Soltüstık Казахстан
Қазіргі қазақ тілі оқулықтарына тоқталатын болсақ, көптеген оқулықтарға тән кемшілік – лексикалық және грамматикалық материалдарды сұрыптау қағидаттары сақталмайды. Әр сабақта беріліп отырған жаңа сөздер көбіне оқулықта енгізілген жаттығулар, тапсырмалар, мәтіндер негізінде кездейсоқ алынып, оқу материалын беруде сөздің жиілігі, сабақтастық қағидаттары ескерілмейді. Сөзіміз дәлелді болуы үшін кейбір бастауыш топқа арналған оқулықтарға талдау жасап көрелік.
Алғашқы шыққан оқулықтардың бірі – Ы.Мамановтың 1961 жылғы “Қазақ тілі” оқулығы. Бірінші параграфта қазақ алфавиті, дыбыстар туралы мәлімет, соның ішінде дауысты дыбыстар берілген. Ондағы 2 жаттығуда 10 жаңа сөз, ал екінші параграфта 6 жаттығу және 60 жаңа сөз бар. Келесі параграфта 6 жаттығу мен 2 тапсырма берілген. Ондағы жаңа сөздер саны берілген сөздіктер бойынша санағанда – 42, ал төртінші параграфта дауысты дыбыстар туралы мәлімет келтірілген, 2 жаттығуда 17 жаңа сөз берілген. 5 параграфта 1 жаттығу жұмысы, 8 жаңа сөз ұсынылады.
Көріп отырғанымыздай, мұндағы әр сабақ сайын беріліп отырылған жаңа сөздер саны әртүрлі, яғни бастапқы кезеңде берілген сөздер саны көп те, кейінгі параграфтарда, керісінше, аз беріледі. Сонымен қатар, әрбір параграфтағы сөздердің қайталану жиілігі де аз. Жаттығулар мен тапсырмалар бір-бірімен байланыссыз, жүйесіз берілген. Тағы да бір айта кететін жайт, бұл оқулықта сөйлету жаттығулары емес, тек грамматиканы үйретуге берілген жаттығулар екен, сөйлетуге жетелейтін диалог, мәтіндерге көңіл бөлінбегенін көріп отырмыз.
Бұдан шығатын қорытынды – оқулықта берілген лексикалық минимумдардың алдын ала сұрыпталмай, кездейсоқ берілуі және де қайталанып отыруына көңіл бөлінбеген. Алғашқы сабақтың өзінде-ақ тіл үйренушілерге таныс емес, қолданылу аясы тар сөздердің берілуі де жиі кездеседі. Мысалы, “Болашақ бейнесі” деген әңгімеде (3-параграф, 14-жаттығу, 13-бет) “мәтінді аударып, қарамен берілген мына (зор денелі, кең жауырынды, ұзын бойлы, бала жігіт, жер жыртты, шөп шапты, мал бақты) сөз тіркестерін есте сақтаңыздар” делінген. Үшінші сабақта-ақ мұндай сөз тіркестерінің берілуі тіл үйренушілер үшін қиындық тудыратыны белгілі. Яғни, оқулықта “жеңілден ауырға қарай” деген әдістемелік қағидат сақтала бермейді.
Сондықтан да, сабақта өтілетін лексикалық бірліктерді тіл үйренушінің мүмкіндігін ескере отырып берген жөн.
Бұдан басқа да тіл үйренушілерге арналған Х.Қожахметованың “40 уроков казахского языка” (А. 1989 ж.) оқулығы да – алғашқы шыққан оқулықтардың бірі. Бірінші параграфта 42 жаңа сөз және дұрыс оқуға жаттықтыру мақсатымен бірнеше қысқа сөйлемдер берілген. Екінші сабақта 16 жаңа сөз, 1 жаттығу мен 1 тапсырма берілген. Үшінші сабақта, 41 жаңа сөз, 4 тапсырма, 2 жаттығу, төртінші сабақта 28 жаңа сөз, 2 тапсырма, 1 жаттығу, бесінші сабақта 42 жаңа сөз, 3 тапсырма, 2 жаттығу берілген.
Міне, көріп отырғанымыздай, әр сабақ сайын беріліп отырған жаңа сөздер өте көп. Алғашқы сабақтан 40 жаңа сөз беру үйренуші үшін өте ауыр.
Бұл көрсетіліп отырған фактілерден шығатын қорытынды, біріншіден, әр сабақ сайын берілген жаңа сөздердің бір-бірімен еш байланыссыз екенін, екіншіден, бір сабақта 40-50 сөзді меңгеру мүмкін емес, үшіншіден, берілген жаңа сөздердің көпшілігі күнделікті өмірде қажетті сөздер емес екендігінде. Бастауыш топқа алғашқы сабақтан осынша сөздердің жүйесіз ұсынылуы үйренушінің тіл үйренуге деген ынтасын жоюы мүмкін. Айта кететін жайт, бұл оқулықта да автор негізінен грамматикалық ережелерге көп көңіл бөлген. Көптеген оқулықтардағы кемшілік – тілді меңгерту ұстанымынан гөрі, грамматикалық ұстанымға көп көңіл аударатындығында.
Көп уақытқа дейін шет тілін дәрісханаларда оқығанмен, тәжірибеде тіл үйренушінің сол тілде еркін сөйлей білмеуі дағдылы құбылыс болды. Бұл құбылыс қазақ тілін оқыту тәжірибесінде де орын алды. Ғалымдар бұл тек грамматикаға ғана көп көңіл бөлінгендіктен деп санайды. Тек соңғы жылдарда коммуникативтік бағытта жазылған, яғни қатысымды меңгерту, оқытуды меңгертетін материалдармен қамтылған оқулықтар саны көбейе бастады.
Менің ойымша, оқытудың бастапқы кезеңінде оқытудың негізінде мәтін емес, мұқият таңдалған байланыссыз тілдік материал болу керек. Таңдалған тілдік материал тіл үйренушілер өз бетінше қысқа диалог, сипаттау құрастыра алатындай лексикалық, грамматикалық тіркесімді болу керек.
Қазақ тілін өзге ұлтқа оқыту мәселесі кейінгі кезде ғана қолға алына бастағандықтан, қазақ тілін үйренушілерге қажет сөздерді, грамматикалық материалдарды қалай сұрыптап алу мәселесі де әзір ғылыми негізде дұрыс жолға қойылған жоқ. Осы күнге дейін бұл мәселелерге байланысты жазылған зерттеу жұмыстарында лексикалық бірліктерді сұрыптау жайында жалпылама айтылып жүр.
Лексикалық бірлестіктерді сұрыптауда ең негізгі ұстанымның бірі – жиілік. Жиі қолданылатын сөздер қатарына күнделікті тұрмыста кездесетін сөздерді жатқызамыз. Қазақ мәтінінің статистикасы бойынша алынған мәліметке сүйенетін болсақ, “Газет мәтіндерінен жасалған жиілік сөздік негізінде ең жиі қолданылған 57 сөз жалпы сөз қолданыстың 25 пайызын қамтитынын байқаймыз, яғни жиілік тізімде келтірілген ең жиі 57 сөзді білген адам (қазақ тілін білмейтін) газет мәтіндерінде қолданылған сөздердің 25 пайызын түсіне алады”. “Абай тілі сөздігі” – статистикалық әдістерді қолдану арқылы жасалған жалпы түркі тілдерінің лексикографиясындағы тұңғыш алфавитті-жиілік сөздігі болып табылады. “Абай тілі сөздігі” бойынша Абай шығармалары тіліндегі ең жиі қолданылған 75 сөз барлық сөз қолданыстың – 40,8 пайызын, 150 сөз – 50,8 пайызын, 1000 сөз 60 пайызын құрайды (37-38-б.). “Абай тілі сөздігі” бойынша “Бол” етістігі әр алуан грамматикалық формаларының қайталануы нәтижесінде 1317 рет, “Де” көмекші етістігі – 1067 рет, “Ал” етістігі – 618 рет, “Өз” есімдігі – 516 рет, “Кел” етістігі – 293 рет, “Ол” – жіктеу, сілтеу есімдігі – 540 рет, “Бұл” есімдігі – 380 рет, “Мен” шылауы – 86 рет, “Және” шылауы 69 рет қолданылған. Оқулықтардағы мәтіндер бойынша сұрыпталған лексикалық бірліктердің жиілігін осы “Абай тілі сөздігінде” берілген бірліктермен салыстыра отырып, біз қай лексикалық бірліктердің сөйлеуде жиі қолданылатынын анықтадық. Анықтау барысында жиілік сөздігіндегі ең жиі кездесетін сөздердің оқулық мәтіндерінде де қолданылу жиілігі жоғары болды. Кейбір сөздердің қолданыс жиілігі төмен болғанымен, түрлі жағдайға байланысты алынады. Бұдан шығатын қорытынды, біз сабақта тек жиі қолданылатын сөздерді ғана алмаймыз, әртүрлі жағдайға байланысты бағдар ұстанамыз. Оқулықтарда сирек қолданылғанымен, мағыналық маңызы жоғары сөздер іріктеліп берілуі үйренушінің тілін дамытып, сөздік қорын кеңейтетіндігі сөзсіз.
Сөздерді сұрыптауда сөздердің жиілік қасиетімен бірге, сөздердің сөзжасамдық қасиетін де ескеру қажет. Қазақ тілінің сөзжасамдық ерекшелігін білу үшін, тіл үйренушілер сөз жасаушы жұрнақтарды ажырата білуі керек. Қазақ тілінде сөз тудырушы жұрнақ бар. Біз сөз жасаушы жұрнақтарды меңгертуде негізінен әр сөз табы бойынша жиі қолданылатын жұрнақтарды беруіміз керек. Сөз тудырушы жұрнақтардың қай сөз табын жасайтынын меңгерген үйренуші келесі сабақтарда туынды сөздердің мағынасын тез ажырата алады. Мысалы, бас сөзін алайық: бас+шы, бас+қар, бас+тық, бас+тап+қы, бас+та+у, бас+пана, т.б.
Үшінші ұстаным – бұл сөздің жеңіл-қиындығын ескеру. Біз кейбір сөздерді бір естігеннен-ақ жадымызда сақтап қалып жатамыз. Оның себебі неде деген сұрақ туады? Мұның себептері: 1) ұқсастық, 2) қысқалық, 3) нақтылық, 1-2 дыбыстан не 4-5 дыбыстан тұратын сөздер күрделі сөздерге қарағанда, айтылуы қиын сөздерге қарағанда оңай есте сақталады. Мысалы, нан, ән, тұр, бар, әке, ана, т.б. бір-екі буыннан тұратын сөздер күрделі, ұқсас, қабілет, қажет, т.б. сөздеріне қарағанда жаттап алуға қолайлы. Яғни, бастапқы кезеңде қиындық тудырмайтын, жеңіл айтылатын сөздерді беру қажет.
Оқулықтарға талдау жасаған кезімізде ең жиі берілетін жағдаятқа құрылған тақырыптар: “Дүкенде”, “Көшеде”, “Автобуста”, “Базарда”, “Қонақта”, “Дәрігерде”, “Жол жүру”, “Менің жұмыс күнім”, “Бос уақытта”, “Отбасы”, “Танысу”, “Дәрігерде”, “Менің досым”, “Менің бөлмем”, “Алматы қаласы”, “Демалыста”, “Мерекелер”, “Қазақстан”, “Ауа райы”, “Жыл мезгілдері”, “Дәрісханада”, “Аялдамада”, “Мамандық”, т.б.
Ел таныту бағытында қазақ халқының әдеп-ғұрпы, мәдениеті, қоғам қайраткерлері, би-батырлары, атақты ақын-жазушылары сияқты тақырыптар беріледі. Бастапқы кезеңнің алғашқы сабақтарында мұндай тақырыптарды енгізу дұрыс емес деп есептеймін. Ең алдымен тіл үйренуші жағдаятқа қатысты сөйлеуді үйрену қажет.
Бірліктерді сұрыптауда сөздердің басқа сөздермен тіркесу қабілетін ескеру де негізгі ұстанымдардың бірі. Біз сабақта сөздерді байланыссыз жаттауға беретін болсақ, ол сөздер қанша жаттағанмен, тез ұмытылады. Яғни, сөздер есте қалу үшін міндетті түрде сөз тіркесі сөйлем ішінде берілуі керек.
Қорыта айтқанда, жоғарыда айтылған қағидаттарға сүйене отырып, оқулықтағы мәтіндердің жиілік сөздіктерін алу нәтижесінде берілетін сөздердің мөлшерін анықтай аламыз. Мәтіндердегі сөздерді сұрыптау оқулықтардың лексикалық жүйесіндегі кейбір олқылықтарды реттеуге мүмкіндік береді.
Ұлболсын СОЛПАНОВА,
Афанасьевка орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің мұғалімі.
Шал ақын ауданы.