Soltüstık Казахстан
Наурыз десе, алдымен көз алдыма орталық алаңда басшылардың құттықтауымен басталатын мерекелік концерт, ақшаңқан киіз үйлер, жерошақта маздаған от үстінде бұрқ-сарқ қайнаған қара қазан, қараша үйден табақ тасып жүрген даяшылар, әр шаңырақтың алдында домбырасын арындатып, әнін әуелеткен жаршы, “шіркін-ай, мен де кірсем, отырсам, мына ет пен қымыздан дәм татсам” деп бір жұтынып қойып, сеңдей соғылысқан халық келеді. Абай бабамыз айтқан “Базарға қарап тұрсаң, әркім барарының” нағыз өзі. Біреулер ән тыңдап, би билеп көңіл көтергісі келеді, енді біреулері арзанға ет-сүт, құрт-ірімшік секілді ауылдың таңсық дәмін сатып жатқан жәрмеңкені жағалайды.
Жылдағы бұлжымас сценариймен “Қыдыр баба” батасын береді, білектілер боз кілемнің шаңын көтерсе, асық ату сияқты ойындар да ретімен өтіп жатады. Шамалы өзгешеліктер енгізілгенімен, жылда көретініміз осы. Алайда, былтыр соған да зар болып қалдық. Барлығы – коронавирустың кесірі.
Ұзақ үзілістен кейін елімізге қайта оралған Наурыздың шет-жағасын мен де көрдім. Сондықтан бала кезімдегі Наурыз тойы туралы да айта кеткенім артық болмас. Еліміз әлі Тәуелсіздік алмаған тұс. Ес біліп, мектепке барған шағымыздан жадымда қалғаны – наурыз айының соңына таман өтетін “Қысты шығарып салу” мерекесі. Наурыз екеуі қабаттасып келетіндіктен бір-біріне ұқсас, астарлас болатын. Ол кезде апаларымыз үйде наурызкөженің ырымын жасағаны болмаса, бүгінгідей кең көлемде, жер-жаһанға жар салып, қауышып жатқан халықты көрген жоқпын. Онда да дәл қазіргідей көрініс. Алдымен, кеңшардан келген ауылдық кеңес төрағасы немесе парторг құттықтау сөзін айтады, жоғарыдағылардың сәлемін жеткізеді, кеңшардың, ауданның өткен жылғы жетістіктеріне тоқтала кетуді де ұмытпайды. Қонақтың ыңғайына жығылып, таза қазақ ауылы болса да, шараның жартысына жуығы орыс тілінде өтеді. Бала болғасын бізге қызығы – ойын-сауық. Арқан тартысып, күрескен жігіттердің, кірдің тасын көтерген ағаларымыздың өнерін тамашалаймыз. Алаңның ортасына орнатылған 7-8 метрлік бағананың басына өрмелеп шыққандардың ептілігіне қайран қаламыз. Беліне дейін шешініп тастап, жалаңаяқ қалпы ағаш басына шыққан адам ілулі тұрған сыйлықтың бірін алады. Онысы көбіне етік, орамал секілді киім болады. Ең қызығы сырғауылдың бір шетіне қой байлап, соның бойымен жүріп өткен адамның өнері еді. Бұл сыннан жігіттің жігіті ғана сүрінбей өтетін. Жан-жақтан қаумалап, қиқулап тұрған халықтан қой байғұс та үркіп, сырғауылды олай-бұлай жұлқылағанда тепе-теңдікті сақтау оңай емес, соған қарамастан мақсатына жетіп, бөлімше бәйгеге тіккен мериносты бақырта сүйреп, мерейі үстем болып, үйлеріне қайтатын.
Сол кездегі сауда-саттық та есте. Әйелдер жағы тойдың көп бөлігін ауданнан келген жылжымалы дүкеннің алдындағы ұзын сонар кезекте өткізеді. “Дефицит” тауардан алып қалуға тырысады. Осындай той-думаннан, әрине, балалар да шет қалмайды. Олар үшін ең қызығы – тай-құнанына әдемі әбзел тағып, жүлде алу. Қыс бойы баптап, ер-тұрманымызды сайлап, мерекені асыға күтетінбіз. Қазіргі күні бірен-саран ауылда болмаса, бұл дәстүр ұмытылып барады.
Тәуелсіздікпен бірге Ұлыстың ұлы күнін мерекелеудің сипаты да, мазмұны да өзгерді. Мәселен, бүгіндері ұмыт болған дәстүрлерді қайта жаңғырту қолға алынып жатыр. Соның бірі – ұлттық киім кию. Биыл тіпті осы мәселеге байланысты Петропавл қаласының әкімі Болат Жұмабеков бастама көтеріп, челлендж жариялады. Қолдаушылар да табылып жатыр. Қуанарлық жағдай, әрине. Бірақ бір әттеген-айы, науқаншыл болып кеттік. Әйтеуір, бірдеңе істеу керек деген желеумен желпінеміз. Онымыз кейде әп-әдемі шығады, кейде күлкіге қалып жатамыз. Соның бірі осы ұлттық киімге де қатысты. Өз басым, ұлттық киімге қарсы емеспін, кию керек. Бірақ жылына бір рет – Наурыздың қарсаңында ғана емес, күнде болмаса да ара-тұра іліп шыққан артық болмас еді-ау деген ой келеді. Ал біз болсақ, базарда қаптап тұрған арзанқол шапан, телпекпен суретке түсіп, әлеуметтік желіге жүктеуден әрі аспаймыз. Ұлттық киімге деген сүйіспеншілік қайда, мақтаныш қайда?
Қазіргі таңда қазақ дизайнерлері ұсынған ұлттық киімнің түрлері жеткілікті. Қамзол, бешпет, пиджак, френч үлгісінде тігілген, әдемі ою-өрнек салынған киім көз қуантқанынан бөлек, күнделікті киюге де ыңғайлы. Осы ою демекші, Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары мектепте өткізілетін Наурыз тойындағы мерекелік шаралар естеріңізде болар. Бүгінгідей дайын киім жоқ, әжелеріміз амалдап, қолда бар матадан қошқар мүйіз ойып, мектеп формасына көктеп беретін. Түлкі тымақ, құндыз бөріктің ата-бабаларымыздан қалған ұлттық киім екенін сол кезден бастап ұқтық. Сондықтан әлем-жәлем ою жапсырған шапаннан гөрі жеңіл әрі ықшам, күнделікті киюге ыңғайлысын жиірек қолдансақ, сол жақсы емес пе?!
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев “Тәуелсіздік бәрінен қымбат” атты мақаласында көктем мерекесі – Наурыз мейрамының мазмұнын байыта түсетін тұжырымдама жасауды ұсынған болатын. Соған орай ел үкіметі тиісті тұжырымдама жасады. Онда: “Мейрам кезінде ұлттық құндылықтарды дәріптеу мақсатында халық жаппай ұлттық киімдерімізді киіп, төл ойындарымызды ұйымдастырып, көпшілік орындарда (сауда орталықтары, вокзал, әуежай, қонақүй, т.б.) ұлттық музыка ойнатылуын қамтамасыз ету, салт-дәстүрлерімізді жаңғыртып, жас ұрпаққа Ұлыстың ұлы күнінің маңызы жөнінде өсиет, өнеге айтуы маңызды”, – деп жазылған. Осы құжатқа сәйкес бұдан былай Наурыз мейрамын тойлауға қатысты іс-шаралар 14-23 наурыз аралығында (10 күн) өткізіледі.
Шынында да, биыл Қызылжар өңіріне Наурыз лебі ерте жетті. Наурыз мейрамын тойлау алғаш рет Көрісу күнінен бастау алды. Ежелден келе жатқан ата салтымыз бойынша жастар осы күні үлкендерге сәлем беріп, батасын алды. Жұрт бір-біріне ақ тілектерін арнады. Енді мерекелік шаралар “Жайлау күні”, “Шежіре күні”, “Тарихқа тағзым күні”, “Игі істер күні”, “Шымырлық пен шеберлік күні”, “Зияткерлік күні”, “Ұлттық тағамдар күні”, “Ұлыстың ұлы күні”, “Жоралғы күні” – осылай жалғасып кете береді.
Береке-бірлік пен ырыс-ынтымақтың мейрамы құтты болсын!
Сағындық МАУҒАЗИН,
“Soltüstık Qazaqstan”.