«Soltüstık Qazaqstan»

PDF

ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР ТҮПКІ МӘНІНЕН АЖЫРАМАУЫ ТИІС

Еліміз тұғырлы тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін өш­кеніміз жанып, өлгеніміз тірілді, ұлттық құндылықтары­мыздың тамырына қан жүгірді. Егемендіктің саф ауасымен еркін тыныстаған саланың бірі – ұлттық ойындар. Этнограф-ғалым Жағда Бабалықұлы бір еңбегінде қазақ дала­сында ұлттық ойынның 300-дей түрі болғанын жазыпты. Қазіргі уақытта соның 20-дан астамы ғана халық жадында сақталған. Осыдан-ақ оны ұлықтаудың қажет екенін түсі­нуге болады. Біз бұл мақаламызда көкпар, қыз қуу, қазақ күресіне кеңірек тоқталуды жөн көрдік.

Көкпар – қазақтың жаны

Тарихшылардың айтуынша, қазақтың ұлттық ойындарының мың жылдық тарихы бар. Ала­ман бәйге, тоқ бәйге, жорға жа­рыс, құнан бәйге, көкпар, қыз қуу, ат үстіндегі сайыс (аударыс­пақ ойыны), теңге алу, жамбы ату, қамшыгерлік, түйе жарыс – желмая, қазақша күрес, жекпе-жек, тоғызқұмалақ және тағы басқа спорт түрлері сонау заман­нан бері туған халқымызбен бір­ге жасап келеді. Ата-бабалары­мыз, әсіресе, аударыспақ, теңге ілу, көкпар, бәйге сияқты ойын­дарды ерекше құрметтеген. Со­лардың ішінде, әрине, көкпар­дың орны бөлек. «Көкпар ойы­нының атауы «көк бөрте» (лақ) сөзінен шыққан. Орталық Азия халықтары арасында кең тараған ойын түрі. Бұл – шетсіз-шексіз сайын далада мал бағып, көшіп-қонып жүрген көшпелілердің нағыз халықтық думаны», – дейді Ақжар ауданындағы жыл­қышы Аман Бектұрғанов.

Қазақстанда 1949 жылы көк­пар тартудың жаңа ережесі бекітіліп, оған сәйкес көкпарды арнаулы алаңда, командалық сипатта өткізу белгіленді. 1958 жылдан бері көкпар ипподром­дарда, 1990 жылдардан бері ар­найы көкпаралаңда өткізілуде.

Қызылжар – жылқы малы ең алғаш рет қолға үйретілген өңір. Алайда біздің өңірде көкпар ойыны еліміздің басқа облыста­рына қарағанда кемшін дамы­ған. Оның бір себебін қаймағы бұзылмаған қазақ ауылдары тұрғындарының үдере көшуімен, соңғы кездері атқа мінетін жас­тар қатарының азайғандығымен байланыстыруға болады. Бұл пікірді Жамбыл ауданының көк­паршысы Бексұлтан Есілбай да қостайды. Ол көкпардың өз дең­гейінде ұлықталмауының бір ұшын баптаулы аттардың аз бо­луымен сабақтастырды. Бұл ол­қылық ойыншылардың да кең көсіле ойнауына мүмкіндік бер­мейтін көрінеді. Көкпарға шаба­тын аттарды арнайы баптайтын бапкерлер саны сирек. Кей өңірлерде мүлдем жоқтың қасы. Сондықтан әр көкпаршы атын өзі баптайды. «Көкпар ойыны мінезді, адам бойындағы қайсарлықты, батырлықты шың­дайды. Ойынға тек нағыз ержү­рек, табандылар ғана қатыса алады. Ойыншылардан физика­лық дайындығымен қатар эмо­ционалды дайындығы, қарсы­ластың күшін дұрыс бағалай бі­луі, астындағы атын басқара алуы талап етіледі. Тұралап тұр­ған ұлттық ойынды қолға алғы­сы келетін азаматтар бар. Бірақ олардың қолдарын қаржының тапшылығы байлауда. Ол үшін аудандардағы ат­қамінерлер мен жо­март жандардың қолдауы ауадай қажет», – дейді Бексұл­тан Есілбай.

Жанашыр жандар елді ме­кендерде атшабарлар, көкпар, жекпе-жек, күрес алаңдарын салу қажеттігі туралы айтқан­мен, көбі аяқсыз қалған. Бексұл­тан Есілбай көкпарды дамыту үшін жылқы шаруашылығына жіті көңіл бөліну қажеттігін ай­тады.

Қыз қуу – тәрбиенің көзі

«Бойжеткен атқа мініп, жігіттен қашуы керек, бозбала қызды қуып жетіп, бетінен сүюі тиіс, жігіт қызға жете алмаса, бойжеткен оны қамшымен сабайды». Қыз қуу ойынының қа­рапайым ережесімен көбіміз мектеп қабырғасында жүргенде таныстық. Этнограф Баяхмет Жұмабайұлының айтуынша, соңғы жылдары ұйымдастыры­лып жүрген кейбір этнофести­вальдерде қыз қуу ойыны бұрма­ланған түрде көрсетіліп жүр. Онда жігіт қызды қуып, соңы­нан қамшы үйіріп жатады. Ға­лымның пайымынша, бұл – қа­зақ дәстүрінде болмаған құбы­лыс. «Көне түркі дәстүрінде әйел затына құрмет ерекше болған. Негізгі ойында қыз жігітті қуа­ды. Қамшыны ақырын ғана ба­сынан не арқасынан сипай үйі­реді. Егер ер адам қызды қуса, бұл – ұлттық намысқа қайшы. Бұл ойынның нақты атауы – «Қыз қуар». Мұның дәлелі ретінде мыңдаған жыл бұрынғы жартас суреттерін, сақ пен ғұн дәуірінің мұраларын келтіруге болады», – дейді ғалым.

Ұлттық спорт түрлері қауым­дастығының ресми сайтында бұл ойынның бүгінгі шарттары былай түсіндірілген: алаңға қыз бен жігіт шақырылады. Жігіт қыздан 10 метр кейін тұрып жа­рысқа қосылады. Жігіт қызды қуып жетсе, ережеге сай қыздың сол жақ иығындағы орамалды шығыршықтан суырып алуға тырысады. Ал қыз керісінше, қуғыншыдан қашып құтылып, сөреге бұрын жетуге әрекет жа­сайды.

Соңғы кездері қыз қуу ойы­ны көне дәстүрлердің бірі ретін­де Наурыз мерекесіне арналған іс-шараларда ғана көрініс тауып жүр. «Қыз қуу – тәрбиенің көзі. Бұл ойынның астарында қазақ ұл-қыздарының ибалылығы жа­тыр. Қазір клубы бар ауылдар аз. Жастар бос уақыттарын қалай өткізерлерін білмейді. Аптасына бір мәрте қыз қуу ойыны өткізіліп тұрса, нұр үстіне нұр емес пе?», – деген еді жуырда өңірімізге келген саясаткер Досмахамбет Көшім.

Қоғам белсендісі Жапар Тө­легенов қыз қууды қайта жан­дандыру өзіміздің қолымызда екенін айтады. Оның айтуынша, 80, 100, 130 жылдық мерейтойлары аталып өтіп жатқан ауыл­дар бағдарламаларына қыз қуу­ды қосса, ешкім қой демес еді. «Біз біреуді кінәлауға бейім бо­лып алдық. Ұлттық құндылық­тар мәселесі сөз болғанда кінәні бөтенге артуды қою керек. Әркім өзінен бастағаны жөн. «Мен ұлттық ойынды қалай да­мыта аламын?» деген сұрақ төңі­регінде ойланған адам ғана нә­тижеге қол жеткізеді», – дейді ол.

Мәні өзгерген қазақ күресі

Сала мамандарының ай­туынша, қазақ күресінің жаңа сатыға көтеріліп, заманауи си­пат алуына һәм спорттық сайыс ретінде көрермендердің көзайымына айналуына әсер еткен «Қазақстан барысы» турнирі. Кейін «Әлем барысы», «Еуразия барысы», «Жас барыс», «Халық барысы», «Әскер барысы» сияқ­ты маңызды турнирлер өмірге келді. Барлық облыста қазақ күресі спортшыларының саны мен сапасы артты, балуандардың әлемдік үлкен спорттық сайыстарда күресулеріне мүмкіндік жасалды.

Соңғы кезде қазақ күресінің ережесіне жаңадан енгізілген өз­герістерге сәйкес, балуандар жа­сына қарай 3 топқа, салмағына қарай 8 категорияға бөлінеді. Күрес мерзімі ересектер үшін 10 минут, жасөспірімдер үшін 5 минут. Күрестің басты шарты – күшін көрсетіп, әдісін асырып, талассыз жеңу. Кейде жыққан адам жығылған адамның басы­нан аттап «күш алу» деген ба­йырғы жеңіс белгісін жасайды. Қазақ күресінің аудандық, об­лыстық, республикалық спарта­киадалар бағдарламаларына кіргізілгенін айта кеткен жөн. «Ке­ңес дәуіріне дейін қазақ күресі негізінен әдет-ғұрыпқа байла­нысты және еңбек процестерін­де жеткен жетістіктерін дәріп­тейтін жиын-тойларда өткізілді. Бұрын қазақ күресі «күш атасын танымайды» деген түсінікпен салмағына, дәрежесіне, жасына қарамай өткізіле берген. Тіпті ағасы мен інісі күресіп қа­латын кезі де болған. Сондай-ақ күрестің белгілі бір жүйеге түс­кен белдесу ережесі де болмаған. Күреске түскендер үлкен-кішілігіне қарамай, қайсысы күшті болса, сол жеңіске жеткен», – дейді Қызылжар ауданының орталығы Бескөл ауылының тұр­ғыны Елтай Жадыраұлы.

Қазақ күресінің шарты 1950 жылдардан бері қарай мүлде өз­геріп кетті десе де болады. Біріншіден, балуандар кілем үстіне шыққанда «қоян-қолтық ұстасып» белдеспейді, жапон кү­ресіндегі сияқты кілем үстінде еркін жүріп күреседі. Олар бір-бірінің қай жерінен ұстаса да, өз еркілерінде. Екіншіден, бұрын­ғы қазақ күресінің ережесінде ұпай санымен жеңісті анықтау ережесі енгізілді. Демек, қазақ халқының «жауырыны жерге тимеген» деген сөзі түптің түбін­де өз күшін жоюы мүмкін.

Қазақ күресінің дамып келе жатқаны қуантады, әрине. «Спорттың бұл түрінің мектеп бағдарламасына енгізілуі жиі сөз болып жүр. Біраз білім ошағын­да қанатқақты жоба ретінде қол­ға алынған. Алайда жастарды күреске баулитын мамандар аз. Дене шынықтыру пәндерінің мұғалімдері күресті балаға өз білгенінше үйретеді. Бұл дұрыс емес», – дейді қазақ күресінен облыстың аға жаттықтырушысы Асылхан Болатов.

ТҮЙІН: «Қазақ халқына тиесілі спорт түрлерін өзімізден басқа кім дамытады?» деген сауал бізді алаңдатуы тиіс. Жоғалтқаны­мызды жаңғырту, ұлттық құн­дылықтарымызды ұлықтау ұлт­жанды тұлғаларға ғана артып қояр іс емес. Билік басындағылар да бұған назар аударса дейсің.

Самрат ҚҰСКЕНОВ,

«Soltüstık Qazaqstan».

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз:

Share on facebook
Facebook
Share on telegram
Telegram
Share on whatsapp
WhatsApp