Soltüstık Казахстан
Ескендір НҰРЫМ,
ардагер ұстаз.
“Салмасам Айнамкөзге ән болмайды…” – деп салған ән таң алдындағы тынық ауаны дүр сілкіндіріп, құлағына кіріп, бойыңды билеп, жүрегіңнің түнгі жайлы соғысын жиілетіп, еріксіз басыңды жастықтан алып, аузыңды ашып тыңдап, әсем әуен тұтқынына түсіп, рухани ләззат алып жатасың. Бұл сиқырлы саз – соқаға жегілетін өгіз, жылқыларды түнде жайып бағып, таң ата дала қосының жанындағы терек сырғауылдарымен қоршалған шарбаққа қамауға әкелгенде Зікірия ақсақалдың күндегі салатын әні. Осы ән шымнан салынған үйлердегі теректен төсеген, шолақ сәкі үстінде түнейтін жұмысшы әйелдер мен балаларды оятатын.
Зікірия ақсақалдың сазды дауысы ерекше болатын, сондықтан болар, ораза кезінде құпия өткізілетін тарауық намазын да сол кісіге оқытқызатын. Зікең салған сол бір ән сазы, оқыған сүре мақамы бүгінде сексеннің сеңгіріне келсем де, құлағымда тұр…
Зікірияның әнімен оянған әйелдер мен балалар таңғы тамағын (тамақ дегенім – күлге көміп пісірген қытырлақ таба қара нан, май мен шай) ішіп бола бергенде сырттан: – Шығыңдар! – деген қаһарлы дауыс естілетін. Бұл айқайлап тұрған ауылдың соқаға жегетін кезегі келген сегіз үйінің бір-бір сиырын айдап әкеліп тұрған Қараша ақсақал – бригадир болатын. Соқа айдайтын төрт бала шығып, бас жіппен екі сиыр, екі өгізден қосақтап байлап, жер жыртуға дайындап қойып, соқа ұстайтын әйелдерге келіп айтамыз. Олар түсте ішіп-жейтін айраны мен нанын салған дорбаларын алып шығатын.
Осылай екі өгіз, екі сиыр жегілген соқаны сүйретіп, алқап басына келгенде, күн жаңа ғана шапақ атқан кез болатын.
Чапаев атындағы колхозда бір “ХТЗ” тракторы бар еді, бірақ оның жұмыс істегенінен тұрғаны көп болатын. Оны менің жеңгем Мүкарама жүргізуші еді. Ол Успенка ауылындағы МТС-те екі ай оқытылған екен. Жеңгем сол тракторды алғаш рет ауылға айдап кіргенде алдынан жүгіріп шыққан балашағалардан сасып, қалай тоқтатарын ұмытып қалып, өзіміздің үйді қоршаған сырғауылдарды қирата, көрші үйге тура беттегенде салт келе жатқан бригадир Сәлім Мүкараманың жағдайын түсініп, шауып келіп, өзі әрең тоқтатқан болатын. Міне, жеңгемнің “білгірлігі” осы еді. Менің:
– Тәте, трактордың қай жері сынды? – деген сұрағыма, беретін жауабы біреу, ылғи:
– Подшипнигі ағып кетті… – дейтін. Онысына біз, балалар, қуанатынбыз. Себебі, аққаны қорғасын болатын, біз оны майдың ішінен сүзіп алып, балқытып, сақа-асыққа құйып, салмағын ауырлатып алатынбыз. Осындай тракторы бар біздің колхозды “бай колхоз” санайтын.
Осылай таң сәріден жер жырту күн батқанға шейін жалғасады, соқаны сүйретіп дала қосына қайтамыз. Маса, сона шағып қан-қан болған бетімізді жуып, шай ішіп болғаннан кейін түнгі жер жыртуға шығамыз. Әрқайсысына үш ат жегілген соқалар дайындалып болған соң ат үстіне бізді – балаларды мінгізеді. Қараңғыда дұрыс көрмей, бораздадан ауытқып кетпеу үшін қолымызда фонарь болады. Сөйтіп, түннің бір уағына дейін жер жыртамыз, соқаны ұстау үшін Қараша бригадир бастаған төрт шал шығады.
Ат үстінде қалғып-шұлғып жүріп, бораздадан шығып кететін сәттер болады. Ондайда соқа ұстаған Қарашадан сөз естіп, жылап аламыз. Тоғыздан жаңа асқан маған шалдың боқтау сөздері ауыр тигенімен, әкеммен құрдас ақсақалға қарсы бірде-бір дөрекі сөз айтпаймын. Өйткені, Қараша шалдың мінезі жайшылықта жайдары, ашуланса тез қайтатын. Және қыстың ұзақ түндерінде біздің үйге келіп әкем Қасенмен көп әңгімелесіп, шаруа жағдайын ақылдасатын. Сол себепті бұл атаны сыйлайтынбыз. Бізбен қатарлас жер жыртып жатқан кісілер тарапынан да жағымсыз сөздер, жылаған бала дауысы естіліп жатады. Көктемнің тынық түніндегі дыбыс жаныңнан шыққандай естілетін. Мұқан шалдың атының басына мінген көрші бала қалғып кетіп, құлап түсіп, тобығын шығарып алып, көп бейнет көргені есімде.
Осылай жыртылған жерге мамырдың аяғын ала дән себіледі. Дәнді үлкен кісілер мойындарына аузын талмен керіп, дән салған дорбаны іліп, қолдарымен уыстап, жерге шашып жүріп себеді. Олардың соңынан біз – балалар сиыр жеккен тырмалармен жүріп өтіп, ашық жатқан дәндерді жапқан боламыз. Алайда, көп дән ашық қалады да, оларды қол тырнауышпен тырмалап жабуға тура келеді.
Машақаты көп дән себу науқаны маусым айының аяғына дейін созылатын. Кеш себілген жерлердегі егін қыркүйек айының соңына дейін піспейтін, одан соғылған бидай кебе келе құрысып қалатын, ондай өнімді колхозшыларға еңбеккүндеріне беретін. Себебі, ондай бидайді элеватор алмайтын.
Шілде айының бас кезінде шөп шабу науқаны басталатын. Ол да кілең әйелдер мен бала-шағаның, шал-шауқандардың қолдарымен атқарылатын. Біздің колхозда екі шөп шабатын машина болды. Бір машинаға екі өгіз, бір ат жегіледі. Мен шабылған шөпті тырнауышпен жинайтынмын. Тырнауышқа жегілген ала өгізді басқарудың өзі бір азап болатын. Мүйіздеріне байлаған божыны тартқаныма бағына қоймай, зығырданымды қайнатушы еді. Шаршаған өгіз тілін салақтатып жүріп келе жатып, кенеттен жата қалатын, сондайда биік тырнауыштың үстінде отырған мен отырғыштан ұстауға үлгере алмай, өгіздің үстіне құлап түсетінмін. Бірде осылай құлағанымда, жіліншігім көлденең тырнауыштың теміріне тиіп, еті тілініп түскен. Әйтеуір, сүйегім аман қалған еді. Сол сирағымды жуған сайын ескі жараның орны балалық бейнеттің таңбасындай көрініп, әлі күнге бойымды тітіркендіреді…
…Сона шыға бұл өгіздің мінезі мүлде өзгеріп, шанышқақ тигендей басын шайқап, құйрығын шаншып, божыға бой бермей, іргедегі қалың шіліктің ішіне қойып кетеді. Оны бұл жағдайдан шығару, тіпті де оңай емес. Жақын жерде менің жинаған шөбімді қос өгізбен сырып жүрген Ілияс қартты көмекке шақырамын. Ол кісі аяғына ештеңе кимей, жалаңаяқ жүретін. Себебі, ол кезде аяқкиім тапшы болатын, ал тіктіріп киейін десе, керек былғары болмайтын. Жоқтықтан жалаңаяқ жүрген қарияның табаны қалыңдығы бір еліге жақын мүйіз болып біткен, шабылған жердің сояуларын, тікендерін жапыра басып жүре беретін. Тек анда-санда жарылған табанына солидол майын жағып, шүберекпен байлап, бірер күн емдеп алатын. Шөп шабу, жинау, сыру, шошақ қылып үю жұмыстары қас қарайып, шық түскенше жалғасатын. Бригадир бізді үйге жібермей, сырғауылдардың ұштарын түйістіріп, шөппен жапқан қоста қондыратын. Оның қосымша ауыртпалығы күні бойы жұмыс істеп, шөп үйген әйелдерге ауыр тиетін – қосқа қонатын 15 адамға ботқа қайнатып беру солардың ісі болатын. Нан жоқтың қасы. Оны пісіретін ұн да жоқ, өйткені қол диірменмен үгетін бидай болмайтын. Осы шілденің орта кезінде жеті шақырым жердегі көршілес Пулеметовка колхозының қара бидайы пісіп тұратын. Үлкендер төрт баланы сол піскен қара бидайдың бастарын жұлып, дорбаға салып, алып келуге жұмсайтын. Бізді жау шебінен “тіл” алып келердей қайрап, жігерлендіріп, екі биеге екі-екіден мінгестіріп, түн қараңғысын пайдаланып аттандыратын. Төрт дорбаға тығыздап салған масақты кептіріп, қол диірменмен үгіп, төрт күлді-көмеш пісірілетін. Сол қара нан тоқ болушы еді.
Қойбағар бастаған, Жолдыбай, Мақыш және мен қостаған төрт бала әбден құнығып, күнара масақ жұлып әкелеміз. Ал тамыздың ортасынан бастап, Пулеметовка колхозының картобы жеуге жарайтын болатын. Ересектер енді төрт “жауынгерді” картоп әкелуге жұмсайды… Міне, осылай төрт бала бір қос толы шөпшілерді тамақтандырушы едік. Бұл ісіміз қаншалықты “күнә” екенін арамыздағы Ілияс молдасымағымыз шариғат жолымен дәлелдеп, ақыры бұл ісімізді күнә емес, сауап деп санап, бізді қанаттандыра түсетін… Рақымы мол Алла тағала, сол ісімізді кешу қыла гөр деп, еске аламын ол күндерді қазір…
Егін орағы кезінде колхоздың астығын екі өгізден жегілген үш арбаның үстіне орнатылған қораптарға тиеп, Булаев астық қабылдау пунктіне апарамыз. Басқарушымыз бір шал, ал қалған екі арбаның айдаушылары біз – балалар. Ауылдан таң-сәріде шыққан үш арба қас қарая Булаеводан үш километр жердегі Медвежка ауылының жанындағы көл жағасына зорға жетеміз. Жұмыстан әбден қалжыраған өгіздер қанша қамшыласаң да, аяңнан аспайды. Ұра-ұра жүні түсіп, ақ қайыс болып қалған сауырын қиқаң еткізеді де қояды.
Көл жағасының жел жағына өгіздерді доғарып, қосақтап, оттауға жіберіп, біз, балалар бағамыз. Жол-жөнекей жинап алған шырпыларымызды сындырып ұсақтап, құрғақ ұлпа шөпті астына салып, от жағуға дайындаймыз. Басшымыз қалтасынан тас шақпақ алып, бір-біріне соғып, одан шыққан ұшқынмен мақта күлі тұтанып, оны еппен үрлеп, шөп ұлпасына тигізгенде, ол лапылдап жана жөнеледі. Біз отқа қолымызды жылытып, қуанып қаламыз. Ал басшымыз бізге: “Өгіздерге ие болыңдар”, – деп тапсырып, өзі бір шелек бидайды алып, ауылға жаяу тартады. Түннің бір уағында манағы шелегі толған сәбіз бен қиярды біздің алдымызға қояды. Біздің қуанышымызда шек болмай, аузымызды қиярға толтырып, күлге көміп пісірген қытырлақ нанды қоса шайнап жегенде патша тамағындай көретінбіз…
Күзгі таң бозара бастағанда өгіздерді қайта арбаға жегіп, ертелете Булаевоның шет жағындағы астық қабылдау пунктіне жететінбіз. Арасында құрысқан дәндері бар, аса кеппеген астықты өткізу қиын болатын. Ала қалған күнде арбаларымызды қоймалардың ішіне кіргізіп, астықты қолмен түсіретінбіз. Өнімімізді өткізіп болғаннан кейін арқамыздан бір үлкен жүк түскендей сезінетінбіз. Бұл жеңілдікті өгіздер де сезініп, үйге қарай шапшаңдау жүретін. Жолда өгіздерді бір шалдырып алып, күн бата ауылға жететінбіз.
Мұндайда мені, әсіресе, әпкелерім қуана қарсы алатын, себебі, қойын-қалтам толы сәбіз, қиярды бір үлкен базардан келгендей, жомарттықпен үлестіріп беретінмін.
Әкем болса, маған: “Сендер түнде орыстардың огородына түсіп жүрген жоқсыңдар ма? Олай істемеңдер, біреудің еңбекпен өсірген өнімін ұрлау обал болады”, – деп тіксіне, қатаң көзбен қарайтын.
Мен көкөністі басшымыздың бір шелек бидайға алғанын айтатынмын. Оны бригадиріміздің өзі беретін, балаларға бірдеңе алып берерсің деп. Әкем осыны білгенінен кейін жібіп, маңдайымнан иіскеп, бауырына басатын.
Соғыс жеңіспен аяқталып, елімізде бейбітшілік туы желбіреген күн де туды. Бірақ ауылдағы тіршілік қарекеті елуінші жылдардың ортасына дейін шалдар мен әйелдердің, бала-шағаның қолдарымен атқарылып келді. Өйткені, майданға аттанған азаматтардың көбі ауылға оралмаған еді, оралғандарының көбі мүгедек болатын. Ауыл тұрмысы тың және тыңайған жерлерді игеру жылдары ғана жақсара бастады, аузымыз ақ нанға тиіп, жазғытұрым масақ теріп, күн көру тыйылды. Жаңа совхоздар бой көтеріп, қазақ жеріне сонау Ресейден келген жастар қоныстанып, үйлі-баранды болып қалғандары көп. Дарқан халқымыз тыңгерлерді де өздерінің бауырындай қарсы алып, кең құшағына сыйғызды. Осылай өтіп жатқан менің бұлыңғыр балалық күндерімнен ерекше есте қалғаны – 1946 жылдың қараша айының бесінші жұлдызы. Бұл кезде мен Еңбекші қазақ деген ауылда бесінші сыныпта оқитынмын. Кешкісін отыз шақырым жерден жаяу үйге келіп, шаршаңқырап ұйықтап қалған болуым керек, анамның: “Ескенжан, тұра ғой, құлыншағым, сені мына екі азамат сұрап тұр”, – деген даусынан оянсам, үйге бірі орыс, бірі қазақ жігіттер келіп тұр екен. “Сізге медаль тапсыруға келдік”, – деп, ұйқылы-ояу тұрған менің көйлегімнің кеудесіне жарқыраған медальді тағып, арқамнан қағып, құттықтау сөздер айтып жатты. Қазақ жігіті анама да: “Осындай ұл өсірген Сізге де алғысымыз мол”, – деді. Анамның: “Шырақтарым, шай ішіп кетіңіздер”, – деген тілегіне олар тағы да кіретін үйлері бар екендігін айтып, алғыстарын білдіріп, шығып кетті.
Олар кетісімен, шешем шолақ сәкінің үстінде тұрған маған жақындап келіп, кеудемдегі медалімді көріп: “Ойпырмау, өзі жалтжұлт етеді ғой, таза күміс пе? Жоқ, сарғыштау екен, бәлкім алтын, не алтын жалатқан болар…”, – деп қолына ұстап, салмағын да байқап жатыр…
Мен шай ішіп болған соң, киініп, кеудеме медалімді тағып, көрші үйдегі бірге жұмыс істеген Қойбағарға бардым. Ол да мен сияқты қуаныш үстінде екен, қолында – дәл менікіндей медаль. Оның бір жақ бетіндегі “За доблестный, самоотверженный труд во время Великой Отечественной войны 1941-1945 годов” – деген жазуды оқып, соны қазақшаға аудара алмай әлек екен. “Доблестный”, “Самоотверженный” деген сөздерді біздің бірінші оқып-естуіміз еді. Жарайды, басты қатырып қайтеміз, әйтеуір Ұлы Жеңіске біздің да қосқан үлесіміз бар екенін ескеріп берген шығар деген қорытындыға келдік. Қойбағардың шешесі Бәден апамыз маған медаліңнің байғазысы деп бір мұз кәмпит берді. Ол кезде мұндай кәмпиттер дүкендерде де бола бермейтін. Қойбағар екеуміз медальдарымызды тағып алып, жұмыстас жолдасымыз Мақымның үйіне бардық. Ол үйде екі бірдей қуаныш бар екен: Мақым мен оның ағасы Қабжанға да медаль беріліпті. Сонымен үшеуміз медальдарымызды тағып, ауыл үйлерін аралап кеттік. Жұрт байғазыға берген құрт, ірімшікке қалтамызды толтырып, түс ауа үйге оралдық. Әкем де үйге келген екен, ол кісі Веселовка деген ауылдан почта таситын. Өгізбен барарда колхоздың сүтін ала кетіп, қайтарда хат-хабар ала келетін. Әкем менің медалімді көріп, бауырына басып, маңдайымнан иіскеп: “Ата-бабам тақпаған медальді сен тақтың, атадан бала озар деген осы. Сен енді балалық шақтан өттің, жігіттік шағың басталады. Бала демей, сендердің еңбектеріңді бағалап, медальмен марапаттаған Үкіметке де рахмет! Жеңіске қосқан үлестерің, адал еңбектерің бағаланды. Өмірлерің медальдарыңдай жарқырап, бейбіт өмірде бақытты болыңдар!” – деп, әкем алақанымен бетін сипап, батасын берген еді. Әкемнің сол сөздері, берген батасы қолыма жастықтың жалауын ұстатқандай сезіндім. Бұлыңғыр балалық шағымның көк жиегі бұлдырап, артта алыстап бара жатқандай көрінді…
Петропавл қаласы.