ҚАЛАМГЕР ЖӘНЕ ҚАС ҚАҒЫМ СӘТ

Адам атаулының өзін-өзі түсінуіне, өзіне деген сенімін арттыруға, ақиқатқа ұмтылысын ұштауға ықпал жасау, оларды рухтандыру үшін жүректердің түкпірінен табылатын ерлік және ар-ұят сияқты сезімдерді ояту әдебиеттің мақсаты екендігі баршаға белгілі жайт. Міне, осы мақсат жұмылдырған жазушылар да елден ерекше-ау, шіркін: кез келген оқиғаға басқаша қарайды, әмбеге ғана емес, әрқайсысына қабақ қадайды және тарихи бетбұрыстардың саяси немесе экономикалық келбетін ғана емес, сонымен бірге жекелеген адамдардың жүректерінің лүпілін дәрігердей аңғарады. Мұның бәріне тағы бір қосарым бар: қаламгердің жаны адал, жүрегі ақ, сезімі нәзік болғаны қандай ғанибет?!

Келмеске кеткен кеңестік кезеңде жалт етіп, жоқ болған Ермек Қонарбаев осындай қаламгерлердің қатарынан табылған тұлға еді. Өз ауылындағы білім бесігі – бастауышты бітіріп, Ленин орта мектебінің партасына отырған ол әдеби ортаға топ ете түскендей болды: атақты “Қырым қызын” жазған Ғалым Малдыбаев оны әдебиет әлеміне жетелей жөнелді. Қарт ақынның ғибратын кейін өзі де қайталады: өзін ұясынан ұшырған сол мектепте ұстаздық еткен он жыл бойы әдебиет үйірмесін ұршықтай үйірді. Мен құралыптас және өкшелес қаламдастар: “Ерекеңнің шекпенінен шықтық”, – деп айта аламыз.

Қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінен сабақ берген оның жаратылысы жұмбақтау еді. Басы артық бір сөзін естіген емеспіз. Ілуде бір мұғалімге ғана бітетін сүйкімді дауыс. Ал кескінкелбеті сурет сияқты: көзі де, мұрны да – бір мүшесінде бір мін жоқ! Оның үстіне киімді де келістіріп киетін. Велюр костюмінің немесе нарт қызыл көйлегінің маталары өз алдында, алдымен бояулары қанықты. Міне, осындай киім киісінен, бір тал шашы қозғалмайтын байсалды жүріс-тұрысынан айнымаған адам. Ішкі сезімін сыртқа шығармайтын оның бет әлпетінен де бірдеңені аңғару қиынды. Онсыз да періштеге балап жүрген ұстазымыздың облыстық “Ленин туы” қазіргі “Soltustik Qazaqstan” газетінде басылған “Туған жер” деген әңгімесін бас көтерместен оқығаннан кейін оны пір тұтқандай болғанымыз бар. Талайымызға таныс кембағал кейіпкеріміздің іс-әрекеті арқылы айшықты көрініс тапқан туған жерге сүйіспеншілікке тамсанбау мүмкін емес еді. Тіпті, әңгіме жанрының әйдік шебері – Сайын Мұратбековтің өзі “Қазақ әдебиеті” газетінде “Туған жер” туралы: “Ермектің әңгімесін оқыған сайын оқығың келе береді. Жас автордың ой-түйіні салған жерден көңіліңе ұялайды. Сол көңілде болар көрікті ойды шашпай-төкпей сылап, сырлап әп-әдемі жеткізгені үшін Ермекке қатты риза боласың”, – деп жазғанды.

Ерекеңнің алғашқы кітабы – “Түнгі от” 1969 жылы жарық көрді. Облыстық “Ленин туы” газетінде ұстазымның дүниелігіне рецензия жазған менің алып-ұшқан ақындық көңілмен көтеріңкі лебіз білдіргенім есімде. Сөзімен емес, сюжетімен езу тарттырар әзілін және күлкіге кенелтетін диалогтарын атап көрсете келіп, әрісі – Чеховқа, берісі – Бейімбетке теңеген едім. Асыра сілтемегенімді кейінірек бажайладым: “Жаңа бір Майлиннің келе жатқанын сезінгендей едім”, – деп атақты Сафуан Шаймерденов те жазыпты. 1977 – ол үшін қос қуаныш қатар келген жыл: “Жол басы” деген екінші кітабы шықты, оған қоса КСРО Жазушылар одағына мүше болып қабылданды.

“Кәкімбек ағаға ұсындым

Жүректен ұшырған құсымды”, – деген қолтаңбасымен “Жол басын” Кәкімбек Салықовқа сыйға тартқаны маған мәлім. Неге десеңіз, қаламгер інісі Жазушылар одағына өтер алдында Кәкеңнің берген кепілдемесі рецензияға бергісіз: “Оның алғашқы әңгімелерінің өзі көркем де шұрайлы тілімен, ой тастайтын баяндау тәсілімен оқырман назарын бірден аударады. Ермек өмірді жақсы біледі, осызаманғы қазақ ауылы тақырыбын жақсы меңгерген. Патриотизм, туған жеріне, оның адамдарына деген сүйіспеншілік, еңбекке деген құрмет оның барлық шығармаларына жібек желі болып тартылған”, – деп ағынан ақтарылған.

Шынайы қаламгерге тән аңғарымпаздық, жоқ жерден тақырып таба білу және күнделікті күйбің тіршіліктегі әдеттегі оқиғалардың ең маңыздысын таңдау сияқты қасиеттер болмысына біткен Ерекең, сөз жоқ, сұңғыла жазушы еді. Оның ұлын сынамақ үшін домбыраның тиегін жасайтын тал әкелуге қалың ағаштың қақ ортасына қоныс тепкен орманшыға жұмсаған әке туралы әңгіменің аты да – “Тиек”. Нақ осы тамаша туындысы да енгізілген бір шоғыр әңгімелеріне “Тиек” деген ат қойылып, айдар тағылып, үшінші кітап болып қолымызға тигенді.

Бұл оның әбден кемеліне келген кезі еді. Бір ғажабы – мен оны көктен жазушы болып түсе қалғандай еді дей аламын. Мұның бір мысалы мынау: 1957 жылы жазылған “Шылым” деген әңгімесі. Студент кезінде қағазға түскен осы әңгіменің қолжазбасына қарап отырып, риза болдым: ширек ғасыр бойы қалай жазса, салған беттен қаламын солай сілтей білген. Шынайы қаламгердің стилі ерте және бірден қалыптасады екен-ау…

Ол шығарманың сюжетімен емес, психологиялық талдаумен, көңіл-күйін тап басуымен танылған еді. Оның үстіне уытты сатира мен әзіл-оспаққа жүйрік болатын. Соған қарамастан тумысынан сыпайы Ерекеңнің кейіпкерлері сүйкімді кейіпте көрінеді. Өйткені, ол сынап-мінеуге ұмтылмай, сыпайы түрде шымшып суреттей білетін.

Сафекеңнің де, менің де оны Бейімбет Майлинге ұқсатқанымыздың себебі, міне, осы. Бұл аз десеңіз, Ерекеңнің де өз Мырқымбайы бар: ныспысы – Далбай. Аты да, заты да ұқсас кейіпкерімен Ерекең Биағаңның дәстүрін де, тәсілін де ілгерілете түскен. Әттең, оны типтік деңгейге көтеруге Ерекеңнің ғұмыры жетпей қалды ғой.

Хронологиялық тәртіптен ауытқымай отырған мен автордың төртінші кітабына қалай тоқталмайын?! Бұрын-соңды жарияланбаған үш хикаяты мен отыздай әңгімесі топтастырылған “Қас қағым сәт” деген тамаша кітабын өзгелер ғана көрді: өзі өмірден өтіп кеткен болатын. Ертеректе бір көргенінде: “Қолымнан келген көмегімді аямаспын”, – деген Сафуан Шаймерденов сөзінде тұрды: оның алғысөзімен, ең бастысы ағалық қолдауымен төртінші кітап жарық көрді. Ондағы хикаяттарының ішіндегі ең ерекшесі – “Жылдың соңғы жүгі”. “Ленин туы” газетінде жарияланбас бұрын қолжазбасы қолыма тиген бұл туындының басты кейіпкері Нарсипат – кеңшар директоры. Бұл образдың шебер сомдалғаны сондай – Сафекеңнің өзі: “Осы повесті оқып шыққаннан кейін көп күн бойына көз алдымнан іс-әрекет, қимылымен, кескін-кейпімен көлеңдеп Нарсипат кетсінші”, – деп тамсаныпты, шіркін! Біз болсақ сонда пенделіктен аса алмай, “Атақты директор Николай Петровты тұспалдап тұр-ау”, – дегенбіз.

Ал “Қайрақ” хикаятынан оның өмірбаянын шолып шыққандай әсер алғанбыз. Ауыл өмірінің айнасындай болған Ерекеңнің өмірдің өзінен алған кейбір кейіпкерлері тап басып, танитындай дәрежеде кескінделген. Мәселен, “Ән сабағының” кейіпкерін біздің ауылдың азаматына ұқсатқан едім. Немесе сөйлемінің соңын “псо” деп бітіретін марқұм да маған мәлім: сол кездегі Ленин ауылының тұрғыны еді.

Сөз соңын кітаптың атына айналған “Қас қағым сәт” деген әңгімесімен түйіндеуді жөн көріп отырмын. Оның үш кейіпкерінің талай адамға таныс екеуіне ерекше тоқталуға тиіспіз. Біріншісі – “галстуктен босап кетсе, бүкіл денесі дел-сал босаңсып қалғандай күн кешетін” зейнеткер мұғалім Шақан. Ал екіншісі – Арман шалды айрықша атар едім. Оның портреті мынадай: “Баста – қоқайма маңдайлы орманшы қалпағы, үстінде – орман шаруашылығы қызметкерлерінің тозыңқы тартқан көк костюмі. Кеудесі тола орден мен медальдар. Жіті қараған адамға сыңғыр-сыңғыр медальдардың арасынан комсомол значогы да аңғарылып қалар еді. Ер-тоқымға қайыс таспамен жанастыра байлаған бірдеме бар. Пішіміне қарағанда аузы бүрмелі сәтен дорбаның ішінде домбыра жатуға лайық”. Арман шалдың аттанар шағы қарт әншіге әбден жарасатын қылық: үзеңгіге аяғын сала бере ол үшінші кейіпкер – Жамал келіншекке: “Қолтығымнан демеп жіберші”, – дейді. Ол, сөз жоқ, Ақан серіден қалған бір сарқыт еді: сері ғашық болған Жамал қызға арнаған әнді мана тектен-тек шырқаған жоқ. Қайнап тұрған шайға қарамастан, аттанып кеткен ол Шақанды да ойландырады, өзі аттас әннің әуені Жамалдың да есінен кетер емес. Кәріні де, жасты да селт еткізген қас қағым сәт.

Сөйткен Ерекеңнің өзі де қас қағым сәтте өмірден өте шықты. Жер ортасына енді жеткен қырық бес жасында туып-өскен Көктерек ауылы зиратының суық топырағы оны өз қойнына басты. Мына ғажапты қараңыз: әйгілі Мұқағали ақын да жер жастанған жас… Қас қағым сәтте өте шыққан ғұмыр-ай!..

Болат ҚОЖАХМЕТОВ, Қазақстанның құрметті журналисі.

ТЫЙЫМ

(Әңгіме)

Төрт жыл бұрын түлеп ұшқан мектебіме мұғалімдік дипломмен оралған кезім. Қүш-қуат мол, білім де жетерлік. Қандай тапсырмаға жексе де жылпылдап тұрамын. Алғашқы айлардың қызығы мен қуанышы әлі басылып болмаған шақ. Өртше қаулаған қалпың, лаулап жана бергің келеді. Тіпті, кейде ол-пұл қағазбен түртініп үйде отырып қалсам, дүниеде осындай тыныштық сәт болатынына таңғалғандайсың.

– Аға, өзің қандай тамаша билейсің, біздің балаларға да үйретсеңші, – дегені ғой.

Осы сөз түрткі болды, директорға өзім ұсыныс жасап, би үйірмесі ұйымдастырылатынын жарияладым. Белгіленген уақытта мектептің кең залы жоғары сынып жеткіншектеріне толып кетті. Мен бір сиқырлы дүниеге бастап апаратындай ішіп-жеп, көздерін менен алмайды.

Әп-сәтте қыздарды бір қатар тізіп қойдым да, оларға қарама-қарсы ер балаларды орналастырдым. Өзім залдың дәл ортасында салбыраған үлкен шоғыр люстраның астына келіп тұрып, кіріспе сөзімді бастадым.

– Би құдіреті вальсте, – деген алғашқы сөзден кейін-ақ би атты ғаламаттың қыры мен сырын біраз жыр еттім.

Мұнан соң биге шақыру тәртібін көрсеттім:

– Әрине, билесең де билейсің, билемесең де билейсің деп білектен шап беріп, дырылдата жөнелмейсің, – деп бір күлдіріп алдым.

Осы кезде:

– Мұғалім, тезірек биге кірісейік те, әйтпесе интернатта отбой боп қалады, – деді біреу.

Сыңғырлаған дауыс шыққан жаққа қарасам, оныншы класта оқитын Мәнсия екен. Тайсалмай қарайды. Екі көзі жайнаған шоқтай. Қынама бел, ұзын етекті, делбегей, гүлді көйлек киген екен. Мектепте күнделікті киетін формалы қоңыр көйлекпен келген басқа қыздардың ортасында мынау келіс ерекше.

“Отбой боп қаладының” әсері ме, әлде Мәнсиянің шапшаң тілегі ме, әйтеуір вальс үйренуді лезде бастап кеттік. Мұндай жаңалыққа, би атты әсемдікке ынтызар бала көңіл құдіретті күш емес пе, ә дегеннен-ақ бидің өзіндік тәртібі, жүйесі бар жүрістеріне құлшына кірісті. Біріне-бірі көрсетеді, бірін-бірі түзетеді. Кей жерлерін менен келіп анықтайды.

Топ баланың ішінен маған Мәнсиянің аяқ алысы, икемі өзгешелеу көріне берді. Жәй жүргенде де аяқты бидегідей қалқыта басады екен. Әлде гүлді көйлегімен көлбеңдеп көзге түсе бере ме, әйтеуір менің көзім де соны тауып ала береді.

Вальстің аттамдары мен дөңгеленісіне біршама жаттығып болды-ау деген кезде, енді музыкамен билейтінімізді хабарладым. “Міне, аяқты былай алу керек”, – деп Мәнсияні ортаға шақырдым да, ұзын залды бойлай дөңгеленіп кеттік. Сүйрік саусақтарын қайқитып, алақанын қымсынбастан-ақ менің алақаныма сәндеп жатқызды, тартыншақтамай, денесін еркін, кісіге жақын ұстайды.

– Өзің үйреніп қалыпсың ғой, – дедім.

– Биыл жазда қалада туыстарыма барғанда, паркте көргенім бар, – деді ол жымиып.

Осылай залды бір айналып, енді ерікті балалардың өзіне бердім. Музыка шалқып, залды кернеп тұр. Екеу-екеу теңселген бишілерге қарап тұрып, студенттік шақ еске түседі. Албырт көңіл қалау еткен қызбен алғаш танысқан кеш… Ол анадай жерде сұлық қана отырды. Қымсына басып мен бардым. Биге шақырдым. Екі бетіне қан ойнап шыға келді де, маған жалт қарады. Сөйтіп таныстық басталды. Сол жолы би жеңгетайлық жасап, дәнекер болып еді-ау… “Би білмесем, бұл дүние қызығынан мақрұм қалған екенмін-ау”, – деп ойлап едім сонда…

– Мұғалім, балалар тағы бір көрсетіп жіберсе дейді.

Әлгі бір елестен селт етіп залға қарасам, қарсы алдымда екі беті алаулап Мәнсия тұр. Сіріңкені жағып жіберсе, тұтанып кетердей. Ләм деместен билей жөнелдік.

– Сізбен билеген сондай жеңіл. Әдемі ырғаласыз, – дейді ол.

– Жаттыққан соң бәрің де солай билейтін боласыңдар, – деймін мен.

– Біздің балалар доғал. Аяғымды жаныштап бітті, – деп Мәнсия майыса күледі.

Күлгенде көзі, тіпті, от шаша жайнап кетеді екен.

Билеп жүрміз. Залды бір дөңгелеп өтіп, екінші айналымға кетіп қалыппыз. Балалар өзара күбір-күбір, екеуара, үшеуара сөзге кіріскен. Көздерімен бізді нұсқайды. “Біздің аяқ алысымызды аңдап би ырғағын іштей жаттап тұрғандары ғой”, – деп ойлаймын. Балалардың көзқарастары өзгеше ұғымды аңғартып тұр-ау дейді көлденең бір түйсік. Әйтсе де оған мән беруге ықылас жоқ. Би әуені мен балғын Мәнсиянің әдемі де нәзік қозғалыстары тәнті етіп алған.

Қанша дегенмен, мұның да шегі бар. Келесі кезек тағы балалардың өзіне берілді. Шеткерірек барып, қарап тұрмын. Байқаймын, өзімен кластас бір баламен билеп жүрген Мәнсиянің серіктесімен жөні келетін емес. Әрі аттап, бері аттап, тоқтай қалады да, ол жалғыз өзі шыр көбелек айналып, би тактыларын көрсетеді. Сөйтеді де, әлгі баланың аш белінен ұстай алып, биге икемдеп, қайта сүйрей жөнеледі. Бірақ Мәнсиянің құлшынған ниеті мен құлпырған келбетіне балаң жігіттің ыңғайы сәйкес емес. Ырғалып кетудің орнына кібіртіктеп, бір қалыпты дөңгелене жөнелудің орнына аттап-бұттап, аяқ алысынан жаңыла береді. Ақыры Мәнсия қолды бір сілтеп, серігін ортада қалдырған күйі шетке шыға келді. Өкпелеген жас баладай бұртиып алған. Жалт етіп маған бір қарады да төмен тұқырды.

Бұл екі арада біраз уақыт өтіп кетіпті. Баурап алған музыка бойыңды бір балқытса, өз құрсауынан жуыр маңда босата қояр ма? Сонда да бүгінгі сабақты тамамдау керек. Осыны ескертіп, қоштасар алдында тағы бір пысықтамақ ниетпен би дегенге басқалардан гөрі ұғымтал көрініп қалған Мәнсияға қарай беттей бердім. Сөйткенімше мені:

– Аға! – деген дауыс кілт тоқтатты.

Жалт қарасам, Нәзкен жеңімнен тартып тұр:

– Аға, маған дұрыстап көрсетіп жіберші, – деді басқаларға естірте.

“Қазақ вальсімен” теңселіп, билей жөнелдік. Қарындасыма үйде үйретіп қойғам. Аяқ алысымыз саябырси бастаған бір сәтте:

– Сен неге Мәнсиямен әлсін-әлсін билей бересің? – деп ол құлағыма сыбырлады. – Біртүрлі… оғаш. Сен мұғалім емессің бе!

…“Қырық үйден тыйым”… – дедім өзіме- өзім. Тежеусіз кете беретін лепірме сезім арнасына қайта түскендей. Бұл күнгі би осымен аяқталды…

Ермек ҚОНАРБАЕВ.

МЕНІҢ АҒАМ

Анамыз көп құрсақ көтергенімен, жарық дүниені көру бақыты бесеумізге ғана бұйырыпты. Бәріміз құлын-тайдай тебісіп, шұрқырасып өстік. Жолымыз жіңішке болғандықтан, үшеуіміз де ағамыз – Ермекке арқа сүйедік. Біз оған қиындықта да, қуанышта да иек арттық. Ол да бізді әрдайым демеп, жақсылығымызды асырып, қайғыда қасымыздан табыла білді.

Әлі есімде, тұлымшағы желбіреген шынашақтай қыз едім. Ағам мені мектепке қолымнан жетектеп алып баратын. Жай алып бармайды. Жол бойы өзінің өмірде көрген-түйгенін, ағалық ақылын айтады. Оның “өзің жақсы болсаң өмірдің жақсылығын ғана көресің” деген сөзі бүгінге дейін санамда сайрап тұр. Өмірлік мақсаттарымның, армандарымның бәрінің бастауында аға алдындағы аманатқа деген адалдық тұратын еді. Мектеп бітірген 1965 жылы жоғары оқу орнына түсуді ойладым. Бұл мақсатыма да ағамның қолдауының, бағыт-бағдарының арқасында қол жеткізгенім рас. Алматы ауылшаруашылығы институты жігерімді жанып, жарқын болашаққа деген ұмтылысымды арттыра түсті. Отыз үш жыл бойы абыройлы қызмет етіп, бүгінде бейнетімнің зейнетін көрер жасқа жетіп отырмын.

Ол өз ұлтына деген сүйіспеншілікті, мәрт махаббатты әр адам алдымен өзінен бастауы керек деп санайтын. Сондықтан да болар халқымыздың болмысын танытатын ғұрыптарға өте жақын болды: салт-дәстүрді берік ұстады, домбыра тартып, халық әндерін орындады. Бізді, өзі сабақ берген шәкірттерін қазақ әдебиетінің, руханиятының мөлдір бұлағынан сусындауға шақырды.

Ермектің көзін көргендер оның өмірде қандай болғанын жақсы біледі. Көп ортада ашылып сөйлей бермейтін. Ақкөңіл еді. Жоқ-жітікке, мұқтаждарға қол ұшын созуға құштар болды. Құлап бара жатқан адамның қолтығынан сүйеуге, табаны тайып кеткен жанды демеуге ұмтылды, жақын туыстың да, бейтаныстың да мәртебесін асырып, мерейін тасытып жүруді ғана ойлайтын. Отбасында жалғыз ұл болғандықтан әкем мен шешемді алақанына салды. Өмір бойы олардың қас-қабағына қарады. Туған ауылын, елін, жерін ерекше жақсы көрді.

Оның перзенттік махаббаты шығармаларынан көрініп тұрды. Кейде ағама деген сағыныш меңдегенде оның кітаптарын түнімен жастығыма жастанып оқып шығамын. Ауылдың тұмса табиғаты, адамдар арасындағы сыйластық, кейіпкерлердің мінезі – бәрі шынайы. Оқыған сайын оқи бергің келеді. Әрбір әңгімесі жаныңа сәуле құйып, көңіліңді шалқытады, мерейлендіреді. Осындай сәтте ауылдағы бәріміз бірге тұрған тапал ескі үй көз алдыма келеді. Әттең, ғұмыры ағып түскен жұлдыздай қысқа болмағанда, бүгінде қазақтың даңғайыр жазушысы атанар ма едің?

Әзкен САДЫҚОВА, Ермек Қонарбаевтың туған қарындасы.