Soltüstık Казахстан
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін тарихымыздың ақтаңдақ беттері ашылып, шынайы баға беріле бастады. Қазақ халқы басынан өткерген зұлматтардың бірі – ашаршылық. Оның ауыр зардаптарын аға ұрпақ ұмыта қойған жоқ. Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев “Тәуелсіздік бәрінен қымбат” атты мақаласында: “Миллиондаған адамды қазаға ұшыратып, тірі қалғанын жан сауғалап босып кетуге мәжбүр еткен алапат ашаршылықтың алғашқы кезеңі – 1921-1922 жылдардағы нәубеттен бері 100 жыл өтті. Сол зұлматтың кесірінен қырылып қалмағанда, халқымыздың саны қазіргіден әлденеше есе көп болар еді”, – дей келіп, тарихымыздың осы ақтаңдақ беттері әлі күнге дейін жан-жақты зерттелмей келе жатқанын еске салған болатын.
Осынау қайғы-қасірет одақ құрамында өмір сүрген халықтардың ортақ трагедиясына айналды. Соның ішінде қазақ халқының сұм ажал шеңгеліне көбірек ілігіп, қынадай қырылғанын архив құжаттары да, көнекөз қариялардың естеліктері де айғақтайды. Жақында елордадағы Ұлттық академиялық кітапханада “Азаттық жолындағы ақтаңдақтар: Ашаршылық зардаптарына шынайы тарихи көзқарас” деген тақырыппен өткен “дөңгелек үстелде” қазақ даласының барлық өңірлерін жайлаған ашаршылық зардаптары, себептері мен салдарлары жайлы тағылымды ойлар айтылып, тұшымды пікірлер ортаға салынды. Бірақ сөйлеушілердің ешқайсысы да қанша адам аштықтан бұратылып өлгені жайлы нақты деректер келтіре алмады. Оның бір себебі – ашаршылыққа мемлекет тарапынан тиісті баға берілмей келсе, екіншіден, бұл мәселеге тікелей қатысты архив құжаттарының әлі де құпия түрде ұсталуында. Әрине, “Жаппай қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы” Заң аясында бірқыдыру істер атқарылды. 31 мамыр – Ашаршылық және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні болып белгіленді. Енді ашаршылық тақырыбын бөлек зерттеп, жүйелеу, деректермен толықтыру, мұрағат құжаттарына қол жеткізу – кезек күттірмейтін жұмыстардың бірі.
“Батыс Сібір шаруаларының көтерілісі” деген атпен тарихта қалған бүлік Қазақ автономиялы республикасын құруды біраз кешеуілдеткені белгілі. Шаруалар толқуы күшпен басылған соң, 1921 жылы 21 сәуірде Ақмола губерниясы құрылып, орталығы ретінде Петропавл қаласы таңдалды. Губернияның жоғарғы өкімет органы – атқару комитетінің төрағасы болып Әбдірахман Әйтиев сайланды. Құрылтайға Қазақ орталық атқару комитетінің атынан қатысқан Смағұл Сәдуақасов құттықтау сөз сөйледі. Осылайша, солтүстік өңірді мекендейтін ұлттар бір-біріне туыс-бауырлық ниеттерін білдіріп, арқа-жарқа болып жатқанда “төтеннен” киліккен аштық Қазақстандағы жағдайды күрделендіріп жіберді. Еділ бойының, басқа губерниялардың тұрғындары жан сауғалап Түркістан республикасына, Ақмола, Семей жақтарына қарай шұбырды. 1916 жылы қазақ жастарын тыл жұмыстарына алу, шақырылғандардың бас сауғалап қашуы, халық наразылығының өршіп, Торғай төңірегін қамтыған ұлт-азаттық күрес, аласапыран азамат соғысы, ер-азаматтардың ат үстінен күн-түн түспеуі қалыптасып келе жатқан шаруашылық жүйесін тоқырауға ұшыратты. Оған 1920 жылғы жұт пен 1921 жылғы құрғақшылық қосылып, ауыл шаруашылығын тұралатты. 1921 жылғы наурыздағы мәліметтер бойынша Орал губерниясында тұратын 470028 адамның 446536-сы, яғни 99 пайызы аштықтан босып кеткен. 1922 жылдың қаңтарындағы деректерге қарағанда, Орынбор губерниясында – 437776, Қостанай губерниясында – 252816, Ақтөбе губерниясында – 359326, Орал губерниясында – 277835, Бөкей губерниясында – 100 мың, Адай уезінде 75 мың адам ашаршылыққа ұшыраған. Ақмола губерниясында 1021 мың адамның үштен бірі тентіреп кеткен.
Солтүстік Қазақстан облыстық архивінің құжаттарына сүйенейік: “1921 жылдың аяғында аш босқындар күн санап көбейіп, саны отыз мыңнан асып кеткен. Атбасар және Көкшетау уездерінде жергілікті 62 мың қазақ пен 30 мың орыс бір үзім нанға қарап қалған. 1922 жылы қаңтардың алғашқы 25 күнінде Петропавлда 70 адам аштан өлген, 105 адам ісіп-кеуіп кеткен. 70 адамның мәйіті тамақ пунктінің қорасына үйілген. Коммуналдық щаруашылық бөлімі аштан өлгендерді жинап, көмуге үлгермеген. Ақпан айында жағдай тіпті асқынып кеткен. Халық күннің суығына қарамастан Қазақстанның солтүстігінен орталығына қарай жөңкіле көшкен. Тоқтату еш мүмкін болмаған”. Міне, сол кездегі көрініс осылай сипатталады.
Көкшетау уезіндегі болыстарда аш-арықтардың саны 150 мың адамға жеткен. Одан 130304 адамның жүріп-тұруға халі келмеген. Қолға не түссе, сонымен қоректенген. Қайыңның қабығын, ағаштың мүгін, арам өлген малдардың терісін, сүйегін талғажау еткен. 1922 жылы 5 мамырда Қызылжарда аштыққа қарсы күрес жөніндегі төтенше комиссияның шұғыл түрде мәжілісі өтіп, Көкшетау, Атбасар, Петропавл уездерінде орналасқан қазақ ауылдарының қиын жағдайы тұңғыш рет ашық айтылды. Қабылданған қаулыда аштыққа қарсы күрес комиссиясының құрамына қазақтардан адам кіргізу туралы Мағжан Жұмабаевтың ұсынысы қабылданып, ақынның өзі комиссия төрағасының орынбасары болып бекітілді. Өкілдер мал мен астық жинауға жер-жерлерге жіберілді. Бұл жұмысқа Ерденов, Бегішев, Байғазин, Төкібаев секілді азаматтар да жұмылдырылды. Сарыайғыр, Келтесор, Тайынша, Жамантұз, Торанғұл болыстарында аштыққа ұшырағандарға көмек көрсетілді. Тізім жасалып, азық-түлік қоры есепке алынды.
Азық-түлік жиналып, көмектің 75 пайызы Қызылжарға жеткізілді. Мағжан Жұмабаевтың араласуымен губерниялық әскери комиссар Приморский қазақтың 100 жетім баласын қамқорлыққа алды. “Мир труда” газетіне жариялаған мақаласында ақын қазақ даласындағы аштықтың тұтас ұлтқа қатер төндіріп отырғанын ашық жазды. “С осени 1921 года наша Акмолинская губерния сделалась ареной смертного шествия немого царя. С тех пор киргизы нашей губернии на почве голода переживают те же испытанья и страданья, каковым в течение двух лет подвергнуты их братья в верхних губерниях Киргизской Республики. Перед мной лежат официальные отношения нескольких Киргизских волисполкомов Петропавловского и Кокчетавского уездов. Именалинский волисполком пишет: “В нашей волости голод начал сильно чувствоваться с ноября 1921 года. Все бедное население волости до осени, съев весь свой скот, всю зиму поголовно занималось скотокрадством. Небывалый джут прошлой зимы скосил почти весь скот, каковой сократился до 70 процентов. Люди пухнут и умирают….На почве голода разрушается, киргизские хозяйства и сам народ подвергнут нравственному разложению. Пора услышать стон Сары-Арки и понять полное страданий жуткое молчание киргизского народа”, – деп ақиқатын айтты.
Билік ел ішіндегі жағдайдың одан әрі ушығып бара жатқанын білсе де, шарасыз еді. Ақыры шегінерге жер қалмағанын түсінді ме, әлде аштықты жою ісіне қалың қазақты жұмылдыра бастаған алашордашылар ықпалынан сескенді ме, ұлт зиялыларына өзге аймақтардан көмек, жылу жинап, ашыққан аймақтарға көмектесуге рұқсат берді. Осылайша, кеңес үкіметі ашаршылыққа қарсы күресті жеделдетуге мәжбүр болды. Егін шықпаған аудандардың тұрғындары азық-түлік салығынан, көшпенді, жартылай көшпелі халықтар ет салығынан босатылды. Аз-аздап тұқымдық астық берілді. 1921 жылы 14 маусымда В. Лениннің “Нақты ет салығы” декреті шықты. Ауыл шаруашылығы машиналары мен құралдарын сатып алу үшін 25 млн. сом бөлінді 575 балалар үйі, 9 балалар баспанасы ашылды. Мал сатып алуға 2 млн. 131 мың сом қарастырылды.
Тарихшылардың аштық экономикалық, табиғи-климаттық қана емес, сонымен қатар саяси себептерден де туындаған деген пікірлері негізсіз емес. Тұрар Рысқұлов Түркістан кеңестерінің төтенше съезінде сөйлеген сөзінде 1918-1919 жылдары қырылған қазақтардың саны 1 млн. 214 мың адам десе, сол кезде ашаршылықпен күрес комиссиясы құрамында жүрген Мұхтар Әуезов 1921 жылғы ашаршылықта 1 млн. 700 мың қазақтың опат болғанын айтады. Тарих ғылымдарының докторы Талас Омарбек 1921-1923 жылдар аралығында ауыл халқының саны 31,4 пайызға кеміп кетті деген цифрлар келтіреді. Қалай десек те, экономикалық залалдары мен демографиялық шығындарын болжау қиын.
Мемлекет басшысының “Тәуелсіздік бәрінен қымбат” мақаласында атап өтілгендей, ала-құла деректер және оның себеп-салдары жайлы әртүрлі көзқарастар қоғамды адастырады. Осы себепті алда тиісті тарихи құжаттарды, жиналған мәліметтерді аса мұқият зерделеу міндеті тұр.
Сәуле МӘЛІКОВА,
Солтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік архивінің директоры,
тарих ғылымдарының кандидаты.