Soltüstık Казахстан
Жанар ТАЛАСПАЕВА,
Тіл және әдебиет институтының директоры, филология ғылымының кандидаты, доцент.
Қазақстан Тәуелсіздік алып, әлемдік ақпарат кеңістігіне дербес шыға бастағалы бері латын графикасына көшу мәселесі туындағаны рас. 2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев: “Латын әліпбиін қарайтын кез келді. Бұл мәселені кезінде кейінге қалдырған едік. Қалай болғанда да, латын әліпбиі бүгін де телекоммуникациялық салаларда басымдыққа ие болып отыр. Сондықтан да, бұрынғы кеңестік елдердің көпшілігінің латын әліпбиіне көшуі де кездейсоқ емес. Мамандар осы мәселені зерттеп, нақты ұсыныстарын жасауы тиіс. Біздің балаларымызды ағылшын тілінде оқытудың өзі латын әліпбиімен байланысты. Ал біз қазір барлық мектептерде ағылшын тілін оқытамыз. Сондықтан мұнда тұрған қорқынышты ештеңе жоқ”, – деген болатын. Араға алты жыл салып Елбасы осы мәселені тағы көтерді, көтеріп қана қойған жоқ, “Қазақстан – 2050” Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты” атты Қазақстан халқына Жолдауында латын әліпбиіне көшу мәселесін ортаға салып, нақты уақытына дейін белгілеп берді. Бұл Елбасының 2025 жылға дейін қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге ауыстыру туралы Жолдаудағы ел алдына қойған мақсат-тапсырмасы еді.
Тәуелсіздіктің басты тірегі – мемлекеттік тіл. 2050 жылға дейінгі кезеңге арналған бұл даму стратегиясында да мемлекеттік тілге жеткілікті орын берілген. Әсіресе, Елбасының 2025 жылы Қазақстан латын әліпбиіне көшеді деп қадап айтуы көпшілікке ой туғызып отыр.
Латын әліпбиіне көшу туралы қоғамдық пікір айтылып болды, толыққанды ұсыныстар жасалды. Ендігі арада саяси-экономикалық, ғылыми және халықаралық маңызы бар бұл мәселені тек іске асыру шараларын жоспарлау үшін бізде латын әліпбиіне көшуге қажетті барлық алғышарттар жасалған деп санауға болады. Өйткені, ең бастысы – біздің елімізде бір әліпбиден екінші әліпбиге көшудің бір емес, екі бірдей тәжірибесі бар. Мысалы, 1926 жылы Қазақстанда араб графикасынан – латын әліпбиіне, ал латын әліпбиінен бүгінгі кириллицаға көшу 1937 жылы басталып, ол 1940 жылы толық аяқталған болатын.
Тәуелсіздік алғалы 21 жыл ішінде игеріліп жатқан жетістіктеріміз аз емес. Қазақстан өзгелермен терезесі тең ел болған кезде, мұндай бастама біз үшін өте маңызды. Көрнекті қоғам және ғылым қайраткерлері, зиялы қауым өкілдері латын әліпбиіне көшуді қолдап қана қоймай, олар мұны әлемдік өркениет жетістіктеріне алып баратын бірден-бір төте жол деп есептейді. Белгілі ғалым, академик Әбдуали Қайдар латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының арнайы үлгісін де жасап шықты. 1993 жылы Қазақстанның латын әліпбиіне көшуінің қажеттігі мен пайдалы жақтарын негіздеп, Елбасыға арнайы хат та жазған болатын.
Латын әліпбиіне көше қалған жағдайда ертең қандай әліпбиді тұтынуымыз керек, ол әліпбилік жүйемізде қанша таңба болатынына дейін көптеген жобалар ұсынылды, солардың ішінен негізгі төрт жоба таңдалып алынды.
Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты латын әліпбиіне көшудің жобасын әзірлеп те қойған. Бұл институт мамандары ең әуелі өз еліміздің тарихындағы әліпби реформасының, сонымен қатар өз тәуелсіздіктерін алғаннан кейін кириллицадан латынға көшкен Өзбекстан, Түркіменстан, Әзірбайжан, тағы басқа елдердің тәжірибелерін зерттеп және де осы реформаның бұл елдердегі оң тұстары мен жіберілген кемшіліктерінің бәрін де зерделеп, жинақтап отыр. Осының негізінде, латын графикасының негіздерінде “Қазақ әліпбиінің тарихы, тағылымы және болашағы” деген тақырыбына үлкен кітап та шығарды.
Латын әліпбиіне көшу – өмірдің қажеттілігі, әлемдік бәсекеге қабілеттілік мәселесі. Егер латын әрпіне көшіп кетсек, осы уақытқа дейін жазылған бүкіл әдеби, ғылыми мұраларымыз қолданыстан қалып қояды, мемлекеттік тіліміздің дамуы кешеуілдеп қалады, ел ішінде түсінбеушіліктер болады деген пікірлерді алға тартып, жөнсіз қауіптенетіндер де бар. “Көз – қорқақ, қол – батыр” дейді халқымыз. Ойымыз бен ісіміз бір жерден шығып, дұрыс бағытта жұмыла қимылдасақ, алынбайтын қамал жоқ. Әліпбиді реформалаудың зиянынан гөрі пайдасының көп болатындығын бүгін көпшілік қауым аңғарған сыңайлы. Қоғамда тұрақталған пікірлерді зерделейтін болсақ, олардың көпшілігімен келісуге әбден болады.
Латын әліпбиіне көшу арқылы Қазақстанның түрік әлемімен байланысы одан әрі арта түседі. Еліміздің мемлекеттік мәртебесіне зор ықпал етеді. Сонымен бірге шетелдерде тұратын қандастарымыз үшін өз атамекенімен қарым-қатынас жасауларын да жеңілдете түсер еді. Жалпы түрік халықтарымен бірге болудың бір үлкен жолы – ортақ әліпбиде жүру. Болашақта түрік халықтарының жазудағы бірлігі сақталатын болса, негізгі мақсаттарымыздың бірі орындалған болар еді. Тіпті, өзге ұлттардың да қазақ тілін оқуға, зерттеуге деген сұранысын туғызуы әбден мүмкін.
Ешбір талас туғыза қоймайтын тағы бір дәлеліміз, ақпарат және телекоммуникациялық саладағы қолжетімділік арта түседі. Бұл арада, ең бастысы – латын әліпбиі дегеніміз ағылшын әліпбиінің негізі екендігін ескергеніміз абзал. Ал ағылшын тілі болса, ол ең ірі халықаралық тіл болып саналады. Әлем халықтарының басым бөлігі латын әрпін қолданып отырғандығы белгілі. Деректерге сүйенер болсақ, дүниедегі адам санының 2/3-і аталмыш әріпті пайдаланады екен. Латын әліпбиі Батыс Еуропа халықтарының жазуларының қалыптасуына көп ықпал еткендігі де мәлім.
Әліпби ауыстыру, бұл – ұлтымыздың тарихындағы ең маңызды бетбұрыс болып табылады. Сондықтан осындай мемлекеттік маңызы бар іске үлкен жауапкершілікпен қарағанымыз жөн. Латын графикасын үйреніп алу аса қиындық туғыза қояды деп ойламаймын. Өйткені, әлем қабылдап отырған, әлем тұтынып отырған әліпбидің жаттығы байқала қоймауы керек. Байқап отырсақ, күнделікті өмірімізде латын тілімен жиі бетпе-бет кездесеміз. Тауарлардың көпшілігінде ақпараттық жазулар латын тілінде жазылған. Компьютерлік техникалардың, құрал-аспаптардың көпшілігі латын тілінде жұмыс істейді. Ғаламтор мен ұялы байланысты пайдаланушылар, әсіресе, бүгінгі жас буын өкілдері латын әліпбиін әлдеқашан пайдаланып та жүр. Алайда, олардың оны қандай да бір ережесіз бейберекет пайдаланып жүргендері де белгілі. Сондықтан қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктерін, үндестік заңдылығын жоғалтып алмайтындай қағиданы ұстанған, жан-жақты ойластырылған әліпби жасап шығару – тіл мамандарына қойылып отырған талап.
Кезінде қазақ әліпбиіміздің атасы – Ахмет Байтұрсынұлы алдымен оның дыбыстық өлшемін, сөйлеу дағдысын негізге алғандығы тарихтан белгілі. Ғалымның әліпби түзудегі саралығы дыбыстық таңба өзгерген барлық кезеңде ескеріліп отырғандығы аян.
Әрине, бірден латын әліпбиіне ауысу мүмкін емес. Кемінде 5-10 жыл өтпелі уақыт керек. Ал 2013 оқу жылында бүкіл мектептер алғашқы сыныптан ағылшын тілін оқытуға кіріседі. Оның әліпбиі де бірте-бірте латын қарпімен үйретіледі.
Мемлекеттік комиссия құрылып, латын әліпбиіне кезең-кезеңмен көшудің арнайы бағдарламасы қабылданса, бағыт-бағдарымыз да айқындала түспек. Айтуға жеңіл, айтар уәжіміз де жеткілікті, ал нақты іс-шараларды нәтижелі орындау үлкен қажырлылықты қажет етеді. Бұл ретте техника тілін жетік меңгерген бағдарламашылар кез келген сөздің дұрыс жазылуын оңай бақылауға, тіпті, соның көмегімен жазуға болатын сөздіктерді компьютерге енгізіп қойса барлық азаматтарға үлкен көмек болар еді. Барлық өңірлерде ономастикалық комиссия, бұқаралық ақпарат өкілдері, ғалымдар мен ұстаздар қауымы, баспахана қызметкерлері білек сыбана кірісулері тиіс.
Латын әліпбиін қабылдаудың маңыздылығы жайында М. Қозыбаев атындағы СҚМУ-дің Тіл және әдебиет институтында “дөңгелек үстелдер” өткізіліп, Елбасының халыққа арнаған Жолдауын талқылау мақсатында ұйымдастырылған конференцияда баяндамалар оқылды, студент жастар арасында аталмыш тақырыпта дебат ойындарын өткізу де жоспарымызда.
Тілші ғалымдарымыздың тарапынан сұхбаттар беріліп, мақалалар жазылуда. Бір сөзбен айтқанда, латын әліпбиін енгізу үшін рухани серпіліс жасалып, теориялық дайындық жұмыстары жүргізілуде.
Жаhандану кезеңіне аяқ басқан ұлы көш-керуенінің соңында қалып қоймай, бел ортасында жүруіміз үшін тіліміздің өркендеуіне үлес қосу – еліміздің әрбір азаматына жүктелер жауапкершілік.