ЕРЛІГІ ЕЛГЕ МӘЛІМ ЫСҚАҚ БАТЫР

… 1965 жылдың шілде айының орта кезі. Күн ыстық. Балықты көлінің биік дөңінде орналасқан Жаңаталап ауылының бір топ баласы Есіл өзенінің салқын суына шомылып, құмына аунап қайту мақсатымен ауылдан шықтық. Іргеде тиіп тұрған өзенге жеткесін екі-үш сағаттай суға шомылып, құмарымыз қанған соң көп ойланып жатпастан келесі бетке жүзіп өттік және қалың тоғайдың артында әрі кетсе екі-үш шақырымдай Ленин (қазіргі Ысқақ Ыбыраев) ауылына саяхаттап кеттік.

Ауылдың шетіне кіре байқа­ғанымыз, көше – сыпырылыс­қан халық. Көліктің де неше түрлісі осында.

Біріне-бірі иық тірестіре сап түзеген машиналардың есебіне жетіп болмайды. Үлкендердің сөзіне құлақ түрсек, Ұлы Отан соғысына қатысқан майдангер – Ысқақ деген аяулы азамат қай­тыс болып, ауыл азаматын жер қойнына тапсыруға дайындалып жатқан көрінеді. Мен ол кезде 13-14 жастағы ес білетін бала­мын. Түс мезгілі шамасында ауылдың ортасындағы Мәде­ниет үйінің жармалы есігінен қаралы топтың алғашқы легі шыға бастады. Бірнеше адам­ның қолдарында қызыл пүліш­пен қапталған кішкентай жас­тықшаларда батырдың орден, медальдары қадалған. Олардың соңынан қызыл матамен қап­талған ағаш табытты он шақты адам көтеріп шықты. Қаралы топ бір жерге шоғырланып, жа­назаға жиналған қауымның қа­тысуымен митинг болды. Сөй­леушілер Ысқақ Ыбыраевтың өмірбаянын, еңбек жолын және жорық жылдары жайлы көпшілікке баян етті.

Шеру жабық деп жариялан­ғаннан кейін қаралы топ ауыл шетіндегі қорымға барып, ба­тырдың қабіріне көппен бірге топырақ салып, батаның белгісін жасады. Аудан орталығы Сергеевка қаласында орналас­қан әскери бөлімнің жауынгер­лері автомат қаруларынан үш дүркін оқ атып, қазақ халқының батыр ұлы Ысқақ Ыбыраевты осылай соңғы сапарға шығарып салған еді.

Жарты ғасырдан астам уақыт өтсе де, сол қаралы күн есімде мықтап сақталып қалыпты. Ара­да он шақты жыл өткенде, яғни 1974 жылдың қыркүйек айында отбасыммен Ленин (қазіргі Ы.Ыбыраев) ауылына қоныс ау­дарып, кеңшарға жүргізуші бо­лып орналастым. Содан бері жарты ғасыр осы ауылдың қы­зығына да, қайғысына да ортақ­тасып, нанын жеп, суын ішіп Ыбыраев ауылының бір азаматы болып кеткендей жағдайым бар. Өскелең ұрпаққа «Сендер ба­тырдың ауылының ұрпағысың­дар. Абыройлы болыңдар, тең құрбыларыңның алды болың­дар» деп айтып отырудан жа­лықпаймын.

… Ертеректе ауылда Мәркен Ахметбеков атындағы орта мек­тептің екінші қабатындағы Ұлы Отан соғысы мен Ауған соғысы­на қатысқан жауынгер әке-ата­ларымызға, бауырларымызға арналған стендтерді қарап жүріп, Кеңес Одағының батыры Ысқақ Ыбыраевтың үлкен су­ретінің оң жағындағы тақтада майдангер Қайырбек Сыздықов деген әкеміздің он шақты шумақ өлеңіне көзім түсті. Өлең жолда­рынан түсінгенім, «Ысқақ батыр өзінің ерлік іс-әрекетін Днепр өзенінен өткенде жасады» деп түйіндепті. Менің көңіліме күдік тудырғаны – Кеңес жауынгер­лері Днепр өзенінен 1944 жылы өтті десек, Ысқақ Ыбыраевқа батыр атағы 1945 жылдың 27 ақ­панындағы жарлықпен берілген.

Екі мәліметтің арасында қайшылық бар. Үкіметтің 1944 жылы шыққан жарлығы 1945 жылдың ақпанына дейін суыр­мада жатуы мүмкін емес. Осы күдігімді батырдың ұлы, өзімнің құрдасым Серік Ысқақ ұлына айтқанымда:

– Осының анық-қанығын өзің айғақтасайшы, – деп өзіме сенім артқандығын аңғартты.

Бірде аудандық қорғаныс іс­тері жөніндегі департаменттің табалдырығын аттадым. Депар­таменттің сол кездегі бастығы Жанболат Рақымов деген майор Ақтөбе өңірінің азаматы екен, сауалымды мұқият тыңдап, жағ­дайға қаныққаннан кейін кө­мекшілерінің бірін шақырып, маған жан-жақты көмектесуді тапсырды.

Шамалы уақыт өткенде ат­қыштар взводының командирі, гвардия лейтенанты Ысқақ Ыбыраевтың жеке іс-қағазы менің алдымда жатты.

Енді сондағы деректерге на­зар аударайық. Ысқақ Ыбыраев 1911 жылы 10 мамырда аты аңызға айналған «Алуа» көлінің аумағын мекендеген Қаратал де­ген ауылда дүниеге келген. (Бұл жер қазіргі Есіл ауданына қарас­ты Амангелді ауылдық округінің аумағы). Батырдың туған ауылы кейін «Октябрь» деп өзгертіліп, бертін келе жойылып кеткен. Әкесі Ыбырай Байжанов мен анасы Жақып Байжанова 1917 жылға дейін мал шаруашылығы­мен айналысқан. Ыбырай мен Жақыптан алты ұл, екі қыз тара­ған.

Ысқақ ұлдың бесіншісі бол­ғанға ұқсайды. Батырдың өз қо­лымен жазылған өмірбаянында 1930 жылы Өрнек жетіжылдық мектебін бітіргендігі жайлы ай­тылған. 1937 жылы Петропавл педагогикалық училищесін (қазіргі М.Жұмабаев атындағы жо­ғары колледж) аяқтап, Жамбыл ауданының – Орталық, Есіл ау­данының Жарқайың ауылда­рында ұстаздық қызмет атқара­ды.

Көзі ашық, көкірегі ояу білімді жас маман өзінің еңбек­қорлығы мен іскерлігінің арқа­сында беделді болып, 1940 жылы коммунистік партияға қабылда­ныпты.

Неміс басқыншылары еліміздің батыс шекарасынан баса көктеп соғыс ашқан 1941 жыл­дың маусымынан бастап Ысқақ Ыбыраев өзін майданға жіберуді өтініп, аудандық әскери комис­сариатқа бірнеше мәрте арызда­нады. Тілегі тек 1942 жылы ма­мыр айында орындалып, әскер­ге алынып, Горький қаласында­ғы М.Фрунзе атындағы саяси жетекшілер (политруктар) да­йындайтын қысқа мерзімді курсқа жіберіледі. Сол жылдың қазан айында оқуын тамамдап, Куйбышев қаласында орналас­қан он бесінші бригаданың елуінші запастағы атқыштар полкінің рота командирінің орынбасары болып тағайында­лып, әскери дайындықтың неше алуан машақаттарын басынан кешеді.

Жауынгерлермен бірге оқу- жаттығу шараларымен бірге үгіт- насихат жұмыстарын жас полит­рук ақсатпай бірге атқарады. Өз­гелерге үлгі-өнеге бола білген жас офицердің келешегін ба­ғамдаған командирлер Ысқақ Ыбыраевты Могилев қаласында­ғы жаяу әскерилер училищесіне оқуға жібереді. Оқуын аяқтап, лейтенант атағын алған Ысқақ Ыбыраев 1944 жылы Бірінші Бе­ларусь майданының бесінші екпінді армиясының 60 Қызыл тулы дивизиясының 177 гвардия­лық атқыштар полкінің қарама­ғына атқыштар взводының ко­мандирі болып тағайындалады.

Жас лейтенант өзінің взво­дын басқаруда біліктілік таны­тып, қарамағындағы жауынгер­лерге батылдығымен үлгі-өнеге көрсетіп, бесінші екпінді армия­ның құрамында көптеген ауыр шайқастарды бастан кешеді. Әсіресе Польшаны азат етуде ерекше ерлік іс-әрекеттерімен көзге түседі. Мало-Боже елді ме­кені үшін болған ауыр шайқаста лейтенант Ыбыраевтың атқыш­тар взводы жаудың шебін басып алуда қайсарлық танытып, фа­шистрді көп шығынға ұшырата­ды. Фашистер Европа жеріндегі көне қамалдарды берік бекініске айналдырып, қарсыласып баға­ды.

Алдағы шайқас Ұлы Отан со­ғысының тарихындағы шешуші кезең екенін әр жауынгер іштей сезінеді. Соғыс тарихындағы «Висло-Одер» операциясы деп аталатын шайқаста тек қана Ке­ңес одағының тарапынан екі миллион жауынгер қатысып, олардың төрттен бірі, яғни бес жүз мың жауынгер опат болады, немесе жараланады.

1945 жылдың 14 қаңтарында құрамында Ыбыраевтың атқыш­тар взводы бар Бесінші екпінді армия (қолбасшысы Н.Э.Берза­рин) шабуылға дайындалады. Түн қараңғылығын пайдаланып Ыбыраевтың атқыштар взводы Одер өзенінің биік жағалауынан мұздың үстімен жаудың шебіне тақап келіп, тікенек сымды қиып, өздеріне жол ашады да «уралап» жаудың шебіне лап қо­йып, қоян-қолтық ұрысқа кірі­седі. Түн қараңғысында бұндай­ды күтпеген фашистер өлік­терін, қару-жарақтарын қалды­рып, шегінуге мәжбүр болады. Келесі күні таң ата фашистер Ысқақ Ыбыраевтың атқышта­рын Одерге шегіндіріп, өз­дерінің позицияларын қайтарып алмақ мақсатта танкілердің қол­дауымен қарсы шабуылға шыға­ды. Алға ентелеген дұшпанды Ыбыраевтың гвардияшылары автоматтар мен пулеметтерден оқ боратып қарсы алады. Бірне­ше танкілері отқа оранып, фа­шистер өздерінің шебіне оралуға мәжбүр болады.

Күнұзақ неміс фашистерінің бірнеше шабуылдарының бетін қайтарған Ыбыраевтың атқыш­тары дұшпанды көп шығынға ұшыратады. Өз қатарлары да си­реп, взвод командирі Ы.Ыбы­раев та жараланады. Жараланға­нына қарамай өз қарамағындағы жауынгерлерге басшылық жа­сап, неміс фашистерін алға жыл­жытпай көмек жеткенше Одердің батыс жағалауындағы позицияларын ұстап тұрады. Бұл шайқастың маңыздылығы – Одерден кейін Берлинге ша­буылдауға бірден-бір мүмкіндік туады. Висло-Одер операциясы барысында ерекше қайсарлық­пен ерлік жасауына байланысты гвардия лейтенанты Ыбыраев Ысқақ Кеңес Одағының батыры атағына ұсынылады.

Осы жарлықпен Бесінші екпінді армияның өзге бір диви­зиясының құрамында пуле­метшілер батальонының коман­дирі, капитан Нұрмағанбетов Сағадат та батыр атағын алады.

1944-1946 жылдары Бірінші Беларусь майданының әскери газеттерінде тілшілік қызметін атқарған офицер Мұса Дні­шевтің (танымал опера әншісі Әлібек Днішевтің әкесі) мына бір естелігіне назар аударсақ:

«Берлин үшін шешуші ша­буыл әне-міне басталғалы тұр­ған кез еді. Бесінші екпінді ар­миядағы өз тілшіміз М.Нидзе­ден редакцияға телеграмма келді. «Қазақтар жаппай ерлік көрсетіп жатыр… Қазақ редак­циясынан біреу келсін», – депті телеграммада.

Сол күні Бесінші армияның штабы орналасқан Нойдам де­ген қалаға жеттім. Шынында Одер үшін болған шайқаста төрт қазаққа «Кеңес Одағының баты­ры» атақтары берілген екен.

Олар – гвардия лейтенанты Ыбыраев Ысқақ, капитан Нұр­лыбаев Жолдыбай, капитан Нұрмағанбетов Сағадат, кіші сержант Қимаш Жұмалиев. Осы батырлардың әрқайсысының жеке ерлік істері жайлы «Совет Армиясы» газетінде жеке-жеке очерктер жаздым», – деген екен әскери журналист.

Шағын естеліктерден түй­геніміз, жерлесіміз Ыбыраев Ысқақ болашақ Қорғаныс ми­нистрімен қарулас болғандығы­на көз жеткіземіз.

Қойшыбай ШӘНИЕВ,

Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, Шал ақын ауданының құрметті азаматы.