БІРЖАННЫҢ “ЖАНБОТАСЫ”

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Қазақ халқының ән өнері тарихында Біржан салдың есімі ерекше аталады. Өнер құдіретіне бас иіп, оған жан-тәнімен берілген, бар тірлігін әсем өнер жолына бағыштаған Біржан шығармашылығы қазақ ән өнерінің ең таңдаулы үлгісі болып есептеледі.

Біржан сал 1825 жылы наурыз айында Ға­бит Мүсіреповтің туған ауылы Жаңажолдан 5 шақырым жердегі “Қожағұл бүркеуі” делі­нетін қалың орманды мекендеген Бертіс ауылындағы зергер Тұрлыбай Қожағұлұлы­ның отбасында дүниеге келді. Руы – Керей. Ақмола облысының Еңбекшілдер ауданына (қазір Біржан сал ауданы) қарасты Қожағұл бүркеуінде жерленген.

Біржан сал Қожағұлұлының шығармала­ры­ның шоқтығы биік. Оның әндері өзі өмір кеш­кен заманның неше алуан оқиғаларын, адамгершілік, ізгілік мәселелерін толғап, адам жанының нәзік қылын шертеді, жүректі лирикалық әсем сазға бөлейді. Біржан сал – патриархалды-феодалды заманның етек­тен тартқан ескілігіне, қарадүрсін заң жосы­ғына, зорлықшыл ісіне, әлеуметтік әділет­сіздігіне асқақ әндерімен, уытты жырлары­мен қарсы тұрған суреткер. Ардақты тұлға­ның әлеуметтік әділетсіздікті паш еткен әні­нің бірі – “Жанбота”.

Арқа жайлауының тамылжыған бір ке­шінде бас қосқан мәжілісте Біржан асқақта­та ән шырқап отырады. Біржанды ырқына көн­діре алмай, іштей кектеніп жүрген Азна­бай болыс қаумалаған жұрттың Біржанға көрсеткен қошеметіне қатты ызаланып, бас бұ­зар шабарманын жіберіп, әнді тоқтатты­рады. Елі мәпелеп алақанына салған, нәзік жанды Біржан алқалы жұртшылықтың ал­дында қорланғанына қатты жәбірленеді. Бір­жан өз елінің болысы Жанботаға мынадай сұмдықты істетіп отырған қатыгез, қанды шең­гел Азнабай болыс екендігін, мұндай то­ғышарлыққа тыйым салыну керектігін өзінің “Жанбота” дейтін әнінде баяндайды. Бірден жоғары регистрден басталып, үдеп шырқа­латын ән сал жүрегінде қайнаған ыза, кектің адамдық намыс отының лапылдаған жалы­нын соншалықты дөп басып баяндаумен бірге, зұлымдарға өздеріне тиісті үкімін де айтып тұрғандай әсер береді.

Азнабайдың содырлы сойқандығын Бір­жан ашына отырып, жеріне жеткізе, өңмені­нен өткізе баяндайды. Дәл сол сәттегі сал­дың шабыты жүрегінен тасқындап шық­қан ашу-ыза кернеген әрі зар мен мұң аралас, шағым айтқан үнінен адам түгіл қара тас та жібігендей еді. Бірақ көңіл сарайына жылы­лықтың сәулесі түсіп көрмеген тоңмойын Жанбота болыс жібімеді. Қара басының қа­мы үшін әсем өнер мен адал жандарды құр­бандыққа шалуға жүзі шімірікпейтін Жанбо­та болыс жылы сөз айтудың орнына Азна­бай­ды құптап, Біржанды кінәлап ауыр сөз айтады. Бұл оқиғаның кездейсоқ емес, та­мыры тереңде жатқан үлкен қоғамдық мәні бар екенін айқын түсінген Біржан өзінің “Адас­қақ” дейтін әні арқылы Жанботаның Аз­набайдан ешқандай айырмасының жоқты­ғын, сыбайлас содырлардың елді жалмап жат­қанын, адамдық ар-ұяттан жұрдай екен­дігін әшкерелеп, ел алдында бетіне басып, оларға деген өзінің қарғысын тайсалмай естіртіп айтып кетеді.

Созады Біржан даусын қоңыр қаздай,

Басқаға бір өзіңнен жүрдім жазбай…

Бас қосқан мәжілісіміз болады деп,

Жанбота мазамды алды ала жаздай.

Айтады Біржан өлең ентелетіп,

Біржанды халқы қойған еркелетіп

Есерге поштабайдай көз алдыңда,

Біржанды қоймақ па едің желкелетіп!

Осылайша өзінің жан күйзелісін қамыға баяндап, арыз айтып, мұңын шаққандай бо­лып басталатын бұл ән бірте-бірте шарық­тап, шырқау биігіне жеткенде адамның се­зімін дүр сілкіндіреді. Әннің дауыс өрнегімен “ха-ли-лай-лай” деп ашына асқақтата шыр­қа­латын жерінде тыңдаушының тынысын тарылтып, зығырданын қайнатып, жігерін жанығандай болады. Әннің міне дәл осы шырқау биігіне оның түпкі мәнін айқын аң­ғартып тұрғандай, сөзбен түсіндіруді қажет етпейтін айқын ақиқат тәрізді.

Өмірден өгейлік көріп, есе-теңдіктен мақ­рұм болған елдің мұң-мұқтажына өзінің бар өмірі мен өнерін бағыштаған, әділдік пен зұ­лымдықтың кескілескен тартысында ас­қақ өнерін жауларына семсер етіп жұмсаған Бір­жан өмірі мен жүрген жолы шым-шытырман, нағыз қауіп-қатерге толы еді. Дұшпандардан оған атылған оқ аз болмады. Зұлым жау­лар­дың атқан оғы салдың сыршыл нәзік жанына айықпас жара салғанымен, оны алған беті­нен, өзі өмірден қалап алған өнер жолынан, әділет жолынан тайдыра алмады.

Біржан өнері – мәңгі өлмейтін өміршең. Өйткені Біржан жырлаған ізгілік пен кіршіксіз таза махаббат, адал адамдық қасиеттер, ол көксеген асыл арман бүгінгі біздің Тәуелсіз­ді­гіміздің сыр пернесімен астасып жатыр. Сондықтан Біржан есімі қазақ өнер тарихы­ның ең таңдаулы беттеріне алтын әріппен жазылды.

Серікбай ҚҰСАЙЫНОВ,

күйші.

Жанбота осы ма еді өлген жерім?

Көкшетау боқтығына көмген жерің?

Кісісін бір болыстың біреу сабап

Бар ма еді статьядан көрген жерің?

Жанбота өзің – болыс, әкең – Қарпық,

Ішінде сегіз болыс шенің артық

Өзіңдей Азнабайдың поштабайы,

Қолымнан домбырамды алды тартып.

Тартса да, домбырамды бергенім жоқ,

Есерді поштабайдай көргенім жоқ.

Қамшымен топ ішінде ұрып еді,

Намыстан, уа, дариға өлгенім жоқ…