Соңғы уақытта ұлттық құндылықтардың, соның ішінде ұлттық киімдердің мәні мен маңызы артып келеді. Ою-өрнекпен көмкерілген әшекей бұйымдар, киімдер күнделікті өмірде қолданысқа еніп, сәнге айналған. Ұлттық киім киюге деген оң көзқарас көбіне жастар арасында байқалады. Олардың дені күнделікті өмірде ұлттық киім киюді қолайлы деп санайды.
Қазақтың ұлттық киімі – ұлттың дүниетанымы, салт-дәстүрі мен шеберлігі тоғысқан мәдени мұра. Дәуірден дәуірге көшіп, баба болмысын, ана қасиетін, ұлттық таным-түсінігін бүгінге жеткізген материалдық мирас. Ұлттық киімнің шығу, қалыптасу, даму тарихы ата-бабамыздың тыныс-тіршілігі, салт-дәстүрімен тікелей байланысты.
Қазақтың ұлттық киімдерінің түрлері мен атаулары көп. Кейде ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері деп, кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың аттарымен де айтылады. Мысалы, арғын тымақ, найман тымақ, қызай бөрік, ноғай бөрік деген сияқты атаулар бар. Кейде географиялық мекен атауына қарай да ерекше мәнер-үлгіге бөлінеді – Қоңырат үлгісі, Жетісу үлгісі, Арқаның үлгісі деген де құлаққа таныс. Мұндай бөліп атау киімдердің кеңдігі, ықшамдылығы, бойға қонымдылығы және әшекейлеу мәнерлерінің ерекшеліктеріне қарай да ажыратылады.
Қазақ киімдері іштік, сырттық, сулық, бір киер делініп төрт топқа бөлінеді. Іштік киімдерге – көйлек, кеудеше, қамзол, кәжекей, сырттық киімдерге – шапан, күпі, тон, шидем, сулық киімдерге – шекпен, қаптал шапан, кебенек, кенеп, сырттық жатады. Бір киер киім деп қымбат маталардан әшекейлеп тігілген, той-думандарға, жиын-топтарға барғанда, жат елге сапарға шыққанда киетін сәнді киімдерді атаған. Қазақтың «таныған жерде бой сыйлы, танымаған жерде тон сыйлы» дейтін мәтелі де осыны аңғартады. Қазақ салтында ер-жігіт егеске түсерде, соғысқа барарда киімдерінің ең жақсы, көрнектісін киген.
Ұлттық киімдерге салынатын әр ою- өрнекте мағына бар. Қошқар мүйіз – байлық пен берекенің, ирек – су мен өмірдің белгісі. Қазақтың киім үлгілері – ғасырлар бойы тәжірибе мен табиғатқа бейімделудің нәтижесі. Олардың әрқайсысында әлеуметтік жағдай, жас ерекшелігі, тіпті өңірлік айырмашылықтар көрініс табады.
Соңғы жылдары сән сахнасында этноэлементтерге сұраныс артты. Киім дизайнерлері ұлттық нақыштарды заманауи үлгімен үйлестіріп, коллекциялар жасап жүр.
– Мен ұлттық киім тек ерекше жағдайларда ғана емес, сонымен қатар қазіргі өмірдің бір бөлігі бола алады деп сенемін. Киіну стилі – өзіңді көрсетудің бір жолы. Біз ұлттық стильді ұмытып барамыз. Ұлттық киімді күнделікті өмірге икемдеп, оны жастарға тартымды ету – менің басты мақсатым, – дейді дизайнер Зарина Мавляни.
Шынымен де, қазіргі таңда қазақы нақыштағы қамзолдар, кестеленген белдемшелер мен заманауи бешпенттерге сұраныс бар. Бірақ олар көбіне театрландырылған сипатта, мерекелік не фотосессияға арналған киімдер болып келеді.
Көп жерде ұлттық киім тек мерекелік шараларда, рәсімдік киім ретінде ғана ұсынылады. Бұл – оның күнделікті өмірге енуіне кедергі. Қытай, Түркия секілді елдердің арзан киімдер, нарықты толтырып тұр. Мектептер мен жоғары оқу орындарында ұлттық киімнің маңызы, тарихы арнайы пән немесе курс ретінде оқытылмайды. Тек кейбір мектептерде ұстаздар мен оқушылар біркелкі қамзол кию қалыптасқанын көріп жүрміз. Қазақы үлгіні насихаттайтын дизайнерлерге мемлекет тарапынан қолдау, грант, шоу алаңдары жетіспегендігінен болар, шынайы сапалы ұлттық киім үлгілерін ұсынатын брендтер аз. Ал сол саусақпен санарлық брендтен киім алайын десең бағасы удай.
– Отандық брендтерге салықтық жеңілдіктер, жарнамада қолдау көрсету арқылы бәсекеге қабілеттілікті арттырса, жақсы насихат болар еді. Қазақстандық брендтердің бағасының жоғары болуы тек бәсекелестікке ғана байла нысты емес, бірнеше нақты факторлардан туындайды. Қазақстанда ұлттық киімдер жаппай өндірілмейді, көбіне тапсырыспен тігіледі. Қол еңбегі – кесте, өрнек салу, ою қию, бәрі шебердің өз қолымен жасалады. Бұл уақыт пен қажыр-қайратты талап етеді. Көп жағдайда маталар мен сәндік элементтер шетелден (Түркия, Үндістан, Қытай) әкелінеді. Бұл – шығынды еселейтін тағы бір себеп. Ұлттық киімді өндіретін шеберханалар мен жеке дизайнерлерге гранттар мен субсидиялар бөлінбейді. Отандық этноөнерге арналған арнайы бағдарламалар жоқтың қасы, – дейді Зарина Мавляни.
Қазір тойларда қазақтың бәрі бір- біріне шапан жабады. Осы шапандарды тым құрығанда неге жылына бір рет кимеске? Күнделікті өмірде басымызға заманауи үлгіде тігілген бөрік киіп, иығымызға оқалы шапан іліп жүрсек, бізге біреу қой дей ме? Әрине, ешкім қой демес, бірақ соған ұлттық намысымыз жетіңкіремейтін сияқты. Әйтпесе, сыртқы болмысымызды айқындап, өзгелерге рухымызды паш етіп тұратын ең үлкен құндылықтарымыздың бірі – осы ұлттық киімдеріміз емес пе? Сондықтан ұлттық киімдерімізді дәріптейміз десек, мұны әркім өзінен бастағаны жөн. Себебі қазақтың ұлттық киімі қазаққа ғана жарасады.
Ұлттық киім жай сән емес, ол – ұлттың тілі, рухы мен ерекшелігін танытатын символ. Егер оны тек сахналық немесе тарихи мұра ретінде ғана қарасақ, оның болашағы көмескі болмақ. Керісінше, оны заманмен үндестіріп, күнделікті өмірге икемдесек, ұлттық болмысымызды сақтап қалу жолында үлкен қадам болары сөзсіз.
Бүгінде ел арасында ұлттық киімдерді тек мерекелерде емес, күнделікті киюге деген талпыныс байқалады. Бұл үрдіс ұлттық киімдерді ұлықтап қоймай, ұрпақ санасына құндылығын төте жолмен сіңіруде ұтымды тәсіл дер едік. Бала күннен халық мұрасын көріп, ұстап өскен ұрпақтың да елдік бедерлерді естен шығармасы анық.
Рабиға ЕРАЛЫ,
«Soltüstık Qazaqstan».