ИГЕРІЛМЕГЕН ЖЕРДІҢ ИГІЛІГІ ЖОҚ

Қазақстан жер көлемі бойынша әлемде тоғызыншы орында тұр. Ауыл шаруашылығына арналған алқаптар – ел экономикасының стратегиялық ресурстарының бірі. Алайда елімізде әлі де пайдаланылмай бос жатқан немесе заңсыз берілген ауыл шаруашылығы жерлері аз емес. Осы мәселені шешу үшін мемлекет заңнамалық және әкімшілік шаралар қабылдап, пайдаланылмай жатқан жерлерді мемлекет меншігіне қайтару бағытында жүйелі жұмыстар жүргізіп келеді. 2022 жылдан бері 13 млн. гектарға жуық жер қайтарылған, оның 11 млн. гектардан астамы – жайылым.

Пайдаланылмаған жер мемлекетке өтеді

Елімізде ауыл шаруашылығы мақса­тындағы 205,5 млн. гектар жер бар. Жа­йылымдық алқаптың алаңы 183 млн. гектарды құрайды. Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметінше, биыл бос жатқан немесе тиімсіз пайдалану белгі­лері бар шамамен 10 млн. гектардан ас­там жайылымдық жер анықталған.

Мамандардың айтуынша, жердің бос жату фактісі алғаш рет анықталған кез­ден бастап бір жыл бойы мақсатқа сай пайдаланылмаған жағдайда ол заңға сәйкес мәжбүрлі түрде мемлекет меншігіне қайтарылады. Яғни жайы­лымдарда малдың болмауы немесе уәкі­летті орган бекіткен жүктеменің жарты­сынан аз болуы, жемшөп дайындау мақсатында шөп шабудың жүзеге асырылмауы, егістікте ауыл шаруашылығы да­қылдарын егуге арналған жер учаскесін өңдеу жұмысының жүргізілмеуі, арам­шөптердің, бұталардың, шіліктердің ба­сып кетуі, көпжылдық екпелерді күту, өнімін жинау және тегістеу бойынша жұмыстардың жүргізілмеуі сынды дә­лелдер жердің мемлекет меншігіне өтуінің негізгі себептері саналады.

Астықты өңір саналатын біздің об­лыста да бұл мәселе өзекті саналады. Об­лыстық ауыл шаруашылығы және жер қатынастары басқармасының мәлі­метінше, өңірде 2022 жылдан бастап 712 мың гектар пайдаланылмай жатқан жер мемлекет меншігіне қайтарылған. Со­ның ішінде биыл прокурорлық қадаға­лау актілері негізінде жалпы ауданы 33,2 мың гектар, кадастрлық құны 29,8 млрд. теңге болатын 36 жер учаскесі мемлекет меншігіне өтіпті.

Дауды сотқа жеткізбеуге мүдделі

Жер учаскесiнің меншiк иесiне неме­се оны пайдаланушыға Жер кодексінің талаптарын бұзуды жою туралы нұсқама табыс етілген күн жер учаскесін нысана­лы мақсат үшін пайдаланбау фактісі анықталған уақыт болып есептеледі. Елімізде 2022 жылы – 5,4 млн., 2023 жылы – 4,6 млн., 2024 жылы – 2,2 млн., ал биыл жыл басынан – 1 млн. гектар жер мемлекетке қайтарылса, жер пайдаланушылардың 60 пайызы қолданбаған жерлерінен өз еріктерімен бас тартқан. Бұған көп жағдайда жер инспекторлары жүргізген тексерулер нәтижесінде қол­данылған шаралар: айыппұл салу, са­лықты 20 есеге дейін ұлғайту себеп.

Облыс прокурорының бірінші орын­басары Әби-Әли Саттардың айтуынша, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердi тиімсіз пайдаланған немесе мүлде қолданбаған жағдайда иелеріне ескерту жасалады. Заңсыздыққа жол берген жеке тұлғаларға – 10, шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне немесе коммерциялық емес ұйымдарға – 40, орта кәсiпкерлiк субъектiлерiне – 70, iрi кәсiпкерлiк субъектiлерiне 200 айлық есептік көр­сеткіш мөлшерiнде айыппұл салынады.

«Сонымен қатар жер пайдаланушы­лардың дауды сотқа дейін жеткізбей, пайдаланылмай жатқан жер учаскесін қайтаруға мүдделі болуының да өз себебі бар. Жер кодексінің 96-1-бабына сәй­кес, жер учаскелері мәжбүрлі түрде алынғандарға үш жыл мерзімде қайта жер учаскелері берілмейді», – дейді прокуратура өкілі.

Елімізде мәжбүрлі түрде алынған жер учаскелерінің жалпы үлесі қайта­рылған жерлердің 10 пайызын құрап отыр. Қалған 30 пайызы заңсыз қабыл­данған шешімдердің күштерін жою, жерлерді жалдау мерзімдерінің аяқта­луы, мемлекет мұқтаждықтарына байла­нысты алып қою себептерімен байла­нысты.

Банкте кепілде тұр

Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметінше, ауыл шаруашылығы мақ­сатындағы жер учаскелерінің нақты қаншасы банктердің кепілінде тұрға­нын дәл айту мүмкін емес, өйткені мұндай ақпарат қаржы ұйымдарының құ­пиясы болып есептеледі. Екінші дең­гейдегі банктер мұндай деректерді мем­лекеттік органдарға ашық түрде бер­мейді.

Дегенмен қазіргі қолда бар деректер бойынша, екінші деңгейдегі банктердің кепілінде 4 844,8 мың гектар ауыл ша­руашылығы мақсатындағы жер бары анықталды. Бұл ретте Жер кодексінің 92-бабының 6-тармағына сәйкес, егер банк кепілдегі жер учаскесін өз меншігі­не алса, мемлекет мұндай жерді мәж­бүрлеп алып қоюды тек меншік құқығы тіркелген күннен бастап алты ай өткен соң ғана жүзеге асыра алады.

Қайтарылған жерге сұраныс жоғары

Облыстық ауыл шаруашылығы және жер қатынастары басқармасы басшысы­ның орынбасары Талғат Наурызбаевтың айтуынша, облыс аумағында бос жатқан ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер жоқ. Мемлекеттік меншікке қайтарыл­ған жердің барлығы жұмыс істеуге ниетті шаруашылықтарға конкурс арқылы жалға берілген.

«Өңір бойынша 2022 жылдан бастап 2025 жылдың 7 айы аралығында 68 кон­курс өткізілді, оның қорытындысы бо­йынша 132,3 мың гектар ауыл шаруа­шылығы мақсатындағы жер жалға берілді, оның ішінде егістік 37,3 мың гектар болса, қалғаны жайылым. Алын­ған жерлердің басым бөлігі көп жағдайда халықтың жайылымдық учаскелерге де­ген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін беріледі. Ауыл шаруашылығы өндірісімен айналысқысы келетін жан­дардың өтініштерін де аяқсыз қалдыр­мауға тырысамыз», – дейді маман.

Биыл өңірдегі 361,5 мың гектар жер қайта бөлінген. 229,2 мың гектары тұр­ғындарға жайылым үшін үлестірілсе, 132,3 мың гектар жер ауыл шаруашылы­ғы өндірісімен айналысқысы келетіндерге беріліпті.

Жер жүдесе, ырыс кем

Жер ресурстарын тиімсіз пайдалану елді мекендердің дамуына кері әсер етері сөзсіз. М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінің PhD докто­ры Данияр Байтеңізовтің айтуынша, бұл мәселе экономикаға, экологияға және әлеуметтік салаға да қатысты.

«Бірнеше жылдан бері пайдаланыл­маған жердің инвестициялық тартым­дылығы төмендейді. Бос жатқан, арам­шөп басқан жер эрозияға тез ұшырап, топырақтың құнары жоғалады. Салда­рынан азық-түлік өндірісі азаяды. Жерді тиімсіз пайдаланудың соңы шөлді және шөлейтті мекендердің кө­беюіне әкеліп соқтыруда. Ауа сапасы­ның нашарлауына да әсер етіп отыр. Ал әлеуметтік жағынан айтар болсақ, жерді дұрыс қолданбау ауылда өмір сүру жағдайын нашарлатып, тұрғындарды қалаға көшуге мәжбүр етеді», – дейді ғалым.

Маман осының салдарынан көпте­ген ауылдардың жұрты ғана қалып, қа­лалық инфрақұрылымға қосымша жүктеме артылып отырғанын да жасы­рып қалмады. Тұрақты даму тежеліп, тұрмыс сапасының төмендеп отырға­нының бір себебі осы жайтпен тікелей байланысты.

Жерді алып қою аздық етеді

Ауыл шаруашылығы министрлігі Жер ресурстарын басқару комитетінің «Жерлерге зерттеп-қарау жұмыстарын жүргізу мемлекеттік институты» рес­публикалық мемлекеттік кәсіпорны­ның мәліметінше, 2024-2030 жылдар кезеңіне топырақ құнарлылығын қал­пына келтіру және арттыру жөніндегі шараларға қатысты Жол картасы әзір­ленген. Бекітілген құжат су және жел эрозиясымен, сондай-ақ шөлейттену­мен күресу бойынша қажетті шаралар қабылдай отырып, топырақты кешенді зерттеуді қамтиды. Бұл шаралар дег­радацияға қарсы күрес жөніндегі өңірлік Жол карталарында көрсеті­леді. Мұндай Жол карталары бүгінгі күні еліміздің он жеті өңірінде бекітілген.

«Жол картасы аясында ауыл шаруа­шылығы жерлерін ұтымды пайдалану мақсатында Жер ресурстарын басқару комитеті мен жергілікті атқарушы ор­гандардың ведомстволық бағынысты ұйымдарының өзара іс-қимыл алго­ритмі бекітілді. Бұл алгоритм жер пай­даланушылардың жер учаскелерін тиімді қолдану жөніндегі міндеттемелерін орындамаған жағдайда жер учас­кесін жалға алу шарттарын бұзу не шарттың қолданылу мерзімін ұзарту­дан бас тартуды көздейді. Егер жердің құнарын сақтауға қарсы нақты, жүйелі шаралар қолға алынбаса, алдағы 10-15 жылда ауыл шаруашылығы мақсатын­дағы жерлердің көлемі едәуір қысқа­руы мүмкін», – дейді Талғат Наурызбаев.

Ақерке ДӘУРЕНБЕКҚЫЗЫ,

«Soltüstık Qazaqstan».