“АБЫЛАЙДЫҢ АҚ ҮЙІ” республикалық деңгейдегі музейлер орталығы болады

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Облыс орталығындағы “Абылай хан резиденциясы” музей-кешені – бірегей тарихи нысан. Қазығы 1765 жылы қағылған. Ол кезде Петропавл қаласы болған жоқ. Ханның үйіне қарсы “Әулие Петр” қорғаны орналасқан. “Новоишимская” шекаралық белдеуі бойындағы қорған құрылысы 1752 жылы басталып, тек 1770 жылдары аяқталған. Соның өзінде ол үш әскери казарма мен офицерлер үйінен тұратын шағын қорған ғана болған.

Қорғанның құрылысы аяқтал­ғанға дейін Абылайдың ағаштан салынған үйі келушілерге қызмет көрсетіп тұрды. Оның жоспары 2003 жылы Ресейдің Сыртқы істер министрлігінің архивінен та­был­ды. Онда Абылай сұлтанның ты­ны­ғатын, келушілерді қабылдай­тын үйлері мен кеңсе, монша бол­ған. Құры­лыс жұмыстары орыс­тың Омбы қорғанынан келген ағаш ше­берлерінің күшімен са­лынған.

1759 жылы Абылай хан патша әкімшілігіне хат жазып, (оның мә­тіні де сақталған) өзінің үйінің ма­ңынан Ресейдің орыс-татар кө­пестері, Орта Азия саудагер­лері және даланың байлары сауда-саттық жасайтын керуен са­райлар салу жөніндегі ұсынысын жеткізеді. Арада көп уақыт өтпей әр жерден тауар тиеген ар­балар көші келеді. Солардың бі­разы бұл маңайдан баспана тұр­ғызып, тұрақтап қалған. “Петро­павл” қорғанындағы әскерден бо­саған (ол кездегі патша әскерін­дегі қызмет өтеу мерзімі 25 жыл) кәрі солдаттар мен мүгедектер де қосылып, үй саны көбейе түскен. Ал бұл қонысты патша кеңселе­рін­де ұзақ уақыт бойы “Әулие Петр қорғаны”, артынан “Петро­павл” қорғаны деп атаған. Бірақ иісі қазақ даласы Петропавлды ежелден Қызылжар деп атап келгенін бәріміз білеміз.

1740 жылы Абылай сұлтан бас­қалармен бірге өзінің дербестігін сақтаса да, патшаға қызмет етуге қол қойғаны белгілі. Сондықтан орыс патшасы Абы­лай­ға 300 сом ақша, 200 пұт ұн тү­рінде жыл са­йын берілетін ең­бекақы тағайын­даған. Оны хан­ның адамдары “Пет­ропавл” қор­ғанынан алып тұрған.

Үйлер саны көбейіп, қоныс аумағы ұлғайған сайын бұл ме­кенде үлкен өрттер де орын ал­ған. Мәселен, 1824 жылғы мамыр айында бол­ған өртте 450 ағаш үй түгі қалмай жанып кетеді. Соның ішінде “Абы­лайдың ақ үйі” де болған. Оның орнына асты кірпіш, үсті ағаштан салынған үй тұрғы­зылады. Қа­зақ­тар оны бұрын­ғысынша “Абылайдың ақ үйі” деп атаған. Ол хандар мен сұлтандар түсетін мәр­тебелі ме­кен болған. Абылайдың баласы Уәли Орта жүзге хан болып сай­ланғанда хандық белгі­лер мен жарлықты осы үйде қа­былдаған. Кейін бұл үй лазарет ретінде қыз­мет көрсеткен деген дерек бар.

2003 жылы елімізде тарихи ес­керткіштерді қалпына келтіру мақсатында “Мәдени мұра” рес­публикалық бағдарламасы қолға алынды. Ал бұл кезде облыс ор­та­лығындағы аталмыш тарихи ны­сан сүреңсіз әрі сүрілудің аз-ақ алдында тұр еді. Жергілікті журналистер үйдің тарихи ма­ңызы мен “Мәдени мұра” бағдар­ламасының шеңберінде оны қал­пына келтіру туралы түрлі басы­лымдарда мәселе көтеріп, бұл үй­дің Абылай ханға тікелей қатысты екенін дә­лелдеуге тырысты. Бұл үй туралы Ш.Уәлиханов, Мәшһүр Жүсіп, Шәді төре, Үкілі Ыбырай, кейін Сәбит Мұқанов, Ғафу Қа­йырбеков тағы басқаларының шы­ғарма­ларында тарихи деректер кездеседі.

Облыс әкімінің сол кездегі орынбасары болған Қуат Есімха­новтың қолдауымен “Абылайдың ақ үйі” туралы қосымша мате­риалдар жинақтау үшін жур­на­лист Ж.Самрат пен облыстық ар­хивтің сол кездегі директоры Ж.Қосыбаев Санкт-Петербург, Мәскеуде ісса­пармен болды. Сапар сәтті бо­лып, Мәскеудің архивінен үйдің жобасы табылды.

Бұл кезде Солтүстік Қазақстан облысының әкімі болып белгілі дипломат, көрнекті мемлекет қай­раткері Тайыр Мансұров таға­йындалған еді. Ол Абылайдың ақ үйі ұлттық тарихымыз үшін ма­ңызды кешен екенін бағамдады. Ақыры “Мә­дени мұра” бағдарла­масының шең­берінде үйді қал­пына келті­руге қол жеткізді. “Абы­лайдың ақ үйі” музей-кешенін Елбасы Нұр­сұлтан Назарбаев 2008 жылғы 21 тамызда сал­танатты жағдайда ашты. Мұндағы экспозиция­лар Абылай ханның өмірі мен қыз­метінен сыр шертеді. Ғимараттың жалпы аумағы мен құрылымы – 1288,5 шаршы метрді құрайды.

Қызылжарға келген қонақтар, соның ішінде қазақ әде­биеті мен мәдениетінің көрнекті тұлғалары Абылай хан му­зейіне соқпай кетпейді. “Құрметті келушілер” кітабында олардың пікірлері мен қолтаңбалары бар. Олардың айтқан ұсыныстарын кеңесші­ле­ріміздің талқысына са­лып, музей­ді жетілдіруге баса на­зар аударып отырмыз. Жергілікті ақын-жазу­шылардың “Абылай­дың ақ үйі” туралы жазған еңбек­тері аз емес. Қазір “Абылай хан резиден­циясы” музей-кешенінде таным­дық экс­курсиялармен қатар сту­дент­тер мен оқушыларға ар­налған тари­хи-танымдық дәрістік курстар өт­кізіліп тұрады. Жыл сайын му­зейге 40 мыңнан астам адам ке­леді. Абылай ханның өмірі мен қайраткерлігі туралы, қазақ та­рихына арналған ғы­лыми-тәжі­рибелік конферен­ция­лар өткі­зілді. Өткен жылы тарихи-мұ­ражай викторинасы, Әбу На­сыр әл-Фарабидің 1150 жылды­ғына орай “Қазіргі Қазақстан аза­маты­ның рухани – адамгерші­лік қа­лып­тасуы және Әбу – Насыр әл – Фа­ра­би мұрасы” атты тарихи клуб отырысы, Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Сәбит Мұқа­нов­тың ме­рейтойларына арнал­ған көптеген іс-шара ұйымдасты­рылды. Ал биыл жыр алыбы Жам­былдың 175 жылдығына орай ғы­лыми-тәжірибелік, Абылайдың ба­тырла­рының бірі Құлекеге арна­лып “Қос батырдың бірі – Құлеке” атты республикалық конферен­циялар “ZOOM” платфор­масында қашықтан өтті.

Биыл біз үшін мерейлі жыл. Тұғырлы Тәуелсіздігіміздің 30 жыл­дығымен Абылай ханның 310 жыл­дығы тұспа-тұс келіп отыр. Осыған орай жақында “Қазақ орда­сының ұлы ханы – Абылай” атты алқалы жиын өтті. Оған белгілі тарихшылар қатысып, Абылай бабамыздың ерлігі мен өрлігі тұрғысында ой бөлісті.

Біз Көкшетау, Қостанай, Павло­дар қалаларындағы музейлермен ынтымақтаса жұмыс істеудеміз. Екіжақты көшпелі экспозициялық көрмелер өткізіп, аймақ тарихы­нан мол мағлұмат алуға мүмкіндік жасаудамыз.

Биыл Солтүстік Қазақстан об­лы­сының 2021-2025 жылдарға ар­налған әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді жоспары бе­кітілді. Оған салалық министрлік­тер де өңір аумағындағы бағы­нышты мекемелерді дамыту бо­йынша ұсыныстар жасады. Со­ның ішінде Мәдениет және спорт министрлігі “Абылай хан рези­ден­циясы” музей-кешенінің маңызы мен тарихи мәнін арттыру мақ­сатында республикалық деңгей­дегі музейлер орталығы ретінде атауды көздеп отыр. Біз мұны та­рихи әділетті шешім деп санай­мыз. Бұл үш жүздің басын қосқан батыр бабамыздың ел тарихын­да­ғы маңызын арттырып, музей-кешені – Абылай хан заманынан қалған тарихи ескерткіш екендігін айғақтайды.

Кешенді жоспарға енгізілген бұл ұсынысты біздің ұжым зор қуанышпен қабылдады. Жоба іске асса, “Абылай хан резиденциясы” музей-кешенінің жоғары деңгейде жұмыс істеуіне мүмкіндік туады. Ал заманауи үрдіске сай иннова­циялық музей кешенін қалып­тастыру үшін ұжымға зор сенім артылады.

Аян САДАЕВ,

“Абылай хан резиденциясы” музей-кешенінің директоры.