«Soltüstık Qazaqstan»

PDF

ӨҢІР ТАРИХЫ — АРХИВ ДЕРЕКТЕРІНДЕ

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Еліміз Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін әр аймақ өзінің тарихын зерттеуге ерекше құлшыныспен кірісті ғой. Өлкеміздің сан ғасырлық тарихындағы қатпарлы құпияның бетін ашып, жабулы жұмбағын шешу, шыңырау түбінде қалған шындықты шығару – әрқайсысымыздың перзенттік борышымыз, ұрпақ алдындағы парызымыз.

Мемлекеттiң басқару органда­ры халықтың тiршiлiк әрекетiнің қолайлы жағдайлары үшiн тиiмдi әкiмшiлiк-аумақтық құрылымды қамтамасыз етуі керек. Әкiмшiлiк-аумақтық құрылымының мәнін аша­тын негiзгі ұғымның бiрi – әкiм­­шi­лiк-аумақтық бөлiніс болып табылады. Әкімшілік-аумақтық бө­лі­ніс – республиканың бiрнеше ел­дi мекендерi енгiзiлетiн, оның мүд­десi үшiн құрылатын және басқа­рылатын республика аумағының бiр бөлiгi.

Тарихи деректерге жүгінсек, 1936 жылдың 29 шілдесінде БОАК Төралқасының Қаулысымен Қа­зақ АКСР құрамында жаңа облыс­тар пайда болды. Осы қаулының не­гізінде Қостанай облысы Ақтө­бе облысының құрамынан бөлініп шығып, Қарағанды облысы ық­шам­далып, Солтүстік Қазақстан облысы атты жаңа облыс пайда бол­ды. Қарағанды облысының ор­талығы 1934 жылдың ақпанында қала мəртебесіне ие болған, ин­дустрия орталығына айналған – Қа­рағанды қаласына көшірілді, ал Петропавл қаласы жаңадан ашыл­ған Солтүстік Қазақстан об­лы­сының орталығы болып қалды.

Əкімшілік-аумақтық жаңа бөлі­ніске байланысты бұрынғы Қара­ғанды облысына қараған Пресно­горьков ауданы жаңадан ашылған Қостанай облысының құрамына бе­рілді. Солтүстік Қазақстан об­лы­сының кұрамына 16 аудан өтті. Облыстың аумағында барлығы 25 аудан болды және сол құжат бойынша Солтүстік Қазақстан об­лысында Келлеров және Соколов аудандары құрылған еді. Қаулыға БОАК-нің төрағасы – М.И. Кали­нин, БОАК-нің хатшысы – А. Кисе­лев қол қойған.

1934-1937 жылдары Қазақстан Компартиясы облыстық комите­ті­нің және Петропавл қалалық ко­ми­тетінің бірінші хатшысы, іс жү­зіндегі ең жоғарғы билік иесі Мак­сим Кирович Аммосов (1897-1938 ж.ж.) болды. М.К. Аммосов Яку­тия­ның Намск ұлысындағы Ха­тырык елді мекенінде туған, якут ұлтының перзенті еді. Облыстың және тұтастай Қазақстан эконо­микасының дамуына үлес қосқан, қазақ тілінде еркін сөйлеп, жер­гі­лікті тұрғындардың құрметіне бө­ленген қайраткер болса керек. Тіп­ті, өз кезінде Қазақстанды жеке-дара билеген Ф. Голощекиннің со­дыр саясатына қарсы шыққаны ту­ралы деректер бар. Ол тоталитар­лық жүйенің құрбанына айналып, 1938 жылы жазықсыз жауапқа тар­тылып, атылып кеткен.

Солтүстік Қазақстан облысы­ның аумағы енді құрылған шақта 200.115 мың шаршы шақырым жер­ді құраған, 882 мың тұрғыны болған. Құрамына: 25 аудан, 5 қа­ла, 425 ауылдық кеңес, 28 сов­хоз, 60 МТС, 1113 кеңшар енген.

Облыстың құрамына енген ау­дан­дар мыналар: Айыртау ауда­ны, орталығы – Володаровка ауы­лы; Арықбалық ауданы, орталығы – Арықбалық ауылы; Атбасар ау­даны, орталығы – Атбасар қала­сы; Бейнетқор ауда­ны, орталығы – Шолақ-Досжан ауы­лы; Булаев ауданы, орталығы – Булаево ауы­лы; Есіл ауданы, орталығы – Қима ауылы; Зеренді ауданы, орталығы – Зеренді ауы­лы; Калинин ауда­ны, орталығы – Журавлевка ауы­лы; Келлер ауда­ны, орталығы – Кел­лер ауылы; Қы­зылту ауданы, орталығы – Қы­зылту ауылы; Көкшетау ауданы, орталығы – Көкшетау қаласы; Крас­ноармейск ауылы, орталығы – Новосухотин ауылы; Ленин ауданы, орталығы – Явленка ауы­лы; Макин ауданы, орталығы – Воз­несенка ауылы; Мамлют ау­даны, орталығы – Мамлют ауылы; Молотов ауданы, орталығы – Бал­қашино ауылы; Полудин ауданы, орталығы – По­лудино ауылы; Преснов ауданы, ор­талығы – Прес­нов ауылы; Прии­шим ауда­ны, орталығы – Бо­голю­­бово ауы­лы; Рузаев ауданы, ор­талығы – Рузаев ауылы; Соко­лов ауданы, орталығы – Соколов ауы­лы; Ста­лин ауданы, орталығы – Алексеев ауылы; Төңкеріс ауда­ны, орта­лығы – Марьев ауылы; Щу­­чинск ау­даны, орталығы – Щу­чье ауы­лы; Еңбекшілдер ауданы, орта­лығы – Казгородок кенті.

Сонымен қатар облысқа қала санатындағы Степняк қаласы да қарады.

Негізінен облыста егін, мал ша­ра­уашылығы дамыды. “Биыл көк­темгі егіс жақсы дайындықпен бас­талып, қысқа мерзімде аяқталды. Барлық егістік алқабының 35,6 пайызына сортты және сапасы жо­ғары тұқым себілді. Егін шаруа­шы­лығында тракторлар пайда­ла­ну жөнінде одақ бойынша тоғы­зыншы орынға шықтық. 1935 жы­лы 82 мың.га. егін комбайнмен жи­налған болса, 1936 жылы 336 мың га. яғни барлық дәнді дақылдың 41,3 пайызы комбайнмен орыл­ды, әр комбайнның өнімділігі нау­қан бойына 373 га. келді”, – делін­ген жыл қорытындысына арнал­ған есепті баяндамада.

Қарағанды облысында 1934-1935 жылдары егін шығымы жақ­сы болған. Ал 1936 жылы қыста қар аз жауып, маусым-тамыздың ба­сында құрғақшылық орын ал­ды. Осыған байланысты астық тү­сі­мі аз болды. Алдын-ала есеп бойынша, астық шығымдылығы­на қарап, әр гектардан 4,3 ц. дән түседі деп есептелгенімен, нақты түсім 3,1 ц. ғана болған. “Сөйтіп, был­тыр­ғы 52,5 миллион пұттың ор­ны­на 27,4 милллион пұт неме­се 52,5 пайыздай ғана астық ал­дық, мем­лекеттік жоспар орындалған жоқ”, – деген көңілсіз деректер де кел­тірілген.

Облыс еңбеккерлерінің мал ша­руашылығы саласында мемле­кет­тік және жеке меншікті қоса ал­ғанда, мал басын өсіру жоспары асыра орындалған. Жыл соңын­да­ғы санақ бойынша малы жоқ же­ке шаруашылықтардың саны 341 ғана болып, 0,4 пайызға азайған, 2002 шаңырақтың сиыры жоқ, 18422 отбасында қой жоқ. “Демек, алдағы 1937 жылы ауылдағы әр­бір еңбекші отбасының қорасын­да сиырдың болуын қадағалай­мыз, қой санын көбейтеміз”, – деп сендірген облыс басшыларының уағдасы орындалмай қалған еді.

Ауа райы қолайсыз болып, егін шықпай қалған жылы совхоздар бойынша жағдай мәз болмаған. Баяндамада: “Жүз сиырға шақ­қан­да 79,9 бұзау алынды. Колхоз­дар бойынша мемлекетке сүт тап­сыру жоспары 77, ет жоспары 95,8 пайызға орындалса, совхоздарда бұл көрсеткіш 70,6 пайыз мөлше­рінде ғана. Мал тұқымын асыл­дан­дыру үшін 1936 жылы колхоз­дарға сырттан асыл тұқымды 5385 бұқа жеткізілді, олардың ішін­де герефорд (етті сиыр тұқы­мы), немістің қызыл сиыры, пре­кос (биязы жүнді қой) тұқымдары бар”, деген деректер кездеседі.

Мал азығын дайындау жөнін­де: “Қолдағы мал үшін жоспар ар­тық орындалып, 956 мың ц. пішен дайындалған. Астық шықпай қал­ғандықтан құрама жем жетіспей, соның салдарынан шошқа саны азайған.

Сол 1936 жылдағы ұйымдас­ты­ру-басқару жұмыстарының сыр-сипатына келер болсақ, “Ауыл шаруашылығын ұжымдас­тыру деңгейі 96,2 пайызға жетті. Облыста 1154 колхоз болса, оның ішінде малсеріктестіктері 143. Биыл 1933 ж. дейінгі асыра сіл­теу­шілік зардаптары жойылды деуге болады. Әрбір ұжымдық шаруа­шылықта 1934 ж. орта есеп­пен 11,2 га. жері және 0,7 аты бол­са, қа­зір 1,6 аттан келеді”. Осы де­ректер қазіргі ұрпақ үшін түсінік­сіздеу болса да, кезінде бұл көр­сеткіштер көңіл марқайтқанға ұқ­сайды.

Шаруашылық жүргізудің негізгі түрі – ұжымдық меншікке негіз­делсе де, мынадай кемшіліктерге жол берілген: “Колхоз жарғысын бұ­зу көріністері әлі жойылған жоқ. Мысалы, “Революция жалыны” кол­хозы ауылшаруашылығы ма­ши­на­ларын сатып аламыз деп, 1200 пұт астық сатқан да, түскен ақ­ша­ны орынсыз жұмсап жібер­ген. Ста­лин атындағы колхоз әкім­шілік-ша­руа­шылық шығындарға деп 1700 сом жоспарласа, жарты жыл­дың ішін­де 1802 сомды жұм­сап үлгерген. Полуден ауда­нын­дағы “Красный боец” колхозының төр­ағасы Удар­цев “колхоздан қа­шу ке­рек” деп өтініш берген. Оның со­ңы­нан 13 колхозшы қашып кеткен”.

Баяндамадағы мына деректер­ге көңіл аударсақ, біраз жағдайды түсінеміз: “Үлкен кемшілік, жел­ден қорғайтын орман алқаптарын отырғызу болып отыр. Айталық, жос­пардағы 1223 гектардың ор­нына 558 гектарға ғана шыбық отыр­ғызылған. Есіл өзенінің жаға­сындағы талды шауып, құрту – об­лыстағы жалғыз су қоймасына ерек­ше зиян келтіруде.

Аспаннан бұлт шақыратын көл­деріміз жыл сайын кеуіп барады, кейбіреулері мүлде құрғап кет­кен”. Сол кезде, ата-бабала­ры­мыздың қолымен отырғызылған орман алқаптарын қазір қалай сақ­тап, байытып келеміз? Міне, бұл да ойланатын мәселе.

Қай заманда да барлық игілік атаулы тек қана еңбекпен келетіні мәлім. Еңбек адамы қашан да құр­метке бөленбек. Яғни, осыдан 85 жыл бұрын жемісті еңбегімен аты аталған азаматтар бүгінгі ұрпаққа да жақсы өнеге ғой. “Облыста жақ­сы еңбек ететін озаттар бар. Мы­салы, “Тоқшын” совхозының “Құр­мет белгісі” орденін алған сауын­шысы Мариям Темірбаева 1935 жылы әр сиырдан орта есеппен 2000 литр сут сауса, 1936 жылдың 8 айында 3120 литр сүт беріп отыр­ған. Онымен жарысушы М. Шматова әр сиырдан 1849 литр сүт сауса, оның “Бражка” деген сиы­рының өзі 1320 литр сүт берген”.

Шаруашылықтағы кемшілік­тер­дің орын алуының бір себебі “тап жауларының бүлдіруші әре­кеті” болуы мүмкін деген қауіп ара­лас күдік те қылаң береді… “Одақ­тағы аса ірі кәсіпорындардың қа­тарына жататын Петропавл ет ком­бинаты жоспарын 88,3 пайызға ғана орындады, оның ішінде кон­серві жөнінде 50 пайызға ғана. Се­бебі – қаңылтыр жетіспейді. Ет ком­бинатында консерв торабы­ның бастығы Шмовский бастаған “зиянкестер” тобы анықталды. Ом­бы теміржолында револю­ция­шыл-диверсиялық ұйымдар бар екен”. Бірнеше айдан кейін жап­пай қуғын, жазықсыз айдау-атуға ұласқан қанды қасаптың басталар алдындағы қоғам мінезі осындай болды.

Большевиктер партиясының 1925-1937 жылдардағы ұлт сая­сатын Кеңес одағында тотали­тарлық басқару жүйесі орнаған жағдайдағы ұлт саясаты деп ба­ғалаған жөн. Ұлт мәселесінің тео­риялық жақтары В.И. Лениннің ең­бектерінде, большевиктер пар­тия­сының 1917 жылғы сәуір кон­ференциясында, VIII, X және XII съезінде, ұлт мәселесі жөніндегі IV Кеңесте шешімін тауып қойған, енді бұдан былай ұлт мәселесін тәжірибелік, дәлірек айтқанда, ста­линдік тұрғыдан шешу деп баға­лауға болады. Осы тұрғыдан кел­генде, 1936 жылғы КСРО-ның жа­ңа Конституциясында бірнеше ав­тономиялы республикаларға одақ­тас республика мәртебесін бергендей кейбір жетістіктері де болғанын мойындау қажет.

Тарихқа үңілер болсақ, 1936 жылы шілде айында КСРО-ның жаңа Конституциясының қабыл­дануы Қазақ мемлекеттілігі тари­хындағы бір елеулі кезең болды. Барлық елдер сияқты, Солтүстік Қа­зақстан облысында да жаңа Кон­ституцияның жобасын талқы­лап, көптеген жиналыстарда об­лыс­тың еңбек қауымы жобаны дұ­рыс деп қабылдап, өздерінің пікір­лері мен ұсыныстарын қосып отыр­ған. Мәселен, 1936 жылғы 17 қараша­да Кеңестердің Төтенше III облыс­тық съезі Конституцияның жаңа нұс­қ­асын толық қолдап, Ке­ңес­тердің КСРО Төтенше VIII съезі мен Кеңестердің Бүкілқазақ­стан­дық Төтенше X съезіне деле­гат­тарды сайлаған. Кеңестердің КСРО Төтенше VIII съезіне сай­ланған делегаттардың құрамын­да: Нұрымов – еткомбинатының ста­хановшысы, Рузаев – жүргізу­ші-стахановшы, Ермакова – са­уын­шы-стахановшы және т.б. болған.

Осы орайда, 1936 жылдың 5 жел­тоқсанында Кеңестердің Тө­тен­ше VIII съезінде қабылданған КСРО-ның жаңа Конституциясы негізінде Қазақ АКСР-і РКФСР құ­рамынан шығып, Одақтық респуб­лика (Қазақ КСР) болып қайта құ­рылды. Сәйкесінше облыс атауы былайша өзгеріп отырған:

Қазақ АКСР Солтүстік Қазақ­стан облысы (29 шілде 1936 – 5 желтоқсан 1936 ж.);

Қазақ КСР Солтүстік Қазақстан облысы (5 желтоқсан 1936 – 26 желтоқсан 1960 ж.);

Қазақ КСР Тың өлкесі Солтүстік Қазақстан облысы (26 желтоқсан 1960 – 19 қазан 1965 ж.);

Қазақ КСР Солтүстік Қазақстан облысы (19 қазан 1960 ж. – 16 жел­тоқсан 1991 ж.).

1937 жылы Қазақ КСР Кеңесте­рі­нің кезектен тыс V съезінің ше­шімімен бекітілген Қазақ КСР Конституциясына сәйкес Қазақ­станның Орталық және жергілікті билік органдары жаңаша түзілді. Барлық деңгейдегі өкілетті орган­дар жұмысшы, шаруа және қы­зыл­әскер депутаттарының Кеңес­тері деп аталды. Тиісінше, Сол­түс­тік Қазақстан облысының ең жо­ғарғы билік және өкілетті органы облыстық атқару комитетінің төр­алқасы болды да, ол 1939 жылғы сайлаудан кейін облыстық ат­қару комитеті деп аталды.

Алматы қаласында 1937 жыл­дың 21-26 наурызында өткен Ке­ңестердің Бүкілқазақстандық тө­тен­ше Х съезі Қазақ Ке­ңестік Со­циалистік Республи­ка­сының Конс­ти­туциясын бекітті. Ке­ңес­тер­дің Бүкілқазақстандық төтенше Х съезінің делегаттары И. Ста­линге алғыс хат жолдап, ке­йін хат­тың мәтінін баспасөзде жа­рия­лаған. Сталиндік Конститу­ция­ның жетістігін халыққа түсін­діру нау­қаны мерзімді басылым­дарда жалғаса берді. КСРО Конс­ти­туциясы мен Қазақ КСР Конс­ти­туциясы КСРО-да социалистік қо­ғамдық қатынастар жойылып, ка­питализмнен социализмге өту кезеңі аяқталды деп бекітті. Бірақ, Конституцияда жарияланған со­циа­листік демократия принцип­тері аяқ асты болып, сөз бен істің арасы алшақтады. Қоғамның да­муына “жазылмаған” заңдар үс­темдік ете бастады. Оның арты би­ліктің солақай саясатын сынап, тұйықтан шығудың жолдарын көр­сеткен мемлекетшіл азаматтарды қуғын-сүргінге ұшыратудың жаңа кезеңіне, жаппай “халық жау­ларын” ұстау науқанына ұласты.

1937 жылы 12 желтоқсанда облыстың жұмысшылары КСРО Жо­ғарғы Кеңесіне депутаттар сайлауына қатысып, коммунистер мен партияда жоқтардың кан­дидаттарын сайлады. Солтүстік Қа­зақстан облысынан КСРО Жо­ғарғы Кеңесіне сайланған бірінші депутаттар: Н.С.Кузнецов (обком­ның хатшысы), Я.А.Тертычный (орден иегері, Красноармейск ау­данының “Северная звезда” ұжым­шарының мүшесі), А.Д.Ми­хин (орден иегері, Приишим МТС-ның комбайнері). Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне сайлау 24 мау­сым күні өтіп, Солтүстік Қазақстан облысынан 45 депутат сайланды. КСРО Жоғарғы Кеңесіне сияқты Қазақ КСР-нің сайлаушылары де­путаттыққа коммунистер мен пар­тияда жоқтардың блогын сайла­ған. Депутаттыққа сайланғандар­дың ішінде: И.Г. Шеренгин – об­ком хат­шысы, Ш. Ажибаев – Қия­лы кең­шарының тракторшысы, А.В. Ма­матов – Петропавл стан­циясының вагон учаскесінің инже­нері, М.Д. Долгушева – Ленин ау­данының Красноармейск етком­бинатының қызметшісі болған.

Елде тыныштық пен бейбітші­лік орнап азаматтық келісім сал­танат құрған кезде қоғам өмірінде жаппай террордың басталуы, ХХ ғасырдың 30-жылдардағы билік­тің жүгенсіздігі халықтың басына қара бұлт үйірді. Бүкілодақтық Ком­мунистік (большевиктер) пар­тиясы Орталық Комитетінің 1937 жылғы ақпан-наурыз Пленумы ке­ңестік қоғамды кең ауқымда та­зар­ту жұмысын бастауға тапсыр­ма беріп, елдегі саяси қуғын-сүр­гінді барынша күшейтіп жіберді. Дегенмен, жаппай саяси қуғын-сүргіннің нақты бастау алған уа­қыты мен дерегі ретінде зерттеу­ші­лер КСРО Ішкі істер халық ко­миссариатының 1937 жылғы 30 шіл­деде шығарылған №00447 бұй­рығын атайды. Осы кездегі үлкен террор кезеңі, алапат зобалаң шақ 1937 жылғы 5 тамыздан 1938 жылғы 16 қарашаға дейін созыл­ды. Оның нәтижесін (сондай-ақ, ұжымдастырудың да салдарын) зерттеушілер өз халқына қатысты жасалған геноцид деп атауда. Ұл­тымыздың қаймағын сыпырып ал­ған жаппай саяси қуғын-сүргінді (сондай-ақ, халқымыздың жалпы санының жартысын қына­дай қыр­ған ашаршылық апатын) біздің ел­де де осылай бағалау керек.

1937 жылдың сәуірінен қара­ша­сы­на дейін – БКП (б) Солтүстік Қазақстан облыстық партия коми­тетінің бірінші хатшысы қызметін Сұлтан Се­гізбаев атқарған, екінші хатшы М.А.Бай­бол­сынов болды. С. Сегіз­бай­ұлы Түркістан өлкесі, Ташкент уе­зі, Аққорған болы­сының Жағал­байлы қыстағында туған, қазақ. Жоғарғы Кеңестің депутаты және 1-ші шақырылған КСРО Жоғарғы Кеңесі (1937-1938 ж.ж.) Ұлттар Ке­ңесі төрағасының орынбасары болды. 1938 жылы қуғын-сүргінге ұшыраған. Көп ұза­май оның орны­на 1937 жылғы 3 қа­рашада бірінші хатшылыққа комипермяк ұлты­ның өкілі Николай Кузнецов (1898-1967 ж.ж.) тағайындалған.

Н.С. Куз­нецов 1936-1937 жыл­да­ры Қа­зақстан КП (б) Қостанай ау­дандық және облыстық коми­тет­теріне басшы болды. Облыс бас­шысы қызметінде жүріп аза­мат­тардың, соның ішінде комму­нистердің жаппай қуғын-сүргінге ұшырауы жөнінде елдің басшы­ла­рына (И. Сталин мен Г. Маленков­қа) ауызша және жазбаша арыз­данады. Заңсыз тұтқындалған­дар­ды жергілікті Ішкі істер халық комиссариатының бөлімшесі қа­пастарынан босатуға тікелей ат­са­лысады. Солтүстік Қазақстан об­лысынан бірінші шақырылған КСРО Жоғарғы Кеңесінің депута­ты болып сайланады (1937 жы­лы). Алматыға қызмет бабымен бар­ғанда Ішкі істер халық ко­мис­сариатының (НКВД) органдары тұтқындап, ұзақ уақыт бойы түр­ме­ге қамалған. Кейін 1938 жыл­дың 2 шілдесінде Петропавл қа­ла­лық комитетінің шешімімен “ха­лық жауы” ретінде пар­тиядан шы­ғарылған.

Партия басшыларына қарсы жаппай репрессияны айғақтайтын партиялық ор­гандардың құжатта­ры, асығыс қа­былданған шешім­дер, тұтқынға алу, жұрт ал­дын­да кінәлау және басқа ны­шан­дағы білек күші мен рухани тер­рорлар туралы нақты деректер пар­тия ор­гандарының құжатта­рында сақ­талған.

1937 жылдың 1 мамыры мен 1938 жылдың 1 мамыры аралы­ғын­да 629 адам партиядан шыға­ры­лып, 567 адамға “халық жауы” деген айдар тағылған. Барлығы 7 мыңнан астам солтүстікқазақ­стан­­дық саяси қуғын-сүргіннің құр­баны болды. Олардың қатарында: В.Г. Барлебен, А.Н. Сырғабеков, С. Сейфуллин, Ә. Әйтиев, М. Жұ­ма­баев, Ф.Т.Рузаев, П. Лазутин, М.К. Аммосов және т.б. көптеген қызметкерлер болған. “Рассвет” кол­хозында Д. Левухин, А. Бур­сов, С. Проскурин, “Қызыләскер” совхо­зы­ның саяси бөлімінің бас­тығы Пущин, колхоз күзетшісі Не­те­сов қа­мауға алынған. Петро­павл де­по­сының барлық басшы­лары, ин­женерлер – Павлов, Му­жиков, Лив­шиц, Мецлер және басқалары тұт­қындалған. Қатар­дағы, шала са­уатты коммунис­тер­дің кейбіреу­ле­рі күшті насихаттың алдауына еріп, жазықсыз жан­дардың қаны тө­гілуіне себепкер болған. Ауыл­дардағы партия жи­налыстарында коммунистер егін жиналмай қал­са, сүдігер жырту ұзаққа созылса, бұған “халық жау­лары” кінәлі деп, оларды әшкере­леуге шақырды. Ендігі жерде ша­руашылықтағы кемшіліктің қан­дайы болсын зиян­кестік деп қа­ралды.

Насихат құралдарының барлы­ғы да ішкі істер органдары халық­тың зұлым жауларымен аяусыз кү­рес жүргізіп жатыр деп, қоғамдық пі­кір туғызуға бағыт ұстады. Об­лыстық “Ленин туы”, “Ленинское знамя” газеттері 1937-1938 жыл­дары “Фашистік жалдамалылар­дың жан түршіктірерлік қылмыс­тары”, “Петропавл депосындағы троцкизмнің тамырына балта ша­былсын”, “Жау қолындағы мек­теп”, “Отанға опасыздық жасаған­дарға өлім кесілсін” деген сияқты тағы басқа тақырыптармен мақа­лалар беріп тұрды. Газет беттері қа­лалар мен ауыл-селоларда пар­тия органдарының ұйымдасты­руы­мен көп адам қатысқан ми­тин­гілер өткені туралы хабарларға толы болды. Пима басу зауыты ұжы­мының жиналысында қабыл­данған қарарда: “Фашистік жалда­малылардың өлтірілуін талап ете­міз”, делінген. Ет комбинатында болған митингінің қарарында: “Ең жоғары жазалау шарасын талап етеміз”, – деп айтылған. Колхоз­шы­лар колхоз құрылысы жау­ларының атылуын талап еткен.

Адамдардың көңіліндегі күдікті сейілту және Ішкі істер ХКК-ның органдары тек қана “халық жау­ла­рын” жазалайды деп көрсету үшін, Мәскеудің өнегесімен Қазақстан­да бүкіл республиканы шулатқан үш бірдей – Қарағанды, Үржар жә­не Преснов ашық сот процестері ұйымдастырылды.

1937 жылы 22 мамырда Сол­түс­тік Қазақстан облыстық ІІХК-ның Солтүстік Қазақстан басқар­масы Преснов ауданының бір топ жауапты қызметкерлерінің үсті­нен: В.С.Конюхов – аудандық пар­тия комитетінің бұрынғы бірінші хат­шысы, Кәрім Қапаров – аудан­дық атқару комитетінің бұрынғы төрағасы, Нияз Оразбаев – аудан­дық оқу бөлімінің бұрынғы мең­герушісі, Қасен Фазылов – аудан­ның бұрынғы прокуроры, Әлімбек Майкетов – бұрынғы халық соты, Савелий Калугин – аудандық жер бөлімінің бұрынғы меңгерушісі, А.М.Гоменюк пен И.И. Гребешок бұрынғы колхоз төрағаларына қыл­мыстық іс қозғады. Алдын ала тергеу кезінде бұлардың барлы­ғы­на да Кеңес үкіметін құлатуға, капитализмді қайта орнатуға, Қазақстанды Кеңес одағынан бөліп әкетуге бағытталған контр­революциялық, ұлттық-фашистік жұмыс жүргізді деген айып та­ғыл­ды. Жауап алу хаттамаларынан, сотталушылардың сот үстінде жа­саған мәлімдемелерінен көріне­тін­дей, жендеттер ұрып-соғу, қор­қытып-үркіту сияқты тәсілдердің барлығын да қолданып баққан. Алайда, тергелушілер көрген қор­лықтарының барлығына да ер­лікпен шыдап, өздеріне тағылған былғанышты айыптауларды мо­йын­даудан бас тартқан. Әсіресе, ерекше рөл Қапаровқа дайында­лып қойылды. Түрлі қинау бары­сында оған жолдастарына жала жабуды ескертті. Бірақ сот үстінде Қапаров не болса да жала жабу­дан бас тартқан. Сот жоспарлан­ғаннан бұрын өтіп, облыстық сот­тың арнайы алқасының сессиясы 1937 жылы 3 қазанда үкім шығар­ды. В.С. Конюховқа, К. Қапаровқа, Н. Оразбаевқа, К. Фазыловқа ең жо­ғарғы жаза – ату жазасы беріл­се, қалғандарын 8-10 жыл мерзім­ге түрмеге қамады.

КСРО Жоғарғы Сотының 1959 жылғы 23 қазанда өткен пленумы КСРО Бас прокурорының наразы­лы­ғын қарай келе, В.С. Конюхов, К. Қапаров, Н. Оразбаев, К. Фазы­лов, Майкетов, Калугиннің, Го­менюк­тің, Гребешковтың ісі бо­йынша олардың әрекеттеріне қыл­мыс құрамының болмауы себепті Солтүстік Қазақстан облыстық со­тының 1937 жылғы 3 қазанда шы­ғарған үкімінің күшін жойды. Контрре­во­лю­циялық, ұлтшыл-фашистік ұйым­дар облыстың және Қазақ­станның бірде-бір ау­данында бол­ған емес, мұны 1957-1990 жыл­да­ры қаралған қылмыс­тық істер дә­лелдеп отыр. Өкінішке қарай, бұ­лардың барлығы да дер­лік көз жұмғаннан кейін ақталды.

Қайран қалатын оқиға, мыса­лы, 1938 жылғы 1 маусымда бас­талған Солтүстік Қазақстан об­лыстық партия конференциясы­ның облыс басындағы бір топ “ха­лық жауларының” әшкереленуі­мен, Қазақстан К(б)П ОК “Облыс­тық партия комитеттің бірінші хат­шылығына Королевтың ұсыны­луын тежеп, ал обкомның бұ­рын­ғы үшінші хатшысы Патлицынның тұтқындалуына” байланысты кон­ференция жұмысы тоқтатылған. Ал “қалалық партия комитетінің бірінші хатшысы Ф.П. Целыхтың “халық жауы” екендігі туралы факті болмағандықтан”, сонда да, оның мандатын тартып алып, өзін зал­дан шығарып жіберген. Сол үшін делегаттардың бәрі дауыс беріп, ұсынысты қабылдаған.

Обком аппаратында жұмыс іс­теген 11 адам “халық жауы” ата­нып, сотталған. Олардың ішінде ұйым мен сектордың 6 меңгеру­шісі (Га­леев, Гуляев, Копылов, Қай­­сар­беков, Чимбулатов, Зен­цов); үш нұсқаушы (Сағындықов, Ильин, Гуськов); обком хатшысы­ның кө­мекшісі Вишенчук болған. Партия­дан ұйымның үш меңге­ру­шісі (Айтқожин, Качаганов, Осин) шет­тетілген; бөлім меңгерушісі Гри­­бовқа, бұрынғы хатшы Паты­ли­цынге саяси сенімсіздік біл­ді­рілді, нәтижесінде бюро мүшесі Целых жұ­мысынан босатылып, обком ап­паратынан саяси сенімге лайық­сыз үш адам (Трацевская, Нико­лаева, Швем) іссапарға жі­берілді. Облыстық “Ленин туы” газеті ре­дакциясының 12 адамы, оның ішін­де 4 редактор “халық жауы” ата­нып, сотталған. Обком­дар мен рай­комдар аппаратын “халық жау­ларымен” былғау, партиялық ұйым­дарының “халық жауларын” әш­керелеу мен тазалау жұмыста­рын тежеді. Керісінше олар “халық жауларын” түрлі шаруашылық, кеңес және мәдени жұмыстарға белсене қатыстырған” – деп ай­тылған.

1937-1938 жылдары болған заң­сыздықтар шаруашылық және мәдени құрылыс дамуының түпкі­лікті тежелуі, қоғамның мораль­дық-психологиялық ахуалын қиын­­датты. 1938 жылы 1-9 шілде аралығында IV облыстық партия конференциясы өтті. Партияның облыстық комитетінің бірінші пле­нумында Қазақстан БК(б)П Сол­түстік Қазақстан облыстық және Петропавл қалалық комитетінің бірінші хатшысы қызметіне Иван Шеренгин (1938-1940 ж.ж.), екінші хатшысы болып – Н. Бозжанов сайланды. Н.С. Бо­голюбов үшінші хатшы болды.

Қуғын-сүргіннің жаппай сипат алуына байланысты басшы қыз­мет­керлерге “халық жауы” деген жала жабылып, елді мекендерге есім­дері берілген кеңес қайрат­кер­лерінің аттарын өшіру науқаны басталып, Солтүстік Қазақстан облысының топонимикасында бір­қатар өзгерістер байқалды. Мы­салы, Беккер атындағы үш село­лық кеңес, Құлымбетов, Елтай Ерназаров атындағы екі селолық Кеңес, Блюхер, Қазақстан Үкі­ме­тінің төрағасы болған Ораз Исаев атындағы төрт селолық кеңес, Ф.И. Голощекин атындағы екі се­лолық кеңес, Л.И. Мирзоян т.б. атаулары өшіріліп, жедел түрде бас­қаша атала бастағанын көре­міз. Солтүстік Қазақстан облат­ко­мы төралқасының қаулысымен 1938 жылғы 3 тамызда Рузаев ау­данының Исаев ауылкеңесі, Кага­нович ауылкеңесі және Ок­тябрь ау­данының Исаевский ауылке­ңесі, Ле­нин ауылкеңесі деп қайта аталды.

“Халық жауы” атанғандардың соты болып, тиісті жаза тағайын­дал­ған соң олардың есімі беріл­ген елді мекендердің атын өзгерту туралы көптеген құжаттар қабыл­данған. Мысалы, 1938 жылы 14-15 қарашада Ленин ауданындағы Исаев ауылкеңесін Ежов ауылке­ңесі деп, Бейнетқор ауданындағы Исаев селсоветін Каганович сел­советі деп қайта атау туралы Қа­зақ КСР Жоғарғы Кеңесі Пре­зи­диу­мының қаулысы қабылданды. Сол­түстік Қазақстан облыстық ат­қару ко­митеті төралқасының 1939 жы­лдың 13 қаңтарындағы Бей­нет­қор ау­даны Голощекин ауыл­сель­со­ветін Амангелді ауылсель­советі деп қай­та атау туралы қау­лысы шық­ты. Сол сияқты 1939 жы­лы 20 сәуірде Солтүстік Қазақстан об­лысындағы бұрынғы Крас­но­ар­мейск совхо­зынан Дмитриев, Ок­тябрь, Ком­сомол және Вороши­­­лов сельсо­веттерін құру тура­лы Қа­­зақ КСР Жоғарғы Кеңесі Пре­зидиумының жарлығы жарық көр­ген.

Әкімшілік-аумақтық бөлудегі өзгерістер әр жылдары көрші об­лыстар құрамына бірнеше село­лық кеңестерді беру, жаңа аудан­дарды құрып, бұрынғы аудан­дарды қысқарту, басқаруды жақсартуға, экономикалық мақсатқа сәйкес қажеттіліктен туындаған қайта ұйымдастыру және бөлек­теу есебінен болды. Өлкенің өн­діріс күштерінің дамуы жаңа әкім­шілік-аумақты құруды талап етті. Атап айтсақ, 1939 жылы 14 қазан­да КСРО Жоғарғы Кеңесі Прези­диумының жарлығымен Қазақ КСР-ның құрамында Ақмола, Семей, Жамбыл облыстары құ­рыл­ды. Жарлыққа сай, Солтүстік Қазақстан облысының Степняк қаласы мен Арықбалық, Атбасар, Есіл, Зеренді, Калинин, Макин­ский, Молотов, Рузаев, Ста­лин, Щу­чинск, Еңбекшілдер аудан­­да­ры жаңа құрылған Ақмола облы­сына берілді. Қайта құрулар­дан кейін өңір территориясының кө­лемі 83667 шаршы, 1940 жылғы 1-ші шілдесіндегі мәлі­меттер бойынша халқының саны 600.768 адам болды.

Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Пре­зидиумының 1939 жылғы 16 қа­зан­дағы “Қазақ КСР-нда жаңа ау­дандар құру туралы” жарлығына іштей өзгерту енгізіп, Солтүстік Қазақстан облысының Красноар­мейск ауданына үш колхоздан (Чкалов ауданына қосылған Сәу­ле, Жаңаталап колхоздарынан басқа) беру туралы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиуымы­ның жарлығы қабылданды.

Жарлықтардың қабылдануы­мен қатар, жаңа Конституция бо­йынша еңбекшілер депутаттарын жер­гілікті кеңеске алғаш сайлау 1939 жылы желтоқсан айында жүргізіл­ді. Облыстық кеңеске 91 депутат сайланып, оның 29-ы әйел адам болды. Жергілікті кеңеске сайлау кезінде Мамлют ауданының Кол­доман селосының ұжымшары, бұрындары Киев пе­хото училищесінің курсанты бол­ған Гуденко Сергей Гаврилович Киев қалалық кеңесіне депутат­тыққа кандидат ретінде ұсы­нылған. Ол 1938 жылы Хасан кө­лінің бойын­дағы шайқастарда ер­лік көрсетіп, Солтүстік Қазақстан облысынан бірінші болып Кеңес Одағының Батыры атағына ие бол­ған. (Ұлы Отан соғысы жыл­да­рында қаза тапқан).

Социалистік құрылыстың соң­ғы 1940 жылы да таяп келді. Сол жылдың қазан айында Қазақ КСР еңбеккерлері республи­ка­ның 20 жылдығын атап өтіп, эко­номика мен мәдениет саласында­ғы жетістіктерінің қорытындыла­рын жасаған. Барлық республи­камен бірге облыста бірқатар же­тістік­терге жеткені айқын көрінді. Сол жылдары (1940-1944 ж.ж.) Қазақ­стан Компартиясы Солтүстік Қа­зақстан облыстық және Петро­павл қалалық комитетінің бірінші хат­шысы қызметінде Василий Фе­дорович Николаев болған.

Облыстың әкімшілік-аумақтық бөлінісін ретке келтіру 1940 жылы одан әрі жалғасты. Мысалы, сол жылдың басында КСРО Ішкі істер министрі болған Ежовтың өзі тұтқындалып, одан кейін ату жа­за­сына бұйырылған соң, Ленин ауданындағы бұрынғы Ежов ауыл­советі Арал ауылсоветі бо­лып қайта аталатын болды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумы­ның тиісті жарлығы бойынша 21 мамырда Солтүстік Қазақстан облысы Төңкеріс ауданының аты Октябрь ауданы болып өзгертіл­се, 31 шілдеде 1940 жылы Бей­нет­қор ауданы Совет ауданы деп қайта атала бастады. Сол жар­лыққа сәйкес, 30 қарашада Прес­нов ауданындағы Буденный ет-сүт совхозы Островский сельсо­ветінің әкімшілік қамтылуына бе­рілді.

1942-1943 жылдары да облыс­тың әкімшілік-аумақтық бөліні­сінде бірқатар өзгерістер орын алды. Мысалы, Қазақ КСР Жо­ғарғы Ке­ңесі Төралқасының жар­лығы бо­йынша Солтүстік Қазақ­стан об­лысы Петропавл селолық ауданы мына құрамда құрылды: орталы­ғы Петропавл қаласы. Архан­гельск, Бескөл, Кривозерск, Ново-Каменка, Ново-Павлов, Пе­тер­фельд және Плоское селолық со­веттері. Совет ауданының орта­лығы Шолақ Досжан ауылынан Смирнов селосына көшірілді. 1944 жылы 15 наурызда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиу­мының Жарлығына сай, орталығы Көкшетау қаласы болатын Көк­шетау облысы құрылып, оның құ­рамына: Солтүстік Қазақстан об­лы­сының Айыртау, Келлер, Қы­зылту, Көкшетау, Красноармейск, Чкалов аудандары және Ақмола облысы құрамынан Арықбалық, Зеренді, Рузаев, Шучинск, Еңбек­шілдер аудандары берілетін бол­ды.

Әкімшілік-аумақтық бөлудегі өзгерістер әр жылдары көрші об­лыстар құрамына бірнеше село­лық кеңестерді беру, жаңа ау­дандар құрып, бұрынғы аудандар­ды қысқарту, басқаруды жақсар­туға, экономикалық мақсатқа сәй­кес қажеттіліктен туындаған қайта ұйымдастыру және бөлектеу есе­бінен болды. Облыста Конюхов ау­даны құрылып, құрамына Булаев ауданының Березняк, Воскре­сенскі, Заросленский, Камышлов, Колосов, Конюхов, Куломзин, Ле­бяжі, Ново-Успенск, Октябрь, Про­летар, Суворов, Чистянск сель­советтері берілді.

Облыстағы әкімшілік-аумақтық бөлініс кезінде, 1944 жылы 15-17 ма­у­сымда ҚК(б)П Солтүстік Қа­зақстан облыстық комитетінің ке­зекті XI пленумы болып өтті. Ал 1945 жылы облыстық драма теат­рында облыстық VII конферен­циясы ашылды. Конференция­ның президиумында ҚК(б)П ОК хат­шысы Яковлев, Мельник, ҚК(б)П обкомының хатшылары Нечаев, Конин, Пильгук, облыс­тық совет ат­комының төрағасы Мұстафин, ҚК(б)П Петропавл қалалық коми­тетінің хатшысы Суриков, ҚК(б)П Совет аудандық комитетінің хат­шысы Әбдрах­манов, ҚК(б)П По­лу­ден аудандық комитетінің хат­шысы Дворников, партиялық бақылау комиссия­сының Солтүстік Қазақ­стан облы­сындағы өкілінің орын­басары Буценец тағы басқалар болды. Конференцияның Прези­диумына партия мен үкімет бас­шылары, Сталиннің даңқты серік­тері Мо­лотов, Калинин, Вороши­лов, Ан­дреев, Каганович, Микоян, Жда­нов, Хрущев, Маленков, Швер­­ник, Берия, Вознесенский, Щербаков сайланды. Одан кейін, ҚК(б)П облыстық комитетінің сек­ретарі Нечаев облыстық пар­тия ко­митетінің VI партия конференция­сынан VII конференцияға дейінгі уақыт ішінде атқарылған жұмыс­тар жө­нінде есепті баяндама жа­сап, со­нымен конференцияның алғашқы мәжілісі аяқталды.

Облыстық партия конферен­ция­сының 6 наурыз күнгі мәжі­лісінде Нечаевтың баяндамасы бойынша жарыссөз басталды. Жарыссөзде ҚК(б)П Октябрь ау­дандық комитетінің хатшысы Ва­сильченко, Суворов МТС-ның ди­ректоры Слажнев, облыстық “Ле­нинское знамя” газетінің редак­торы Кияница, ҚК(б)П Булаев ау­дандық комитетінің хатшысы Жан­ғозин, облыстық соғыс комис­са­риатынан Голосов, Совет ауда­ны­ның Киров атындағы колхозының хатшысы Мүрсәлімов, Мамлют МТС-ның директоры Буркалев, Петропавл қаласындағы Темір­жол аудандық партия комитетінің хатшысы Макарев, Торанғұл мал кеңшарының директоры Сқақов және өзге басшылар сөз сөйледі.

Мәжілісте мандат комиссия­сы­ның төрағасы Козик баяндама жа­сады. Конференция делегаттары мандат комиссиясының баянда­ма­сын бір ауыздан бекітті.

Облыстық VII конференция­ның 8 наурыздағы мәжілісінде ҚК(б)П обкомының пленум мүше­лері мен кандидаттары және тек­серу ко­миссиясы мүшелерінің құ­рамы­на кандидаттар ұсынылып, әр­бір кандидат жеке-жеке тал­қы­ланды. Жабық, жасырын дауыс бе­ру жо­лы­мен ҚК(б)П обкомының мү­ше­лігіне 63 адам, 11 адам ҚК(б)П об­комының пленум мүшелігіне кан­ди­дат­ болып К.Ағажанов, Б. Ай­на­ғұ­лов, С.В. Голосов, И.Ф. Зен­чен­ко, А.И. Куш­­нир, М.А. Лопат­кин, П.Д. При­сич, Ф.Е. Севицкий, Ш.М. Тас­бо­ла­тов, Д.Н. Ткачов, И.П. Шу­хов және тексеру комис­сия­сына 5 адам сайланды. Конферен­циядан кейін ҚК(б)П обкомының 1-ші пленумы өт­ті. Пленум ҚК(б)П обкомының бі­рін­ші хатшылығына Г.А. Мельникті, екін­ші хатшы­лық­қа Н.Е. Конинді, кадр жө­ніндегі хат­шылыққа А.С. По­­цел­уевті, үгіт-насихат жөніндегі хатшы­лыққа Я.Е. Пильгукті бе­кітті.

1947 жылы VIII облыстық пар­тия конференциясында Г.А. Мельник­пен қатар Қазақстан Компар­тия­сы Солтүстік Қазақстан об­лыс­тық партия комитетінің екін­ші хат­шысы болып Николай Боб­ров сайланды. Ол 1948-1953 жыл­да­ры бірінші хатшы қызметіне де­йін көтерілген. Қазақ КСР Жо­ғарғы Кеңесі Президиумының жарлы­ғы­мен 1948 жылы 16 нау­рызда ор­талығы Совет ауданын­дағы Совет астық совхозы болған селолық со­вет Булаев ауданының қарауына берілді, ал сол жылдың 7 шілде­сінде Петропавл қаласындағы Же­лезнодорожный, Про­мыш­ленный, Центральный ау­дан­дары тара­тылды.

Келесі жылдары, яғни 1950-1953 ж.ж. облыста елді мекендер бір сельсоветтің құрамынан алы­нып, сельсоветтерді тарату неме­се совхоздардың орталық қоныс­та­рында сельсовет құқында пос­совет құру жұ­мыстары жүргізілді. Оның бар­лығы Қазақ КСР Жо­ғарғы Кеңесі Төралқасының жар­лығына сай іс­ке асырылып оты­рылды. Мысалы, 1950 жылы Ок­тябрь ауданындағы Есіл ауыл кеңесін “Өрнек” кол­хо­зымен бірге Солтүс­тік Қазақ­стан облысы Ле­нин ауда­нындағы Арал ауылсо­ветіне беру туралы Қазақ КСР Жо­ғарғы Кеңесі Төр­алқасы­ның жар­лығы шықты.

1953 жылғы атақты қыркүйек пленумы деген атпен тарихта қал­ған Компартия орталық комитеті­нің үлкен жиынында Кеңес ода­ғында ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту шаралары қаралып, ас­тық өнімдерін молайтудың бірден-бір көзі – тың және тыңайған жер­лерді жыртып, дәнді дақылдар өсі­ру деген шешім қабылданды. Кейін “Тың эпо­пеясы” деген даң­ғаза науқанға бас­тама болған осы оқиға Солтүстік Қа­­зақстан об­лысына үлкен өз­ге­рістер әкелді. Бұл саясаттың түп­кі мақсаты ха­лықты азық-түлік өнім­дерімен қам­тамасыз ету бол­са, ол шын мә­нін­де көп­теген ауыл ша­руашы­лы­ғы­ның мә­селелерін ше­шуге мүм­кін­діктер жа­сады. Сол кез­дегі ха­лықтың ерен еңбектерін және оның ауқымды нә­тижелерін атаған жөн. Деген­мен осы ау­қымды бо­лып көрінген же­тіс­тік­тердің таса­сында қазақ ұлты үшін мән-ма­ғы­насы мол зардап­тар да қалыптас­ты ғой. Әсіресе 1954 жылы өңірдің әкімшілік-ау­мақтық бөлінісі түбірі­мен өзгеріп, елді ме­кендердің аты өз­гертіліп, жаңа­дан құрылған кең­шарлар мен ұжым­шарларға идео­логиялық тұр­ғыдан “жағымды” атаулар қойыла бас­та­ды. Сол жыл­дары совхоздар “За­ря”, “Молодая Гвардия”, “Алек­сан­дров”, “Тихо­океанский”, “Озер­ный” т.б. атау­лар­ға ие болды. “Булаев”, Ма­лень­ков атын­да­ғы, “Жданов сов­хозы”, “Украи­на”, “Интерна­цио­нал”, “Жамбыл”, “Мо­ло­догвар­дей­ский”, “Восход”, Дзер­жинский атын­дағы, “Доку­чаев”, “Ишим”, “Москворецкий”, “Ти­­­ми­рязев”, Хру­щев атындағы сов­­хоз­дардың құ­ры­лысы бастал­ды.

Солардың ішінде, тыңда жоға­ры көрсеткішпен алға шыққан Жда­нов кеңшары еді. Оның сол кез­дегі директоры Николенко, ал пар­тия комитетінің хатшысы Сергеев бол­ды. Тағы бір мысал, “Восход” ша­руашылығында тыңның алғаш­қы жылдарында 22,5 мың гектар жаңа жер жыртылып, совхоз ал­ғашқы екі жылда мемлекетке 20,8 мың тонна астық тапсырды. Бұл көрсеткіштер облыстың дамуына септігін тигізген.

1957 жылы 11 қаңтарда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиуы­мы­ның жарлығымен біздің өңірдің және Көкшетау облысының әкім­шілік бөлінісіне көптеген өзге­ріс­тер енгізілді. 1957 жылы 23 нау­рыз­да және 30 шілдеде қатары­нан бір­неше жарлық қабылданды. Осын­дай сапырыстырулар Кеңес ода­ғының бірінші басшысы Н. Хру­щев­тің атына айып болып тағыл­ған. Шын мәнінде ұсақ ұжымшар­ларды ірілендіру, ауыл өмірін тү­бегейлі өзгерту арқылы халықты ұжымшарлардан бас тартпай, ең­бек етуге және шаруа еңбегін бір орталыққа бағындыруды көздеген еді, бірақ бұл шаралар кері нә­тиже берді. Алғашқы болып эко­номикасы өте нашар дамыған, ең­бек көрсеткіштері өте төмен, мем­­лекетке қарызы көп, шаруа­лар­ға еңбекақысын төлей алма­ған ұжым­­­шарлар кеңшарларға айнал­дырылды. 1950 жылдары ауыл-село тұрғындарының 65 па­йызға жуығы ұжымшарлықтар бол­ған. Тың және тыңайған жерлерді иге­рудің нәтижесінде тың игеріл­ген жерлерде астықты, мал ша­руа­шылығы бір жолға қойылған сов­хоз­дар ұйымдас­ты­рылып, кең кө­лем­ді күрделі құ­рылыстар са­лын­ды. Совхоз құры­лысы 1954-1961 жылдары кеңінен дамыды. Сол жылдары Қазақстанда 800-ден астам жаңа совхоз құрылды.

1957 жылы 6 тамызда “Афана­сьев­ский”, “Благовещенский”, “Дуб­­­ровный”, “Заречный”, “Загра­дов­ский”, “Миролюбовский”, Ка­линин, “Николаевский”, “Новоми­хай­ловский”, “Образцовый”, ВЛКСМ 50-жыл атындағы, “Се­вер­ный”, “Семипольский”, “Смирнов­ский”, “Ульяновский” совхоздары пайда болды. 1960 жылы 21 қа­занда “Озерный” (Бескөл ауданы) совхо­зы құрылды. 1958-1963 жыл­дар аралығында Қазақстан Ком­пар­тия­сы Солтүстік Қазақстан об­лыс­тық комитетінің бірінші хатшы қыз­метінде Николай Нико­лае­вич Журин болған. Ол – сегізінші ша­қыры­лым­­дағы КСРО Жоғарғы Ке­ңе­сі­нің де­путаты, үшінші-төр­тін­ші ша­­қыры­лым­дағы Қазақ КСР Жо­ғарғы Ке­ңесінің депутаты. Екі мәр­те Ле­нин орденімен, Октябрь ре­во­люция­сы, үш мәрте Еңбек Қы­зыл Ту, “Құрмет Белгісі” орденде­рімен, медальдармен марапат­талған.

Орталықтың Қазақ­стан туралы ұстанған саясаты қа­зақ мемле­кеттілігіне, бірлігіне қа­уіп төндіріп, тұтастығына көз тіге бас­тады. Мысалы, Н.С. Хрущев Қа­зақстан­ға алты рет келіп, келген сайын тыңға ат басын бұрып, ақы­рында оның ұйғаруымен Қазақ­станның Солтүстігіндегі бес облыс тың өлкесіне біріктірілді. Сол кез­де құрылып, кейін тарап кеткен Тың өлкесінің құрамына Ақмола, Көк­шетау, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарын беру туралы Қазақ КСР Жо­ғарғы Кеңесі Президиумының жар­лығы шықты. Онда Ақмола қа­ласын Тың өлкесінің орталығы етіп бекіту және Ақмола облысын та­ратып, оның аудандарын өл­ке­лік орган­дарға тікелей бағын­дыру туралы айтылған. 1960 жылы Көк­шетау, Қостанай, Павлодар және Сол­түстік Қазақстан облыстары­ның, сондай-ақ таратылған Ақмо­ла облысының өнеркәсібі мен құ­рылысын біріктіретін Тың экономи­калық әкімшілік аймағын құру, Қостанай және Солтүстік Қа­зақстан облыстарының эконо­ми­калық әкімшілік аймақтарын та­рату көзделді.

1961 жылы Тың өлкесінің құра­мындағы (орталығы – Целиноград қаласы болатын) Ақмола облысы құрылды. Н.С. Хрущев сол кезден бас­тап Қазақстанның тың айма­ғын Ресей құрамына біртіндеп ен­діру әрекетіне белсене кірісті. Ол Қа­зақстан Компартиясы Тың өл­келік комитетінің бірінші хат­шы­лығына Соко­ловты тағайындап, ал ол бол­са “Тың өлкесі” 16-шы одақтас рес­­пуб­лика құру идеясын ұсыну­мен болды. Дәл осы кезде Тың өлке­сіне біріктірілген Сол­түстік облыс­тарды Ресейге, Оң­түстік Қа­зақ­стан­ның мақта егетін ауданда­рын Өзбекстанға беруге Жұ­ма­бек Тәшенев ашық қарсы шықты. Ол: “Мұндай теріс ше­шім­ге қазақ халқы қарсы бо­лады, он­да КСРО Конститу­ция­сы­на өзгер­ту енгізу керек!” деп, Мәс­кеу төрін­де батыл сөйледі. Қазақ хал­қының жері мен елі үшін күресе біл­ген Алаш­тың адал ұлы­ның ар­қа­сын­да Тә­уелсіз Қазақ­станның бес об­лы­сы рес­пуб­лика құрамында қалды.

Ұлтымыздың біртуар азаматы Жұмабек Тәшенев халқының бүгі­ні мен ке­ле­шегі үшін белсене ең­бек етті. Коммунистік идеология­ның қатаң партиялық қысым жағ­дайында ол өз ұстанымынан тай­мады.

1962 жылдың көктемінде Қа­зақ­станда өзгерістерге ілікпеген бірде-бір облыс, аудан және ауыл қал­ған жоқ. Өзгертулер осымен тоқтамай, Қазақстандағы селолық аудандарды ірілендіру шаралары жалғасын тапты. Мысалы, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумы­ның жарлығымен 1963 жылы 2 қаң­т­арда Көкшетау облысындағы аудандардың орнына селолық ау­дандар құру жұмыстарына бай­ла­нысты Володар, Қызылту селолық аудандарына және Қазақ КСР әкімшілік-аумақтық бөлінісіне өз­ге­ріс­тер енгізілді.

Конюхов, Полудин, Приишим, Со­колов аудандарын таратып, Ти­мирязев ауданын құру, Октябрь ау­данын Сергеев деп қайта атау ту­ралы жарлықтар шықты. Солтүс­тік Қазақстан облысындағы бұ­рын­ғы бар аудандардың құрылы­мын, бағыныштылығын өзгертіп, олардың орнына “селолық аудан­дар” құрыла бастады. 1962 жыл­дың қараша айында Мәскеуде КОКП ОК пленумы партиялық бас­қаруды қайта құру туралы шешім қа­былдады. 1963 жылдың басын­да партиялық басқару жүйесінің өнеркәсіп пен ауыл шаруашылы­ғы­ның ыңғайына қарай екіге бө­лін­ді. Сол кезде, яғни 1963-1965 жылдары Қазақстан Компартиясы Солтүстік Қазақстан обкомының бірінші хатшысы болған орыс ұл­тының азаматы – Подгорбунский Кузьма Захарович еді. Бұған дейін ол 1956-1963 жылдары Солтүстік Қазақстан облаткомының төраға­сы қызметін атқарған. Қазақ КСР-нда өнеркәсіп аймақтарын құру және кейбір қалалардың, қалалық поселкелер мен елді мекендердің әкімшілік бағыныштылығын өз­гер­ту туралы қаулыға сәйкес, Көк­шетау, Шучинск, Красноармейск, Петропавл, Макинск қалалары өл­кеге бағынатындар санатына жат­қызылды. Бұдан былайғы 1963 жылдары селолық кеңестерді та­рату, елді мекендерді беру шара­лары жалғаса берді. Осы кезде Н.С. Хрущевтің саясатына билік ба­­сындағылар батыл қарсы шығып, 1964 жылы 13 қарашада оны тақтан тайдырып, мемлекеттің бі­рінші басшысы етіп Л.И. Брежнев­ті сайлайды. Ол жаңа өзгерістер ен­гізе бастады. КСРО-ның, оның ішінде Қазақстанның әкімшілік-аумақтық бөліністерін бұрынғы қал­пына қайта келтіру әрекеті қолға алынды. Л.И. Брежневті сайлаған Кеңес одағының ең жоғарғы сая­си және әкімшілік билігі шоғыр­лан­ған КОКП ОК 1964 жылғы қа­раша пленумының шешімдеріне сай елдегі жағдайларды 1965 жыл­дың басынан-ақ оңтайлы шеше бас­тады.

1964 жылы желтоқсанда Мәс­кеу­дегі ең жоғарғы билік деңгейінде мынадай құжаттар қабыл­дан­ды: Қазақ КСР-нда еңбекшіл­дер депутаттары кейбір “өнеркә­сіптік және селолық” кеңестердің ат­қару комитеттерін біріктіру, кей­бір қалалардың, қалалық посел­ке­лердің басқа да елді мекендердің әкімшілік бағыныштылығын өзгерту туралы шешім қабылда­ды. Көкшетау облысынан Көкше­тау және Щучинск, Солтүстік Қа­зақстан облысынан Петропавл қа­лаларын өлкелік бағынышты­лық­тан облысқа ауыстырды. Соны­мен қатар селолық аудандар жо­йылып, қайтадан бірыңғай аудан­дар құрылды.

Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1965 жылғы 19 қазандағы жарлығына байланыс­ты Қазақстанда Тың өлкесі тара­ты­лып, құрамындағы Көкшетау, Қос­танай, Павлодар, Солтүстік Қа­зақстан және Целиноград облыс­тары Қазақ КСР-ның мемлекеттік органдарына тікелей бағынатын болды. 1965-1981 жылдары Қа­зақ­стан Компартиясы Солтүстік Қа­зақстан облыстық комитетінің бі­рінші хат­шысы қызметін Васи­лий Петрович Демиденко атқар­ды.

Облыста Возвышен, Бес­көл (1967), Жамбыл (1970) және Мәс­кеу (1972) аудандары мен “Пол­­тавский”, “Рассвет” совхозда­ры құрылды. 1969 жылы 9 мау­сым­­да Солтүстік Қазақстан об­лы­сында жаңадан құрылған се­ло­лық кеңес­терге атау беру туралы Қа­зақ КСР Жоғарғы Кеңесі Прези­диумы­ның жарлығы шықты. Орта­лығы Ан­дреев селосы бол­ған Бес­көл ау­да­нындағы селолық кеңес­тің атауы – Андреев; орталығы Фур­манов се­ло­сы болған Бу­лаев ау­да­нын­дағы селолық ке­ңес­тің ата­уы – Фур­ма­нов; орталығы Ленин се­лос­ы бол­ған Мамлют ауданын­да­ғы се­лолық кеңеске Ленин село­лық ке­ңесі деп атау беру ұйға­рылды.

1970 жылы Ленин, Сергеев жә­не Тимирязев аудандарының әкім­шілік-аумақтық бөлінісіне өз­герістер енгізілді. Ал сол жылы шілдеде Солтүстік Қазақстан об­лыстық атқару комитетінің 1970 жылғы 10 маусымдағы шешімімен құрылған селолық кеңестерге атау беру туралы Қазақ КСР Жо­ғарғы Кеңесі Төралқасының жар­лығы шықты. 1970 жылы Жам­был ауда­ны, іле-шала “Авангард”, “Астра­ханский”, “Медвеженский”, “Пок­ровский”, “Ступинский”, “Юби­­лей­ный” кеңшарлары, бір жыл­дан соң “Қайранкөл” кеңшары құрылды. Бескөл, Булаев, Воз­вышен, Жам­был, Ленин, Мамлют, Преснов, Сергеев, Совет, Соко­лов және Ти­мирязев аудандары елді мекен­дерінің атауын өзгерту туралы шешім шықты.

Қазақ КСР құрамында жаңа ау­дандар құру және республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісіне кей­бір өзгерістер енгізу туралы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президи­умының жарлығы бойынша Көк­шетау облысында орталығы Тал­шық қалалық поселкесі болатын Ленин ауданы мен Петропавл қаласында Киров және Куйбышев аудандары, Булаев, Мамлют жә­не Соколов аудандарының құра­мында жаңа селолық кеңестер құрыл­ды. Володар ауданындағы елді ме­кендердің атауын орысша дұрыс жазу туралы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының жарлы­ғы шықты. Бұл құжат бұрын жі­берілген өрескел қателерді тү­зе­туге жасалған алғашқы қадам еді. 1976 жылы шілдеде Солтүстік Қа­зақстан облыстық атқару ко­мите­тінің шешімімен Бескөл ауда­нында орталығы Новокаменка селосы болған – Новокаменский селолық кеңесі, Мәскеу ауданын­да орталығы Новоузенка селосы бол­ған – Новоузенский және т.б. 1977 жылы Возвышен, Жамбыл, Совет аудандарының аумағында жаңа се­лолық кеңестер құрылды. Ал 1978 жылы Бескөл, Булаев, Воз­­­вы­шен, Жамбыл, Ленин, Мам­лют, Преснов, Совет, Мәскеу, Со­ко­лов, Тимирязев аудандарында жойыл­ған елді мекендерді есеп­тен шы­ғару туралы Солтүстік Қа­зақстан об­лыстық атқару коми­те­тінің ше­ші­мі қабылданды. 1979 жы­­­лы қыр­күйекте Бескөл, Булаев, Возвы­шен, Преснов, Сергеев, Ти­миря­зев аудандарында жаңа се­ло­лық кеңестер құру туралы Сол­түс­тік Қазақстан облыстық ат­қа­ру коми­тетінің шешімі шықты. Ке­йін 1981 жылы Арықбалық, Уә­лиха­нов, Во­лодар және Зеренді ау­данда­рының құрамында жоқ елді мекен­дерді есептен шығару тура­лы Көкшетау облыстық ат­қару ко­ми­тетінің шешімі күшіне енді.

Қазақстан Компартиясы Сол­түс­тік Қазақстан облыстық коми­тетінің бірінші хатшылық қызметін 1981-1988 жылдары Владимир Тимофеевич Степанов атқарған. Оның тұсында жойылған елді мекендерді аудандардың есе­бінен шығару, аудан селолық кеңестерінің әкімшілік-аумақтық бөліні­сіне, елді мекендердің ба­ғыныш­тылығына, есеп-қисап мағ­лұмат­тарына өзгерістер енгізілді. Бұл қызметті 1988 жылдан 1991 жылға дейін он бірінші шақы­ры­лымдағы КСРО Жоғарғы Кеңе­сінің депу­таты – Святослав Алек­сандрович Медведев жалғас­тырды.

Петропавлда Киров және Куй­бышев аудандарын, сонымен қа­тар Целинный ауданы тараты­лып, Ақсуат, Белоградов, Дзержин­ский, Ишимский, Ленинский, Ми­чу­рин селолық кеңестері Тими­рязев ауданының құрамына; Го­ро­дец, Октябрь, Юбилейный, Интернациональный селолық ке­ңестері Сергеев ауданының құра­мына берілді. Дәл сол жылы Бу­лаев ауданы Красное селосын На­дежда селолық кеңесінің құрамы­нан алып, Булаев ауданы Қара­қоға селолық кеңесінің құрамына өтті.

1990 жылы 13 қыркүйекте бұ­рын таратылған аудандар қал­пына келтіріліп, Қазақ КСР-ның әкімшілік-аумақтық бөлінісіне өзгерістер енгізілді. Көкшетау облы­сында әкімшілік орталығы Тал­шық аудандық поселкесі болған Ленин ауданы қалпына келтіріліп, оның құрамына Горький, Қазан, Колос, Қулыкөл, Май, Ново­сельский, Тельман, Ұялы селолық кеңестерін беру ұйғарылды. Көк­ше­тау облыстық атқару коми­те­тінің шешімімен 1991 жылы Уә­лиханов ауданында Ақбұлақ селолық кеңесі құрылды.

1991 жылы Кеңес одағы ыды­рап, Қазақстан тәуелсіздігін жа­риялады. Тәуелсіздік жылдары Қа­зақстан өз көшбасшысының ба­тыл­дығы мен даналығы, халық­тың ынтымақ-бірлігі арқасында ғасырға бергісіз кезеңнен өтті. Қаншама қиындықтарды артқа тастап, аяғынан нық тұрған рес­публиканың келешекке деген се­німі зор. Осы жылдар шешімін тап­пайтын мәселе мен қол жетпейтін мақсаттың болмайтындығы анық дәлелденді.

Бүгінде облыс құрамында 13 аудан, 689 елді мекен бар. Соның 237-сі немесе 34 пайызы қазақша атауға ие. Соңғы жылдары 59 елді мекеннің атауы өзгертілді. Облыс мұрағат­тарындағы 1,5 млн-ға жуық құжат­та аймақтың өткен тарихы туралы бай дереккөздер сақталған. Теріс­кейдің өткенінен сыр шертетін та­рихи құжаттар да жеткілікті.

Сәуле МӘЛІКОВА,

Солтүстік Қазақстан мемлекеттік архивінің директоры, тарих ғылымдарының кандидаты.

Зарқын ТАЙШЫБАЙ,

М.Қозыбаев атындағы СҚУ профессоры, Қазақстан Жоғары мектебі Ұлттық ғылым академиясының академигі.

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз:

Share on facebook
Facebook
Share on telegram
Telegram
Share on whatsapp
WhatsApp