Soltüstık Казахстан
Халықтың ар-ұжданы мен намысы дейді ол туралы. Бүкіл әлемге танылған ақын және қайраткер, Қазақстанның ЮНЕСКО-дағы тұрақты өкілі Олжас Сүлейменов “ҚазАқпаратқа” берген сұхбатында “Халық тарих толқынында” тақырыбын қозғады. Сонымен қатар біз Олжас Омарұлынан поэзия және дипломатия жайлы сұрауды да ұмытпадық.
– Олжас Омарұлы, неліктен дәл қазіргі уақытта Президенттің “Халық тарих толқынында” бастамасы қуатты қарқын алды? Бұлай деуімізге еліміздің Мемлекеттік хатшысы Қазақстан тарихының мәселелеріне арналған кеңейтілген кеңес өткізіп, тиісті мамандарға көптеген тапсырма беруі түрткі болып отыр. Сіздіңше, мұндай қадамға не итермеледі әрі бұл немен байланысты?
– Бұл тақырып біз үшін пісіп-жетілген. Өйткені, қазақтарда іс жүзінде тарих жоқ дерлік деуге де болады, мен мұны өз басымнан да кешіргенмін. Мен бүкіл әлемнің, көптеген елдердің тарихын білемін, ал өзімнің төл тарихымды білмеймін. Сондықтан да мен бұл іспен Әдебиет институтының студенті болған жылдардан-ақ айналысқан едім. Қазақтардың тарихын, түркілердің тарихын алғашқы дереккөздерінен тіміскілеп іздей бастадым. Сондықтан да бұл тақырып біздер үшін әрқашан да өзекті. Әлі күнге дейін түп тарихымызды түгендей алмай жүрген өз тарихшыларымыздың қарекеті кейіс тудырады. Өйткені, олар өз халқын, ұлтын және тілін қорғаудың орнына өз диссертацияларын қорғап әлек. Міне, бұл үндеу дәл қазіргі уақытта соларға бағытталған.
– Ұзақ уақыттан бері қазақтарды Кенесары ханның басы қайда жатқандығы толғандырады. Сіз оның қайда екенін білесіз бе?
– Бұл сауалды, тіпті, Санкт-Петербургтегі Эрмитаж мұражайының директорына да қойдым. Ешкім мұндай экспонат турасында білмейді. Бар болғаны осы. Бұл экспонат жоқ! Мен бұған сенімдімін әрі біз қазіргі уақытта бұл әңгімелердің барлығын босқа қоздырып отырмыз. Аталған экспонат болған жағдайда ол жақтағылар оны соншалықты құнды санамас еді. Ресей үшін оның ешқандай құны жоқ. Олар баяғыда-ақ берер еді. Сондықтан да, менің ойымша, бұған мойынсынып, бұл тақырыпты жабу керек сияқты. Меніңше, ол оқиға орын алған ХХІ ғасырда-ақ қыр астында қалған сияқты.
– Мемлекеттік хатшы Марат Тәжин тарихқа арналған жиында шетелдік қоймалардан қазаққа қатысты артефактілер мен құжаттарды елге қайтару қажеттілігі туралы айтқан болатын. Сіздіңше, әлемде мұндай қызықты артефактілер бар ма?
– Болғанының барлығы да ашылды, ал ашылғандары мүлдем аз әрі қазірдің өзінде біздің қорымызда сақтаулы. Енді жаңасын ашу қажет. Ең қызықтысы, қазіргі уақытта оларды біз Қазақстаннан да тауып, аша аламыз. Мәселен, мен Қорқыт бабаның мұрасымен айналысуды ұсынамын. Таяуда Қызылордада өткен конференцияға қатысып, онда өз әріптестерімді Қорқыттың тарихи тұлға емес, мифтік фигура екендігіне сендіруге тырыстым. Ол біздерге Мысырдан келіп, ата-бабаларымызбен 5 мың жыл бойы біздің заманға жеткен. Қорқыт – бұл ұясына батып бара жақтан Күн құдайы.
– Сізді бұл ойға не жетеледі?
– Менің мұны білетінім – бірқатар ежелгі мысырлық дерек-көздерін ақтарған едім. Оларда жердің үсті мен астына күннің шығуы әрі батуы бейнеленген ирек және тік сызық белгі болған. Менің ойымша, дәл осыдан аңыз туындаған сияқты, олар бұл белгіден су жыланының сұлбасын аңғарған. Ал Қорқыттың су жыланының шағуынан өлетіндігі жайындағы аңыз тек бізде ғана сақталған. Сырдария бойы қазақтары ғана оны сақтап қалған. Бұл Қорқыттың өлімнен қашып, жердің барлық түпкірін аралап шығатындығы, Сырдарияға оралғаннан кейін өзеннің ортасына жүзіп барып, кілемнің үстінде қобыз тартып отырғандығы, сол кезде су жыланы жүзіп келіп, шағып өлтіргендігі туралы аңыз. Мұндай аңыз әлемнің басқа бірде-бір елінде жоқ. Тіпті, түрік мифологиясында да Қорқыт туралы оның данагөй қария болғандығы айтылады. Жыланның шағуынан өлгендігі сипатталатын мұндай сюжет түріктерде де, әзірбайжандарда да, түркімендерде де сақталмаған. Бұл біздің мәдениетіміздің жасын білдіреді. Бұл аңыз осыдан 5 мың жыл бұрын ежелгі Мысырдан жетіп, ғасырлар бойы сақталып қалды.
Сондықтан тарихшыларға айтарым: достарым менің, тарихпен айналысыңыздар, дегім келеді. Мен ақынмын әрі өз ісіммен айналысып қана отыра алар едім. Бірақ мен барлық көне жазбаларды ақтарып, бүкіл әлемнен шумер, ежелгі мысыр, ежелгі орыс, скандинавия жазбаларын қотарып, оларды жазып алып, өз халқыма қатысты қандай да бір дерек білуге ұмтылдым. Және де мен көптеген жайттарға қанықтым. Алайда, олар (тарихшылар) “шайнап бергенді” жұта алмайды. Өйткені, сауатсыз, олар мұны түсінбейді. Мен олармен шумер тілінде жалынды сөз сөйлеп тұрғандай сезінемін. Бірақ менің қалай болғанда да түсіндіргім келеді және де ендігі уақытта докторлар мен академиктерге емес, түсінігі бар студенттерге, сауатты балаларға айтамын. Олар жас кезінен бастап түсіне берсін. Мен ескі сарында қалған ғалымдарға емес, жастарға сенім артамын.
– Сіз таяудағы сұхбаттарыңыздың бірінде әлемдегі танымал әрі беделді жоғары оқу орындарының көпшілігінің құрметті профессоры екендігіңізді айттыңыз. Алайда, Қазақстанда неге дәріс оқымайсыз? Өйткені, Сіздің студенттерге берер біліміңіз мол ғой…
– Өткен жылы ғой деймін, мен әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде филологтар мен тарихшылар үшін шеберлік сабағын өткіздім. Дегенмен, бұл тым аз. Бірақ бастапқы қадам жасалды.
– Сіздің “1001 сөз” атты этимологиялық кітабыңызды мысалға алар болсақ, онда да өзіңіздің ізденістеріңізді кеңінен тарқата жазып бере алар едіңіз ғой…
– Ол әлі де жазылу үстінде, бұл еңбектің алғысөзі ғана жазылды әрі басылымға дайындық үстінде. Әрине, онда мен біраз жайтты баяндаймын. Мен оны Мәскеудегі бірқатар докторларға оқуға бергенмін, Қазақстанда да. Дегенмен, олардың дым түсінбегендігін байқаймын. Сондықтан да мен кітабымды Ғаламтор арқылы таратамын, таралымын көбейтуге күш саламын, адамдар оқысын. Мен мың адамның біреуі түсінетіндігіне сенімдімін.
– Қазақстандық-ресейлік қарым-қатынасқа, оның ішінде біздің аумағымызда зымыран сынақтарына қатысты таяудағы сөзіңізге орай адамдар ғаламторда: “Олжас Омарұлы Ресеймен дос не дос еместігін айқындамай ма, оны қалай түсінуге болады?” – деп жаза бастады. Сіз осыған орай түсініктеме бере аласыз ба?
– Тарихи әрі болашақта да біз, әрине, доспыз әрі дос болуға тиістіміз. Бұл біздің сана-сезімімізде нақты сақталуы тиісті. Дегенмен, достықта да ескертулер болатындығы шындық емес пе? Достық қарым-қатынасты жетілдіруге мүмкіндік беретін ескерту досқа да жасалады. Ол жақта орын алып жатқан жайттардың барлығы бірдей маған ұнай бермейді. Алайда, қалай болғанда да бүкіл өмірімде Ресейге, орыс мәдениетіне, орыс халқына деген қалыптасқан пейілімді мұндай келеңсіздіктер еңсеріп кете алмайды. Міне, дәл осы көзқарас менің ұлы көршімізге деген қарым-қатынасымды айқындайды.
– Сіз ҚХР Төрағасы Си Цзиньпиннің Қазақстан үшін ешқандай жаман қадамға бармайтындығы және трансшекаралық өзендерді пайдалану мәселесі тек қана келіссөздер жолымен шешілетіндігі туралы мәлімдемесіне сенесіз бе?
– Мен үміт артамын. Ол шын ниетімен айтқан да шығар. Бірақ ол қаншалықты жүзеге асырылады, міне, бұл біз үшін өте маңызды. Мен оның шынайылығы іс жүзінде де қуаттала түседі деп ойлаймын.
– Сайттардың бірінде Сіздің Парижде берген сұхбатыңыз “Олжас Сүлейменов: “Бізге Ресей қажет” деген тақырыппен жарияланды. Сол сұхбатқа пікір қалдырған бір оқырман “Олжас Сүлейменов – ең алдымен, ұлы ақын, ал неліктен журналист поэзия туралы бірауыз сөз қозғамады?” – деп жазды. Демек, қоғамның білгісі келетіні: Сіз жазуыңызды әлі жалғастырасыз ба?
– Өлеңді мен саналы түрде біраздан бері жазбаймын. Пушкиннің: “Года к суровой прозе клонят”, – деген сөзі есіме түсіп отыр. Ол 37 жасында прозаға бет бұра бастаған еді. Маған да сонымен айналысуға тура келіп отыр. Яғни, мен жас шағымда бейімім болған басқа да жанрлардағы өзімнің қарым-қабілетімді көрсете бастадым.
Әңгімелескен
Марлан ЖИЕМБАЙ,
“ҚазАқпарат” агенттігі.