Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев “Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі” Жолдауында Қазақстанда құқық қорғау және сот жүйесі өкілеттіктерінің аражігін ажырата отырып, үш буынды модельді енгізуді тапсырды. Бұл үрдіс дамыған елдерде кеңінен қолданылады. Бұдан былай қылмыстық процеске полиция, прокуратура және сот жауап береді. Осыған орай аталған құрылымдардың өкілеттіктері нақты айқындалды. Полиция қылмыстарды және оған қатысы бар адамдарды тауып, айғақ жинап, оны тиянақтап береді. Прокурорлық қадағалауға келсек, Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабында көзделген конституциялық өкілеттіктер шеңберінде жиналған дәлелдемелерге тәуелсіз баға беруге, азаматтар құқығын бұзудың жолын кесуге, кінәсіз адамдардың қылмыс үдерісіне тартылуына жол бермеуге, сотта айыптау жағын қолдауға міндетті. Сот органдардың әрекетіне қатысты шағымдарды қарайды және іс бойынша ақтық үкім шығарады. Мұндай тәсіл тежемелік және тепе-теңдік жүйесін нығайтып, әр кезеңде тиімді саралау жүргізіп отыруға мүмкіндік береді.
Сондықтан үш буынды модельге ауысу сотқа дейінгі тергеп-тексеруді іске асыратын органдардың қызметін жете жаңғыртуды талап етеді. Бұған прокурорлар мен тергеушілер де дағдылануы тиіс. Осыған байланысты Бас прокуратура сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдарымен бірлесіп, қылмыстық процестің үш буынды моделіне кезең-кезеңмен өту үрдісін бастап кетті. Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес бастапқы кезеңде қылмыстық қудалау шеңберіне тартылған адамдардың конституциялық құқықтарын қорғайтын, сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары қабылдайтын негізгі процестік шешімдерге прокурордың келісуі енгізілді. Заңнамадағы өзгерістерден басқа, комитет оператор болып табылатын сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімі (СДТБТ) ақпараттық жүйесіне қысқа мерзімде техникалық өзгерістер енгізу тапсырмасын орындап шықты. 2020 жылдың 31 желтоқсанынан бастап, яғни Қылмыстық-процестік кодекстегі түзетулер заңды күшіне енген күннен еліміздің барлық тергеу органдары мен прокуратуралары қылмыстық іс бойынша негізгі шешімдерді электрондық келісуге көшті. Енді күдікті деп тану, күдіктінің іс-әрекетін саралауды белгілеу, қылмыстық құқық бұзушылықты саралау, сотқа дейінгі тергеп-тексеру мерзімдерін үзу, тоқтату туралы шешімдер, сондай-ақ айыптау актісі прокурордың келісімінсіз заңсыз болып саналады. Бұл өзгерістер азаматтардың, оның ішінде күдіктінің де, жәбірленушінің де конституциялық құқықтарын қорғауға және қылмыстық процестің шеңберіне негізсіз тарту фактілерін болдырмауға, жалпы тергеп-тексерудің объективтілігін қамтамасыз етуге бағытталған.
Негізгі шешімдерді келісу бірінші кезеңді ғана қамтып, бұдан әрі тергеп-тексеру барысында процестік шешімдерді сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдарының тергеушілері емес, прокурорлар қабылдайтын болады. Сол кезде тергеудің әрбір сатысындағы тергеп-тексеру нәтижелері прокурордың тәуелсіз бағалауы арқылы іске асырылады. Демек, жиналған дәлелдемелерді бағалай отырып, прокурор адамды күдікті деп тану туралы шешім қабылдайды. Тергеп-тексеру қорытындысы бойынша айыптау актісін әзірлеп, сотта айыптауды қолдайтын болады. Сол кезде келісу рәсімі алынып тасталады. Аталған өкілеттіктер Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарында қарастырылған. Прокурордың басшылығымен тергеу топтарын құру арқылы осындай тәртіпті қанатқақты сынақтан өткізу басталды. Сынақтан өткізуді, техникалық сүйемелдеуді комитет жүзеге асырады.
Прокурордың сотқа дейінгі тергеп-тексеру органымен жедел өзара іс-қимыл жасау, артық бюрократиялық сөзбұйданы болдырмау қажеттігі ескеріле отырып, СДТБТ аясында электрондық форматтағы өзара іс-қимылды қамтамасыз ету міндеттері қойылды. Біріншіден, тергеушілердің уақыты үнемделеді. Іс бойынша прокурорға барудың, оның шешімі қашан шығады деп күтудің қажеті жоқ. Прокурордың негізгі шешімдерді келісу мерзімдері заңнамалық нормалармен нақты белгіленген. Екіншіден, электрондық келісу тергеу органдарының басшылығына және қадағалаушы прокурорға қылмыстық істерді тергеу барысын онлайн режімде бақылауға мүмкіндік береді. Заңдылықты қадағалауы тиіс прокурор процеске іс оған түсер алдында ғана емес, оның тергеп-тексеруіне басынан бастап қатысады. Заң талаптарын бұрмалау мүмкіндіктері болдырылмайды. Комитет, өз кезегінде, құқықтық статистиканың анықтығын қашықтан қадағалауды іске асырады. Уәкілетті мемлекеттік органдарды, сонымен қатар қылмыстық процеске қатысушыларды объективті құқықтық ақпараттармен қамтамасыз етеді. Қылмыстық процесте азаматтардың құқықтарын қорғау бойынша қабылданатын нақты шаралардың маңызы зор. Құқықтық статистика мәліметтерінің анықтығы, қылмыстық процеске қатысатын адамдардың мүдделері мен олардың қаншалықты дұрыс және уақтылы қабылдануы СДТБТ мәліметтерінің дұрыстығы мен уақтылы толтырылуына бақылау жасауға байланысты. Онда жай мәліметтер ғана емес, қабылданған процестік шешімдер де көрсетіледі. Мысалы, адамға жұмысқа орналасу немесе өзге де мәселелерін шешу үшін оның ақталғаны туралы мәліметтер қажет делік. Істің мерзімі өткен, ал шешім қабылданбаған, не істеу керек? Осындай түсінбестіктер туындамас үшін комитет қызметкерлері қылмыстық қудалау органдарының іс жүргізу қызметіне араласпастан осы бағытта жүйелі түрде жұмыс істейді. Бүгінде азаматтардың өтініштерін қарау нәтижелері бойынша тергеу органдары қабылдаған шешімдер туралы SMS -хабарламалар қызметі қолданылады. Егер полиция азаматтың өтінішін қараусыз қалдыру туралы шешім қабылдаса, оған тиісті хабарлама келеді. Шешіммен келіспеген кез келген тұлға қадағалаушы прокурорға шағымдана алады. Комитеттің ақпараттық сервис порталында (Qamqor.gov.kz) үйден шықпай-ақ полицияға онлайн режімде арыз беру мүмкіндігі қарастырылған. Комитет алдындағы басты міндеттердің бірі қылмыстық процесте азаматтардың конституциялық құқықтарының бұзылу фактілерін анықтау, сондай-ақ есепке алынудан жасырылған қылмыстарды анықтау болып табылады.
Биыл прокуратура органдарының қызметін жандандыруға арналған кеңесте Мемлекет басшысы Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитеттің әлеуетін пайдалана отырып, құқық қорғау органдарының күнделікті қызметіне озық цифрлық технологияларды енгізу жөніндегі жұмысты жалғастыруды тапсырды. Соған орай “BigData” секілді ақпараттық ресрустың зор әлеуетін қолдану белгіленген. Қазіргі таңда азаматтардың өтініштері, сот шешімдері, қылмыстық, әкімшілік және азаматтық істер бойынша есепке алу жүргізілуде. Комитетте 23 есеп нысаны мен 24 арнайы есепке алу түрі бар. “Цифрлық Қазақстан” мемлекеттік бағдарламасы аясында “Электрондық қылмыстық іс” (Е-ҚІ), “Әкімшілік іс жүргізулердің бірыңғай тізілімі” (ӘІБТ), “Тексеру субъектілері мен объектілерінің бірыңғай тізілімі” (ТСОБТ) және Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігімен бірлесіп “Е-Өтініш” цифрлық жобалары қолға алынған. Бұл бағыттағы қабылданған кешенді шаралар елдегі заңдылықтың жай-күйіне елеулі түрде әсер етті. Әкімшілік және қылмыстық салалардағы құқық қорғау қызметі, сондай-ақ бақылау-қадағалау органдары мен бизнес субъектілері салалары цифрлық жобалармен барынша қамтылды. Нәтижесінде барлық қылмыстық істердің үштен екісі электрондық форматта тергеледі.
Былтыр Әділет министрлігімен бірлесіп, “Адвокатты қорғаушы ретінде тағайындау, мемлекет кепілдік берген заң көмегін есептеу және төлеу процестерін автоматтандыру” қанатқақты жобасы іске қосылды. Осы сәттен бастап адвокаттар алқасына қорғаушыларды тағайындау туралы 700-ден астам өтінішхат жолданды. Сондай-ақ, арнайы графикалық планшеттер пайдаланылатын цифрлық қолжазба қолтаңбасы арқылы электрондық құжаттарға қол қою жүргізілді. Әділет министрлігі цифрлық қолжазба қолтаңбасы бойынша тиісті қолжазба сараптамасын әзірледі. Соттардың адамдарды қамауда ұстауға санкция беру туралы өтінішхаттарды қашықтан қарау тетігі іске асырылды. Мұның өзі қылмыскерлердің қашып кету қаупін болдырмауға, айдауылдау үшін бюджет қаражаты мен кадрлық ресурстарды үнемдеуге және іс жүргізу уақытын оңтайландыруға мүмкіндік береді. Әкімшілік құқық бұзушылықтардың жолын кесу, олардың алдын алу, жолдардағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету қызметі де комитеттің ақпараттық технологияларымен сүйемелденеді. Осы жылдың ақпанынан бастап жүргізушілердің куәлігі мен автокөлік техпаспортын алып жүру талабы алынып тасталды. Бұл азаматтар үшін қолайлы. Жол полициясы қызметкері енді бұл мәліметтерді ӘІБТ жүйесінен планшет арқылы қарайды. Смартфоннан банктің мобильді қосымшасы арқылы айыппұлдарды төлеу әдісі де жұртшылық тарапынан қолдау тапты. Қазіргі таңда 19 банкпен және “Қазпошта” АҚ-мен келісім жасалды.
Комитет тексерулерді есепке алуды және тіркеуді 2000 жылдан бері жүргізіп келеді. 2003 жылдан бастап негізсіз тексерулер, оның ішінде бизнеске қатысты тексерулер тіркеу сатысында тоқтатылды. Қазір бақылаушы органның бірде-бір тексерісі комитетте есепке алынбай жүргізілмейді. Мемлекет басшысының кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау бойынша қойған міндеттерін іске асыру мақсатында Бас прокуратура инновациялық технологияларды пайдалана отырып, қадағалаудың жаңа әдістерін енгізе бастады. Барлық процесс “Тексеру субъектілері мен объектілерінің бірыңғай тізілімі” ТСОБТ ақпараттық жүйесінде цифрландырылған. Мемлекеттік органдар бұрынғыдай тіркеу туралы мөртаңбаны алу үшін кезекте тұрмайды. Тексеру актісі мен нәтижесі электрондық түрде ресімделеді. Бұл заңсыз тексерулерді уақтылы анықтауға мүмкіндік беретін мораторий кезеңінде ерекше маңызды. Мораторий тағы 2 жылға созылады. Кәсіпкерлік субъектілерінің мерзімдері, санаттары, негіздері және тағы басқалары бойынша форматтық-логикалық бақылау белгіленді. Бизнес өкілдерін әкімшілік жауапкершілікке заңсыз тартуға жол бермеу мақсатында Әкімшілік іс жүргізулердің (ӘІБТ) және Сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімі (СДТБТ) ақпараттық жүйелермен бірізділендірілді. Кәсіпкерлер үшін “Қамқор” мобильді қосымшасы құрылған, одан жүргізілген тексерулер туралы ақпараттар, туындаған мәселелер бойынша түсіндірмелер алуға, тексерушілерге шағымдануға болады.
Осы жылдың 1 шілдесінен бастап Әкімшілік рәсімдік-процессуалдық кодекс қолданысқа енгізіледі. Жаңа заңнама азаматтардың өтініштерін қараудың қолданыстағы тәртібін айтарлықтай өзгертеді және мемлекеттік органдардың қабылдайтын шешімдер үшін жауапкершілігін күшейтеді. Комитет өтініштерді қарайтын және мемлекеттік қызметтер көрсететін орган болғандықтан, кодекс талаптарын орындау бұлжымас міндет саналады. Өтініштерді қарауға байланысты қолданыстағы заңнамаға және жаңа кодекске сәйкес комитет мемлекеттік органдарға, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына және мемлекет иелігіндегі заңды тұлғаларға келіп түсетін өтініштерді тіркеу және есепке алу тәртібін белгілейді және бекітеді. Осы мәселелер қатаң реттелмесе, өтініштерді тіркемеу, қарау мерзімдерін бұзу фактілеріне жол берілуі мүмкін. Мемлекеттік органдарда өтініштер бойынша өзекті талдамалық ақпараттың болмауына байланысты олардың дұрыс шешім қабылдамау сияқты келеңсіздіктерге әкеп соқтыратынын тәжірибе анық байқатып отыр. Кодекстің алдымызға қойып отырған екінші міндеті “Электрондық өтініштер” жүйесін жүргізу тәртібін айқындау болып табылады. Осыған байланысты барлық мемлекеттік органдарда өтініштермен жұмыс жөніндегі бірыңғай жүйе енгізіліп, шағымдарды беру және қарау рәсімдері жеңілдейді деген сенім зор. Жобаны енгізу Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігімен бірлесіп жүргізіледі.
Сәбит НҰРЛЫБАЙҰЛЫ,
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің төрағасы.