Soltüstık Казахстан
Жанар ҚОЖАХМЕТОВА.
Солтүстік Кавказдың халықтары өздерінің дәстүрлерімен, ғұрыптарымен және, әрине, тарихымен әрдайым ерекше. Әсіресе, қонақжайлылық оларға жағалай тән. Ас та төк сый-құрметі қандай: үстел үстінен кесеңді қоятын орынды әрең табасың, өздері болса үстіңе түсіп кете жаздайды. Олар “Қонақжайлылық – кавказдықтардың қастерлі парызы” деген мәтелдің мәңгілік екенін паш етумен келеді. Солардың бірі – меймандостығымен мәлім бабаларының жолынан жазбаған қарашайлар.
Менің тілге тиек еткелі отырған адамым – Люаза есімді теңдессіз әйел қарашай ұлтының қарапайым өкілі. Жұрттың бәрі оны Зоя деп атайды, ал мен үшін туған апайымдай. Туған-туысқандарымыздың да қолынан келмеген жақсылық жасағанын қалайша айтпасқа?!
Менің әке-шешем онымен осыдан төрт жыл бұрын Кисловодскідегі шипажайлардың бірінде танысқан болатын. Кавказдан келген бетте екеуі Зоя апайды ауыздарынан тастамады: Қазақстанда, Жамбыл облысында туыпты, деп. Соғыстың қақ ортасы тұсында Қазақстанға жер аударылған қарашайлар Сталин өлген соң ғана Кавказымен жылап көріскен ғой.
Мына қызықты қараңыз: Зоя апай туралы тамсана айтқан әке-шешем оның есімін зердеде сақтай алмапты. Бәлкім, осылай болуы керек те шығар: үш жылдан соң мен Зоя апайды түсімде көрдім. Ең қызығы сол – анама оның көмегі керек болғанда түсіме кіргенін көрмейсіз бе?! Өйткені, анам Зоя апай еңбек ететін шипажайға тағы да бармақ болып жүрген. Арада өткен үш жыл көзін емдету керек екендігін білдірмей қоймады. Оның шипасы – Кисловодскідегі шипажай ғана!
Жолдама да, жол ақысы да біршама қымбаттап кеткендіктен, онда үй немесе пәтер жалдауды ойластырдық. Мұның жай-жапсарын Зоя апайдан сұрайық десек, есімін білмейміз. Енді не істедік? Араға екі күн салып мен Алланың әмірімен Зоя апайды көрдім: әрине, түсімде. Ол есімін ғана емес, көмектесетінін де айтты. Түсіме құлақ қойған анам оның есімін бірден есіне түсіріп, қатты қуанды. Бірақ бұл түсіме илану оңай болмады: әкем де, әпкелерім де маған қуыстана қарады.
Құй, сеніңіз, құй, сенбеңіз: осы түсім өңімде айнақатесіз ақиқатқа айналды! Алла аян беріп тұратын бұл түсімнің мазмұны ғылыми-танымдық “Тылсым дүние” газетінде жарияланды. Бұдан кейінгі оқиға ертегідегідей өрбіді. Алла білгізген есіміне қанық болған мен шипажайға телефон шалып, Зоя апайдың телефонының нөмірін алдым. Көп ұзамай телефон соқтым. Мені көрмеген де, білмеген де Зоя апайдың абзал адам екендігі даусынан-ақ аңғарылды.
Менің оған айтқан түсім, шындығында да, шындыққа айналды: Зоя апай көмектесетінін кесіп айтты. Япыр-ай, бұл қазағымыз да ұмыта бастаған қайырымдылық қой: кейбір туыстарыңа телефон шалып, бұйымтайыңды айтсаң, қырық сылтау тауып, қол ұшын бере қоймайды. Ал мынау бізден 6000 шақырым шалғайдағы бөгде елде, бөтен жерде тұратын мүлдем бейтаныс адам қолын созып тұр…
Екі күннен кейін анам екеуміз Кисловодскіге аттанып кеттік. Үш тәуліктен соң Кавказдың топырағына табанымыз тиді. Бір жақсылықтың болатынын сезіп, дүрсілдеген жүрегім жаңылысқан жоқ екен: бізді Зоя апай мен Рамазан інісі екеуі қарсы алды. Олар құшақ жая қарсы алғаннан кейін үйлеріне қарай көлікті андыздата жөнелді. Мен ойлап келе жатырмын: кейде басқа қаладағы туыстарыңа барсаң, бәрі бірдей Зоя апайдай алдыңнан шыға қоймайды-ау… Бізді ет жақын туыстарындай вокзалда қарсы алса, Кавказдың қонақжайлығы осыдан басталады екен ғой, деп қоям…
Жол тауды қиялай тартады екен. Біраздан кейін келіп жетіп, кең қақпаның алдына тоқтай қалдық. Аулаға кіргенімізде екі үй көрінді: бірі – қонақтарға, екіншісі – өздеріне арналған. Бізді Зоя апайдың жанды-жақты отбасы мүшелері: жұбайы Хасан, ұлы, келіні, қыздары мен немерелері қарсы алды. Бәрі де бізді ең қадірлі қонақтарындай қабылдады.
Сәлден соң мол тағамға үстел майыса жаздаған үлкен дастарқанға жағалай жайғастық. “Өз үйлеріңізде отырғандай сезініңіздер”, – деген Зоя апайдың сөзіне дейін-ақ біз жайландық. “Жанар, не ішсең де, не жесең де – өз еркің. Ұялушы болма!” – деп қадап айтты.
Ертеңіне шипажайда емдом алуға кірістік. Зоя апайдың үйі таудың қиясында, шипажай – төменде. Баспалдақпен төмен түсіп бара жатқаныңда Кисловодскінің келбеті жарқырап көрінеді: төменде – аласа үйлер, арқырап ағып жатқан Ольховка өзені, әріректе – тау тізбектері. Таудың ауасы қандай таза! Таңертең тау баурайында жайылып жүрген көп қой мен сиыр ағараңдап көрінеді.
Шипажайда емдом алу түске қарай аяқталады. Одан Зоя апайдың үйіне қайтар жолда Кисловодскіні аралаймыз. Әсіресе, саябағына соққанымызда қарашай қыз-келіншектерінің қолдан тоқыған бұйымдары көз сүріндірмей қоймайды: шұлықтар, биялайлар, шәлілер, кофталар, белдіктер, шәркелер – не жоқтың бәрі бар. Неткен еңбекқор халық!
Бірде шипажайдан келсек, ауланың ортасында бұрқ-сарқ қайнап жатқан үлкен қазан. Үйге кір-сек, абыр-сабыр, бәрі мәз-мейрам. Сөйтсек, немересі Анджеланың туған күні екен. Соның құрметіне қой сойылыпты, ал кешкілік кәуапқа кәре болмақпыз. Зоя апай туған күн тойланғанда қой сойылатынын айтып жатыр. Мұндай ғұрып бізде де бар, дедім мен, оның атауы – құрмалдық.
Қазақтар мен қарашайлардың діні бір болғандықтан, тілдері де, әдет-ғұрыптары да ұқсас. Рас, сөздерімізде айырмашылық та жоқ емес: мәселен, олар “Сау бол!” деген сөзді алғыстың орнына қолданады. Сүттің бетін “сүттің башы” деп сәл-пәл ғана өзгертіп айтады.
Кешке қарай үбірлі-шүбірлі отбасымен бірге бай дастарқан басына жиналып, асқа да, ықыласқа да мейлінше риза болдық. Тұтастай Кавказда кеңінен бағаланатын қарашай қойының еті таңдайымызға тұщыды. Кәуап десе, көздері жайнап кететін дәмнен де таттық. Ұлттық тағамдарын да ұнатпау мүмкін емес! Ежелден малсақ қарашайлардың айраны, қазіргі тілмен айтқанда, ұлттық бренд. Шаңғы тебу үшін Домбайға келген көлденең жұрт қарашайлардың сүзбесін іздеп жүріп, сатып алады. Баяғы бабаларымыз құндаған марқаны олар да бағалайды: отқа қақтап, таңдайыңның суын жұтқызады.
Туған күн кешінде бәрі де алма-кезек Анджеланы құттықтады. Содан кейін Қарашай елінің өз “Лезгинкасы” құйындата құлқыжығанда көңіл күйіміз шалқып, билей жөнелуге шақ қалдық. Жігерлі қарашайлардың музыкасы өздеріне әбден сай екен. Өздері демекші, бітімдері қандай: тау шыңдарын көз алдыңа келтіреді.
Хасан ағай бізге: “Сендер құдайы қонақсыңдар”, – деуден жаңылған жоқ. Өзі Құдай – бір, Құран хақ деп білетін мұсылман екен. Үйге кірген сайын, шыққан сайын Алланы аузынан тастамайды. Қолы бос болса – Құран оқып отырғаны.
Біз бұл үйде үш аптадай тұрғанымызда біреуінің аузынан былапыта сөз естіп көрген жоқпыз. Балалары, немерелері, келіні – бәрі де бауырмал адамдар. Бір шатырдың астында, бір дастарқанның басында жарты ай бірге жаттық, бірге тұрдық.
Дәл осылай жақсылық жасау, – қане, айтыңызшы, – кімнің қолынан келеді? Ал кетерімізде құр жібермей, сыйсияпат жасады. “Кисловодскіге келсеңіздер, біздің үй – Сіздің үй”, – деді Зоя апай. Қоштасарда ол қолын бермей: “Тағы да келіп тұратын боласыңдар”, – деді ырымдап.
“Мұншама мол жақсылық жасау кімнің қолынан келеді?” деген өз сұрағыма менің жауабым мынау: бақытты адамның қолынан келеді. Бұл – Қарашай елінің қарапайым өкілі Люаза апай – бақытты адам деген сөз. Мұндай адамды Қарашай елі мақтан тұтсын деген тілегім бар.
Жаратқан ием Хасан ағай мен Зоя апайға, олардың отбасына жақсылығын үйіп-төгіп бере берсін!
Петропавл қаласы.