ҚАЗАҚ ҚҰДЫҚТЫ ҚАЛАЙ ҚАЗҒАН?

Көне заманнан бері елді сумен қамтамасыз ету – ең керекті, ертеңге қалдыруды құптамайтын, күнделікті өмір желісін үзуге бол­майтын, малы үшін, жаны үшін өте қат құндылықтардың бірі. Өзен, көл жағалаған елдерде ауызсу мәселесі жеңіл шешілгенмен, түз далада, алыс жайлауларда бұл жайт күрт өзгеріп, қиыннан қамтамасыз етілетін тұрмыстық дағдарыстарға алып келеді. Сондықтан құдық қазып, халықтың шөлін басу – аса ұқыптылық пен есепті, қажырлы еңбекті қажет ететін еңбектің түрі.

Жеріне байланысты судың шығуы мен көлемі де әртүрлі бо­лады. Кейбір жерлерде су алты-жеті метрден шықса, кейбір жер­лерде өте терең қабаттардан алы­нады. Осыған байланысты қазу жұмыстары да әртүрлі әдістер­мен іске асырылады. Мысалы, өте тереңнен шығатын су көзін «шыңырау» дейді. Мұндай құ­дықтар Сарыарқаның батысында, Үстірт даласында, Ақтау жа­ғында көптеп кездеседі. Сол­түстік Қазақстан даласында су­дың көзі жақын болады.

Кейбір жерлерде су шықпа­ған жағдайда соқыр құдықтар пайдаға асады. «Соқыр» құдық­тардың тереңдігі үш метрден он метрге дейін болады. «Соқыр» құдықтың су шығатын көзі бол­майды. Негізінен қазылған құ­дыққа қар суы мен жаңбыр суы жиналады. Ауылдың маңында осындай «соқыр» құдықтың бір­нешеуі болады. Құдықтың ішін талмен өреді немесе терекпен те­реді. Тал мен теректің ерекшелігі – судың борсуына жол бермейді. Шығыс Қазақстан жағын­да құдықтың ішін майлы қара­ғаймен қаптайды. Майлы қара­ғайдың ерекшелігі – антисепти­калық қасиетінің күштілігі және уақыт өткен сайын қатайып, тасқа айналуында. Ешқашан шірімейді. Кейде жаңа құдық қазғанда ескі құдықтың ішіне салған майлы қарағайды қайта­дан пайдаланған. Қазылған құ­дықтың түбін екі-үш елідей шиыршық таспен табандайды.

Суды шелек немесе «месі» арқылы, ашамай ағашқа иық са­лып, жоғары көтереді. «Месі» – өгіздің терісінен жасалған ыдыс, көлемі жиырма литрдей. Құдық­тың маңайына иін (мойын) кө­теріп, некен-саяқ заттар түсіп кетпесін деп бетін жауып қояды. «Соқыр» құдықтар жыл сайын, көзі бар құдықтар үш-төрт жыл­да бір рет тазаланып отырады. Жиналған су мал мен жанның қажеттілігі үшін пайдаланылады.

Қыс уақытында қар суы пай­даланылған. Қатқан көлдерден, өзендерден тоң жинап, жертөле қазып, сонда мұз күйінде сақтай білген. Жертөленің ішін ағаштан қиып, төбесін қалың жауып, жазды күндері де мұзды керегіне пайдаланған. Мұз сақтайтын жерді «тоңғақ» деп атаған. «Тоң­ғақтың» ішінде жазғытұры сүт-ет өнімдерін сақтаған.

Каспий теңізінің шығысын­дағы Бетпақдалада судың қатты­ғынан «соқыр» құдықтар пайда­ланылады, о жақта «тақыр» дейді. Малы көп, ер балалары көп үйлердің «тақыры» да көп болады. Бағытына қарай, мал­дың жосуына байланысты тап-тап болып бөлінеді.Көшкен кез­де суы көп жиналған тақырлар­дың бойымен жүреді. Бір таптың бойында бірнеше «тақыр» болуы мүмкін. Қазылған соқыр құдық­тың бойына төрт тас қойып, оның үстіне кең жалпақ тас қо­йып жабады. Жауған қар мен жауынның суы жиналып, сол құдықта сақталады. Ол жерлер көне мұхиттың табаны болған­дықтан су сіңіп кетпейді.

Маңғыстау жағында көбіне су өте тереңнен шығатындықтан ол құдықтарды «шыңырау» дейді. Құдық қазу ісі өте күрделі және өте қауіпты болғандықтан, бұл жұмыспен білетін адамдар ғана айналысқан. Маңғыстауда Адай руының ішінде Қараш ата­ның ұрпақтары ғана айналыса­ды екен. «Қараш тіккені – күр­ке, асқаны – бақыраш, иті – үрегеш, қызы – күлегеш, ақбоз үйге кіре алмас, шоңқайма етік кие алмас, шөккен түйеге міне алмас» деген сөз бар сол кісі­лердің еңбегіне байланысты. Бұл – касталық түрде ықшамдалған еңбектің түрі.

Құдықтар өте терең болған­дықтан қабырғасы босап, іші құ­лап қалмау үшін «шегендейді», яғни таспен не сексеуілмен ішін өрген. Сексеуілмен өру үшін оны бір жыл бой кептіріп, қағы қалыптасқаннан кейін пайдала­нады, әйтпесе су борсып, адам­ның уланып қалу қаупі бар. Екі «шыңырауды» қатар қазып, ара­сын бір-бірімен қосып, су көлемін көбейтеді. Бірнеше «шы­ңырауды» бір-бірімен қосуды «кәріз» дейді. Бұл – су қорының мол болуына және сақталуына өте қажет амалдың түрі. Кейбір «кәріздердің» ұзындығы бірне­ше шақырымға созылған. Мал құдыққа түсіп кетпеу үшін «жал тосқауыл» жасаған.

Ал енді тастақ жерде құдық қазу өте қиын болғандықтан, ең бірінші қабатын кең қылып қа­зып алып, сосын ортасынан сүй­менмен тасты бауыздайды. Бауыздау ені екі сүйем, тереңдігі отыз-қырық сантиметрге жет­кесін, бауыздалған қабатты шетінен сындыра береді. Құ­дықтың ішіндегі тас пен бал­шықты шығару үшін түйенің көнінен көншелек «долы» жаса­лады. «Долыны» арқанға бай­лап, аша арқылы көлікпен сүй­реп шығарады. «Долыға» әжеп-тәуір тасбалшық сияды. Құдық қаланып болғаннан соң, аузын тас қақпақпен жабады, оны «әй­кел» дейді. «Шыңырау» құдықты қазудың құны – жүз қой. Малы көп адамдар одан да көп берген. Жібек жолының бойында көпте­ген құдықтар қазған адамның атымен аталып, жолаушы мен керуеншілерге таныс болған.

Біздің Қызылжар өңірінде де, әсіресе «Жолдыөзектің», «Тұз жолының», Абылайдың қара жолының бойында осын­дай құдықтар көп болған. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан жайлауға көшу рәсімі өзінің түпкілікті мәнін жоғалтты. «Байжатақ», «жатақ» деген әлеу­меттік, шаруашылық топтар пайда бола бастады. Яғни жай­лауға негізінен малмен бірге бақташылар ғана көшіп, қожа­йындары қыстау маңында күн көріске керек малдарын алып қалып амалдады. Әлти мен Тор­сан, Аңдамас пен Көшкі, Атығай Жылғараның балалары Мұса, Әлібек осындай әдіске көшіп, ағаштан үй салып, арпа мен тары егіп, шаруашылық реңін өзгерте бастады. Әлтидің жұртында құ­дық көп жыл сақталып, бертінге дейін қолданыста болған. Адам өміріндегі судың орны қандай қажет десек, сол суды берген құ­дықтар да – ел тарихының бір ұмытылмас қатпары.

Дәстен БАЙМҰҚАНОВ,

өлкетанушы.