Екінші дүниежүзілік соғыста әкемнің екі ағасы мен анамның әкесі хабарсыз кетіп, жақындарының жүрегінде өшпес сағыныш пен қайғының ізін қалдырды. Хабарсыз кеткендердің қабірін көзбен көрмегендіктен өлдіге қимай, көңілге ауыр шер орнады. Жылдар бойы үш арысымыздың қай жерде көз жұмып, қай топыраққа жамбасы тигені беймәлім болып келген-тін. Тек соңғы жылдары ғана ізденістіру жалғасып, көпшіліктің көңілінде үміт оты жағыла бастады. Біздің әулетімізге де көп күттірген хабар келіп жетті.
Әкемнің кіші ағасы Айбас Төлешовтің Ленинград түбіндегі Киров қаласының маңында, ал нағашы атамыз Қасым Аяғановтың Венгрия жерінде ерлікпен қаза тапқаны анықталды. 2019 жылы Айбас, 2021 жылы Қасым атамыздың мәңгілік мекені табылған болатын. Бұл деректер көңіл түкпіріндегі дүдамал ойды орнықтырғанымен, ата-анамыз ағалары мен әкесінің өлі-тірісін, қай жерге жамбастары тигенін нақты біле алмай, жүректерінде қатқан шерді арқалап өмірден өтіп кетті. Ардақтыларының мәңгілік мекенін білуді аңсаған ата-анамыздың жан күйзелісі біздің де жанымызға тастай бататын.
Соғыстан оралмаған үш арысымыздың екеуінің жерленген мекені табылып, жүректегі қайғының бір ұшы тарқатылғандығы қуантты. Жетпіс жылдан астам уақыт үнсіз жатқан тарихтың сыры ашылып, біз өлгеніміз тіріліп келгендей күй кештік.
Соғыс – мыңдаған отбасының шырағын сөндіріп, жүректеріне қаралы таңба басқан азалы күндер. Биыл бүкіл ел болып Жеңістің 80-ші көктемін қарсы алдық. Соғыста қаза тапқан жақын-бауырламыздың есімдері айтылған сайын көңілімде сағыныш пен өкініштің тозаңындай бір сезім қылаң береді. Ол сағынышты әкем мен анамның үнсіз жанарынан көшіріп алып, өз жүрегіме қондырған едім.
Мен – бейбіт дәуірде туған жанмын. Бірақ соғыстың зұлматы мен азабын жүрегімен сезінген, ағасының суретіне телміріп, үнсіз жоқтаған әкемнің бейнесі нен соғыс қасіретін ұқтым. Әкем ағаларын соғысқа аттандырған кезде әлі бала еді. Үлкен ағасы Қабыкен Төлешов 1939 жылы әскерге шақырылғанда әкем бес жаста болған екен. Екі жыл әскери қызметте жүріп, сол жақтан майданға аттаныпты. Қабыкен ағамыздан орыс-фин соғысына қатысып, барлау бөлімшесінде қызмет етті деген дерек қалған. Ол офицер шеніндегі жауынгер болған. Сол аласапыран заманда Қабыкен ағамыздың туған жеріне бір келіп кеткенін қарындасы Мәкен апайдан естіген едім. «Ағатайым сом денелі, кең иықты, батыр еді! Омырауында бірнеше орден болатын», – деп бауырын мақтанышпен еске алып отыратын. Кейін Ұлы Отан соғысына қатысып, соғыстың алғашқы жылдары (нақты жылы, айы белгісіз) қаза тапқан. Қабыкен ағамыздан «қара қағаз» келген. Бірақ тағдырдың тезіне түсіп, жетімдіктің қасіретін тартқан әкем ол құжаттағы деректерді жадына тоқи алмаған сыңайлы. Мүмкін, жүрегінде үміт сәулесі сөнбей, «бір күні қайтып оралады» деген сенім де болған шығар. Қабыкен ағамыздың қай жерде, қай майданда ажал құшқаны әлі күнге дейін беймәлім. Ол кісінің әскери киімдегі суреті бүгінде әулетіміз үшін баға жетпес жәдігерге айналған, шаңырақтың төрінде ілулі тұр.
Үлкен ағасынан кейін соғысқа аттанған Айбастың мойнынан құшақтап, «кетпеші» деп булыға жылаған әкемнің дауысы әлі күнге дейін құлағыма естілетіндей. Айбас ағамыз бойшаң, орасан күш иесі, қолы шебер жан болған деседі. Айбас Төлешов Ленинград «блакадасы» кезіндегі қырғын соғысқа қатысқан. Жерленген жері Ленинградтың оңтүстік-шығысындағы Нева өзенінің бойындағы «Өмір жолы» аталған Ладога көлінің жағасында орналасқан Киров қаласының маңы болып шықты.
Ал олардың арасындағы жалғыз қыз Мәкен апамыз өмір бойы әкемді «жалғыз тұяғым» деп бауырына басып өтті. Олар жас болса да, жұртпен қатар тылда аянбай еңбек етіп, Ұлы Жеңіске өздерінің үлестерін қосты. Әкем көп сөйлемейтін, тұйық жан болатын. Бірақ жанарындағы мұңнан ағаларына деген сағыныштың белгісі сезілетін. Егер соғыс болмағанда олардың балалық шағы басқа арнада өтер ме еді?
2019 жылы Шал ақын аудандық әскери бөлімінен Айбас Төлешовтің жерленген жері жайлы хабар жетті. Бірақ бұл хабар әкемнің құлағына жетпей қалды. Өмірдің заңы сол – әкем жүрегін кернеген сағынышымен бірге 2002 жылы өмірден озған болатын.
Айбас ағамыздың жамбасы тиген жерді тауып, бұл хабардың бізге жетуіне қолғабыс жасаған ресейлік Виктор Московец деген азамат. Жақсы жанмен тілдесіп, алғысымды айтпақ болып хабарласқанымда оның немересі атасының өмірден озғанын айт ты. Жатқан жері жарық болғай.
Санкт-Петербургте тұратын немере ініміз Марат Қабайұлы Кировск қаласына барып, төрт мың солдатпен бірге жерленген атасының басына тағзым етті. Артынша қарындасым Ұлжан Жангелдіқызы да бабасының зиратына барып, Құран бағыштады.
2021 жылы нағашы атамыз Қасымның жерленген жері табылды. Құжаттарда Қасым Аяғановтың (Сәрсенбин) 1945 жылдың 10 ақпанында Венгриядағы ұрыста жараланып, қаза тапқаны, Хатван қаласындағы №2 зираттағы №33 бейітке жерленгені жазылған. Бұл деректер 1947 жылғы әскери комендатура мәліметтерімен де расталған. Ресей Федерациясының Қорғаныс министрлігі Қасым Аяғановтың (Сәрсенбин) есімі болашақта Хатван қаласындағы мемориалдық тақтаға жазылатынын да жеткізді.
Анамның інісі Бүркітбай Аяған немересі Жанеркемен бірге Хатванға барып, Қасым атамыздың бейітіне туған жерден ала барған топырақты салып, дұға бағыштап қайтты. Сол жерде жүздеген кеңес жауынгері мәңгілік мекенін тапқан екен. Бүркітбай Аяғанның айтуынша, мұндай «жаппай қабірлер» көп адамның өмірін қиған үлкен қақтығыста немесе жау шабуылынан кейін пайда болған. Гитлер 1945 жылдың көктемінде Берлинге қарай шегінбес бұрын кеңес әскеріне қарсы үлкен шайқас ашуға шешім қабылдайды. Бұл операция тарихта «Балатон» деген атпен белгілі. Сол шайқаста Қасым атамыз да қаза тапқан. Ол соғысқа 1941 жылдың күзінде аттанып, жеңіске үш ай қалғанда Венгрия жерінде ажал құшқаны қандай өкінішті. Әжеміз Бикамал үш баламен жесір қалды, ортаншысы менің анам Сусарлы болатын.
Соғыс қасіреті жанымызды әлі күнге дейін сыздатады. Жаназасы шығарылмай, бөтен елде қалған майдангерлердің табылып жатқан бейіттері, анықталған деректер көңілге аз да болса медеу. Бүгінгі бейбіт өмір үшін жанын қиған аталарымыз бен аға-апаларымыздың есімдерін ұрпағы ұмытпайды.
Амандық ТӨЛЕШОВ,
Ұлттық Ғылым академиясының академигі, профессор.
Алматы қаласы.