Soltüstık Казахстан
1990 жылға қарай КСРО-ның ыдырауы мәселесі болжамдар аймағынан шындық аймағына өтті. Балтық жағалауы республикалары басқаларға үлгі көрсетіп, Кеңес Одағының құрамынан бірінші болып шықты.
Саяси тұрғыдан алғанда КСРО өзінің толық дәрменсіз екендігін көрсетті. Мұндағы басты кінә тоталитарлық режімі бар коммунистік партияда еді. КСРО-да мемлекеттен де ықпалды тағы бір күш – Коммунистік партия оның төбесінен төніп тұрды. Мемлекеттің саясатын айқындайтын да тап осы партия болды. Командалық-әкімшілік жүйе құрған экономикалық байланыстар жүйесі толығымен өзінің дәрменсіздігін дәлелдеп, ел орасан зор материалдық тапшылық жағдайында өмір сүріп жатты. Аса бай табиғи ресурстары бар ел өз халқын тұрмыстық электр аспаптары мен жиһаздарды айтпақ түгілі, қарапайым азық-түлікпен де қамтамасыз ете алмады.
Осы уақытта Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінде мемлекеттік егемендік туралы Декларацияны белсенді әзірлеу жүріп жатты және кейбір тараптар сыртқы ықпалда бола отырып, негізгі редакцияға біздің тәуелсіз дамуымыз үшін барынша көп шектеулер енгізуге тырысты. 1990 жылғы 16 қазанда, оның ресми жариялануынан бірнеше күн бұрын, Президент Нұрсұлтан Назарбаев Жоғарғы кеңеске келіп, Декларацияның көптеген тармақтары бойынша нақты сөз сөйлегені есімде. Атап айтқанда, ол құжаттан ұлттық мемлекеттілік туралы және қазақ халқы туралы сөздерді алып тастауды ұсынғандармен өзінің түбегейлі келіспеушілігін білдірді. Нұрсұлтан Әбішұлы мұны қателік және халық дұрыс түсінбеу қаупі бар деп атады. Нәтижесінде, ұзақ талқылаулар мен пысықтаулардан кейін Декларацияда Қазақстанның мемлекеттік егемендігінің барлық негізгі атрибуттары: өз аумағы мен азаматтығы, азаматтық және ұлттық тең құқықтылық, үстемдік, республика ішіндегі мемлекеттік биліктің дербестігі мен толықтығы және т.б. бекітілді.
Алайда сол кездің өзінде біздің Тұңғыш Президентіміз тәуелсіздігімізді жариялау үшін бір декларацияның жеткіліксіз болатынын және мемлекеттік тәуелсіздік туралы Конституциялық заңды әзірлеуді бастау қажеттігін жақсы түсінді. Мен бұл идеяны толығымен қолдадым.
Жоғарғы Кеңесте өткен жұмыс тобы отырыстарының бірінде мен декларацияны қабылдаудан бас тартуды ұсындым. Мен заңгер ретінде, декларацияның заң тұрғысынан міндетті емес құжат екенін, бұл бар болғаны тек ниет білдіру екенін баса айттым.
Декларацияның қабылдануымен Қазақстанның халықаралық-құқықтық тұрғыдағы мәртебесі еш өзгермейді, біз халықаралық қатынастардың субъектісі бола алмаймыз, дегенмен бұл кезде бізге барлық жағынан, әсіресе шетелдік бизнес-құрылымдардың назары ауып отырған болатын. Соңғы рет Жоғарғы Кеңесте талқыланған нұсқасында декларация Қазақстанның мәселелерді егемендікпен, дербес түрде шешуіне негіз бермейтін.
Осыған байланысты мен басқа одақтас республикалар сияқты мемлекеттік тәуелсіздік туралы заң қабылдауды ұсындым.
Менің ұсынысыма С.Әбділдин бұл мәселе бойынша шешімнің қабылданып қойғанын, “бүгін соңғы нұсқаны талқылаймыз, кері қайтуға жол жоқ, тәуелсіздік туралы заң қабылдамаймыз” деп жауап берді.
Бұл жағдайда пікірталас жасаудың пайдасы жоқ еді, бірақ дауыс беру кезінде мен декларацияны қабылдауға қарсы дауыс бердім. Декларация, ең аз өкілеттіктер бере отырып, Кеңестік социалистік республикалар одағын сақтауға бағытталған болатын. Біріншіден, елді қорғау, екіншіден, бүкіл Одақ шеңберіндегі ұлттық қауіпсіздік, үшіншіден, Одақ пен одақтас республикалардың егемендігін қорғау және төртіншіден, сыртқы саяси байланыстар. Бұл мәселелердің барлығын одақтық органдар шешуге тиіс болатын, қалған мәселелердің бәрі одақтық республикалардың шешуіне берілген еді, бұл ретте мәселелерді шешу кезінде одақтық республикалар өзара тікелей байланысқа, шарттық қатынастарға түсуге тиіс болатын.
1991 жылғы желтоқсанға дейінгі бір жыл ішінде құжаттың бірде-бір ережесі іске асырылған жоқ. Кеңес Одағының ыдырау процесі бақылаудан тыс, бей-берекет жүріп жатты. КСРО-ны сақтау туралы мәселе тұрған да жоқ еді, Одақ келісіміне қол қою ісі тоқтап қалды.
Біраз күтіп, Декларацияның біздің саяси өмірімізге жаңа ештеңе әкелмегеніне көз жеткізгеннен кейін мен мемлекеттік тәуелсіздік туралы заң жобасымен жұмыс істей бастадым. Бұл жұмысты мен Талғат Донақовпен бірге қолға алдым, ол кезде біз онымен Мемлекет және құқық институтында жұмыс істейтінбіз, қазір ол – Жоғары Сот кеңесінің Төрағасы. 1991 жылдың тамызына қарай біз заң жобасы бойынша жұмысты аяқтадық.
Тамыз дүрбелеңінен кейін егемен республикалардың ешқандай да жаңа одағы болмайтыны белгілі болды. Мемлекеттік Тәуелсіздік туралы заңның жобасы Жоғарғы Кеңестің депутаты Сұлтан Сартаевқа берілді, өйткені оның депутат ретінде заңнамалық бастамашылық жасау құқығы бар еді. Ол бұл заң жобасын Парламентке енгізді. Бірақ рәсімдер ұзаққа созылып кетті де заң жобасы уақтылы қаралмады. Бұған С.Сартаевтың заң қабылдайтын уақыт келген жоқ, жобаны әлі де пысықтай түсу керек деген пікірі де әсер еткен болуы керек. Ал біз депутаттар құжатты талқылауды бастаған кезде бірден жұмысқа қосыламыз деп ойлағанбыз.
Мәселе Нұрсұлтан Назарбаевтың біздің заң жобамыз туралы естігендігінде және Беловеж орманынан Алматыға оралғаннан кейін бірден сұратып алып, оны күн тәртібіне шығаруды ұсынғанында еді. Заң жобасы Жоғарғы Кеңестің күн тәртібіне шығарылды және біз дайындаған түрде қабылданды.
Ең бастысы – бұл заңда Қазақстанның басқа мемлекеттермен қарым-қатынастарын халықаралық құқықтық нормалар негізінде құратын дербес, егемен, тәуелсіз мемлекет болып табылатыны айқын жазылған.
Сол күні Қазақстан халықаралық құқық субъектісі ретінде әлемдік қоғамдастыққа қабылданды. Түркия президенті сол күні Қазақстанның Тәуелсіздігін бірінші болып танып, мойындады.
Еркеш НҰРПЕЙІСОВ,
құқықтанушы, заң ғылымдарының кандидаты, доцент, Парламент Сенатының экс-депутаты, Әлеуметтік ғылымдар академиясының корреспондент-мүшесі, Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі.