген Рәшит Бәдірленов ағаның қамқорлығының арқасында су жаңа пәтерге кірдік. Сол үйде екі баламыз дүниеге келді, төрт жыл тұрдық.
– Ербол Шаймерденұлының атқарған қызметі аз емес. Рәмізтану саласының дамуына қосқан үлесі орасан. Көзі тірі кезінде еткен еңбегі бүгін-де қалай бағалануда?
Қазақ афоризмдері, рәмізтану туралы, ақындық шығармаларын қамтитын біраз кітаптары мемлекеттік тапсырыспен қайтадан басылып шығарылды. Соның ішінде 2013-2014 жылдары шыққан 6 томдық шығармалар жинағын, 2019 жылы шыққан ішінде бұрын-соңды басылмаған өлеңдері бар “Сағым дәурен” атты өлеңдер жинағын ерекше атап өтуге болады. Сондай-ақ жуырда рәмізтану саласындағы бағалы еңбегі “Елтаным” кітабының жаңартылған екінші басылымы жарық көрді.
2019 жылы өзі бітірген әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың журналистика факультетінде Ербол Шаймерденов атындағы аудитория ашылды. Содан бері жыл сайын университеттің атсалысуымен “Е.Шаймерденов оқулары” өткізіліп, соның аясында конкурс ұйымдастырылып, жеңімпаз болғандарға кішігірім шәкіртақы да тағайындалды.
Ерекеңнің 65 жылдығына орай Қызылжарда “Ербол Шаймерденов – тұңғыш рәмізтанушы” тақырыбымен өмірі мен шығармашылығына арналған түрлі іс-шаралар өткізілді. М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінде “Ақын жүректі қайраткер” атты “дөңгелек үстел” ұйымдастырылды. Туған жері Жамбыл ауданындағы Жаңажол ауылында, аудан орталығы Пресновкада да іс-шаралар өтті.
Жалпы жылда ел бойынша Ерекеңнің еңбектерін зерттеуге, зерделеуге арналған ғылыми конференциялар да өткізіліп жүр. Ерекеңнің әр салада қалдырған ізі мен мұрасы ұшан-теңіз. Зерттелмей жатқандары да бар. Соны келешек ұрпақ, қазіргі ғалымдар, талантты жастар әрі қарай терең зерттеп, насихаттайды деп сенемін.
– Ербол Шаймерденовтің аударма саласында атқарған еңбегі бір төбе. Қоғамда рәмізтану ісін ғылым ретінде жеке-дара қалыптастырған да сол кісі. Сол жайында кеңірек айтып бересіз бе?
– Ербол ағаңның елге сіңірген еңбегі зор. Ол – тәуелсіздігіміздің нығаюына жан аямай тер төккен нар тұлғалардың бірі. Соның ішінде еліміздегі рәмізтану ілімінің негізін қалап кетуі, ұлы қазақ және әлем ойшылдарының нақыл сөздерін зерттеп, тізбектеп, жинауы, ақындық шығармашылығы, публицистикасы – бір бөлек. Оған қоса, Ф.Ницше, Л.Вовенарг, А.Камю, Х.Ортега-и-Гассет, К.Поппер, Ж.Деррида, М.Хайдеггер және т.б. әлем ойшылдарының шығармаларын қазақ тіліне аударғаны да бар. Ерекеңнің ақындық шығармашылығы туралы Фариза Оңғарсынова, Тұманбай Молдағалиев, Мұзафар Әлімбаев, Кәкімбек Салықов сияқты ұлтымыздың біртуар ақындарының жазғандары аса бағалы. Кемеңгер жазушымыз, белгілі қоғам қайраткері Әбіш Кекілбайұлы бір мақаласында ұлттық рәміздеріміздің қабылдану кезіндегі Ерболдың еңбегін бағалай келе: “…Бара қалсаң, неше қилы елтаңбалар мен мемлекеттік тулардан көз тұнады. Сұрай қалсаң, қайсысының қай елдікі екені, кім деген суретші жасаған жоба екенін түп-тұқиянына дейін тәптіштеп айта жөнеледі. Ербол нағыз геральдика мен символиканы жатқызып өргізетін білгір маман болып алды”, – деп жазған.
– Көзін көргендер Ербол ағамыздың білгенімен бөлісуге құштар жан болғанын айтады. Жалпы ағамыз өз ортасынан қандай қасиетімен ерекшеленіп тұратын еді?
– Ерекең студент кезінен-ақ ойшылдығымен, шыншылдығымен, іске тиянақтылығымен, көшбасшылық қабілетімен, ақындық талантымен, адамгершілігімен дараланып тұратын. Дана Абайдың “Өзіңе сен, өзіңді алып шығар, ақылың мен еңбегің екі жақтап”, – деген сөзі өмір бойы ұстанған кредосы еді.
Уақыт өте келе қандай биіктерді бағындырса да, қазақтың небір біртуар зиялы азаматтарымен жолдас болса да, қарапайымдылығын, кішіпейілдігін жоғалтқан емес. Қай ортаға барса да, ешкімді жатсынбай бауырына басты. Осы ретте Фариза Оңғарсынованың Ербол жайлы толғанып жазған мақаласында: “Әр ұлттың, әрбір халықтың мықтылығы – оның бірлігінде, қандай қиындықта да жұмылған жұдырықтай бір жеңнен қол шығарса, өміршең ұлттың тұтастығы деген – осы. Ербол ақынның:
“Ырғағы бар жанымда жыр-әніңнің,
Қылығы бар қанымда құланыңның.
Отан үшін от басса өкінбейтін,
Елін сүйген өр мінез ұланыңмын”, – деп тебіренуінде үлкен ой жатыр”, – деп жазып кеткені есіме түсіп отыр.
– Ербол Шаймерденов отбасында қандай адам болды?
– Ерекең мейірімді, кішіпейіл, аққөңіл, балажан кісі еді. Жұмыстан қанша шаршап келсе де, балаларды ойнатудан, олармен әңгімелесуден қашқан емес. Бала десе шыбын жаны шырқырап кететін. Барлық білген түйгенін соларға үйретіп, үлкен қамқорлықпен, мейіріммен өсірді.
“Жан үзіп жайсаң пейіл, жарасымға,
Ақ тілек – алтын алқа тағасың ба,
Келеді өсіп менің үш құлыным,
Көзімнің ағы менен қарасындай”, –
деген ағаңның жүрек түбінен шыққан өлең жолдары да бар. Ерекең үшін отбасынан маңызды ештеңе жоқ еді.
Сенбі-жексенбі күндері жолдастарымызбен жиналып тауға, табиғат аясына жиі шығатынбыз. Саяхаттағанды ұнататын. Киелі жерлердің тарихын бәрімізге айтып беретін.
– Кез келген қаламгер шығармашылықпен айналысқанда өзіне қолайлы жағдай жасалғанын қалап, тыныштықты талап етеді. Ербол ағамыздың бойында мұндай қасиет болды ма?
– Әбіш Кекілбайұлы ағамыз Ерекеңді “қойын дәптері қолынан түспеген” ақын деп айтып кеткендей, қалтасында үнемі блокноты мен қаламы жүретін. Шабыттанғанда ойға оралған шумақтарды қойын дәптеріне түртіп алатын. Өз басым “Шығармашылықпен айналысамын, мазаламаңдар” деген сөзін ешқашан естімеппін. Дегенмен үйде өзінің арнайы жұмыс бөлмесі болды. Барлық қағазы ұқыпты, өз орнында тұратын.
Кейде жұмыспен жүріп, шығармашылығына толық көңіл бөле алмағанына уайымдап қалатын. “Шіркін, мына қызметтен қол босаса, түбегейлі шығармашылықпен айналысуға көшер едім. Ештеңеге алаңдамай, тек жазар едім” – деп айтушы еді.
– Айтулы тұлғаны есте қалдыру мақсатында болашақта қандай жұмыстар атқарылуы керек деп ойлайсыз?
– Жоспарымыз көп. Ағаңның әлі басылып шықпаған дүниесі баршылық. Соларды шығарсақ, бұрын шыққан кітаптарын қайта басып, көпшілікке ұсынсақ деймін. Ерекеңнің өмірбаянын кітап қылып жазуды қолға алу керек.
Болашақта Ербол Шаймерденов атындағы қор ашып, сол арқылы дарынды жас журналистерге, ақын-жазушыларға, жас ғалымдарға көмектесе алсақ жақсы болар еді. Соның аясында көркемсөз байқауларын, жыр мүшайраларын өткізіп, рәмізтану ғылымының әрі қарай зерттелуіне септігін тигізсек деген ойым бар.
Осыдан бірнеше жыл бұрын Жамбыл ауданының орталығы – Пресновка ауылындағы бір көшеге Ербол Шаймерденовтің аты берілді. Сондай-ақ, облыс орталығы Петропавл қаласындағы бір көшеге есімін беру туралы ұсыныстар айтылып жүр. Мүмкін білім ордаларының біріне де ағаңның аты беріліп қалар деп үміттенеміз. Сол мәселені қозғап, әкімнің атына белгілі жазушылар Төлен Әбдіков, Қойшығара Салғарин ағаларымыз бастаған бір топ зиялы қауым өкілдері хат жолдаған еді. Алдағы уақытта бұл іс те оң шешімін табар деп сенемін.
– Әңгімеміздің ауанын өзіңізге бұрсақ…
– Мен Павлодар облысының тумасымын. Туған жерім – Естай ауылы. Ол ауылдың да атының қойылуына ағаң себепші болды. Өйткені ұлы Естай ақынның жатқан жері біздің ауыл еді, соны білген Ербол 1986 жылы “Социалистік Қазақстан” газетіне “Аты жоқ ауыл” деген атпен көлемді мақала жазды. Содан соң ауыл атақты Естай Беркімбаевтың атымен аталып кетті. Кейін ағаң көп ізденіп, жергілікті ақсақалдармен әңгімелесе келіп, Естай ақынға арнап “Әнғұмыр” атты лирика-философиялық поэмасын арнады. Көп жылдар бойы қазақ тілінен Алматыда өзім оқыған Абай атындағы ҚазҰПУ-да, ал Астанаға көшкелі бері Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде сабақ беріп келемін. Көптеген шәкірт тәрбие-ледім, мектептерге арналған қазақ тілінен бірнеше оқулық, әдістемелік кітаптар жазып, ғылыми мақалалар дайындадым. Ы.Алтынсарин төсбелгісінің иегерімін.
– Әке жолын қуып жүрген балаларыңыз бар ма?
– Шүкір, балаларымыз әкелеріне ұқсаған. Үшеуі де білімді, зерек. Тұңғышымыз – саясаттану маманы, ортаншымымыз – экономист, ал кішіміз – халықаралық қатынастар саласы мамандығы бойынша оқыған. Әкелерінің еңбегін мақтан етіп, насихаттауға тырысады. Әсіресе кенже қызымыз Бахыт жуырда папасының “Елтаным” атты кітабын, әлемдегі және еліміздегі өзгерістерді ескере отырып, сәл толықтырып, жаңартып шығарды. Кітап 3000 дана болып шығып, кітапханалар мен оқу орындарына таралып кетті. Болашақта еңбектерін ағылшын, орыс тіліне аударсам деп отыр.
Биыл біраз азаматтар хабарласып, жоспарларымен бөліскен еді. Бірақ елде болған табиғи апаттарға байланысты жоспарлаған кейбір іс-шараларды кейінге шегеруді жөн көрдік.
– Әңгімеңізге рақмет!
Әңгімелескен
Самрат ҚҰСКЕНОВ,
“Soltüstık Qazaqstan”.