«Soltüstık Qazaqstan»

PDF

ӘН ӘЛЕМІНІҢ БҰЛБҰЛЫ

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Халқымыздың ән өнерінің алтын бастауында Сегіз сері, Нияз сері, Біржан сал, Ақан сері, Мәди, Естай, Үкілі Ыбы­рай, Мұхит сынды небір дүлдүлдердің тұратыны ақи­­қат. Олардың ізбасарлары жезтаңдай, күміс көмей ән­шілер: Жүсіпбек, Манарбек, Ғарифолла, Күләш, Жамал, Розалар. Биыл “Алыптар тобының” ішінен жарқырап шық­қан, аты аңызға айналған Қазақстан Республи­касы­ның Халық Қаһарманы, Қазақ КСР-і және КСРО халық әр­тісі Роза Бағланованың туғанына жүз жыл толып отыр.

“Нансыз қазақ болса да, ән­сіз қазақ болмаған”, – депті қа­зақтың батыр жүректі ақыны Жұ­бан Молдағалиев.

– Әннің пайда болуы туралы діни әңгіме есіме түсті, – дейді белгілі әнші, композитор, ақын Елена Әбдіқалықова, – жара­ту­шы адамға жан берерде жан қор­қып, адамның ішіне “тым қараң­ғы ғой”, – деп кірмеген кө­рінеді. Сонда Алла тағала адам­ның ішіне алдымен үн, әуен жіберіп, “енді кіріп көр”, – дейді. Жан кеудеге енбек бо­лып қараса, әуен толған кеу­денің іші жап-жарық болып тұр екен. Сөйтіп, адам жүрегінде ән, әуен жаннан да бұрын жа­ралған деседі. Рас шығар, әйт­песе неге жақсы үнді әншіні жа­нымыз жақсы көреді?! Ән ес­тісек жадырайтынымыз не, қай­дағымыз есімізге түсіп, жылай­тынымыз тағы бар…”.

“Құлақтан кіріп, бойды алар,

жақсы ән мен тәтті күй,

көңілге түрлі ой салар,

Әнді сүйсең, менше сүй”, – демеп пе еді Абай.

Қазақтың әні мен сәні бол­ған Роза әншінің даусын бала ке­зімізден әуелі патефоннан, кейін­нен радио арқылы сүйсі­не тыңдап, қадірлеп өстік.

Жоғарыда аттары аталған атақты әншілердің өнерге ба­рар жолдары қазақтың ашық да­­ла­сы еді. “Дала ашық жат­қан тірі кітап, соның мінезін ба­ғып, көзін қандырып, көңіліне сіңіріп сұң­ғы­ла болған”, – дейді бір­туар ән­ші Жәнібек Кәр­ме­нов.

Роза әншінің де алғашқы әде­­­биеті әнге, сырға толы, мың сан әуезді кең жазира даласы еді.

Роза Тәжібайқызы Күндей әже­сі туралы естелік әңгіме­сін­де былай деп жазады: “Әжем сырмақ, көрпе тігіп оты­рып, өзі­нің әдемі де нақышты әуенімен өлең айтатын. Кейбір мұңды са­рындағы әуендерді айтқанда кө­ңілін кірбің шалып, терең ойға кететін. Ал жайда­ры да көңілді әндерді айтса, бетіне нұр ойнап, құлпырып шы­ға келетін. Мен сол әжем айтқан әуендерді тез-ақ үйре­ніп аламын да, әжеммен қо­сылып айтуды әдетке айнал­дыр­дым. Сол күндерде-ақ Қы­зыл­орда, Орынбор, Алматы қа­лалары­ның сахналарында, бү­кіл Қа­зақ­стан оқушыларының көр­кем­өнерпаздар байқаула­рын­да әжемнен үйренген “Жай­­­дар­ман”, “Қараторғай”, “Екі жи­рен” сияқты халық ән­дерін ай­та­тынмын. Бұл әндер менің әжем­нің көзіндей, ре­пер­туа­рымның төрінен түскен емес”.

“Халық әні – ұлттың жаны” де­сек, Роза Бағланова – хал­қы­мыз­дың ғажайып сұлу, ойлы ән­дерінен тарих жасаған саңлақ әнші.

“Қазақ халқы бар тарихын көше жүріп өткізсе де, батпақ­қа батырмай, құмға шашпай, жұр­тында қалдырмай, шабын­дыға алдырмай, барлық жина­ған сөз байлығын, күй мен жы­рын, әнін бізге жеткізді. Бұл – бә­рімізге де қымбатты мұра, бай қазына”, – депті ғаламат жазушы, жерлесі­міз Ғабит Мү­сірепов.

Сол қымбат мұра, бай қазы­на қазақ әнін жарты ғасыр бо­йы әуе­лі туған халқының жү­регіне ұя­латып, жарты әлемге жарқыра­та танытқан қазақ әні­нің санду­ғашы Роза әнші еді.

Роза құйқылжытып ән сал­ған­да қандай тас көңіл болсаң да жібімеске еркіңе қоймайды. Тыңдаушының қайдағы-жайдағысы есіне түсіп, қандары қай­нап, арқа қозады, бой бал­қиды, сол әндегі рух сүйегіңе сіңеді, құлағыңда қалады.

Кейбір атақты деген әнші­лер­дің өзі халық әндерін ария­ға тән мақаммен айтып, әннің әрін ке­ті­реді, өңін бұзады. Ән­ші Роза көзі тірісінде қазақтың халық әндерін “Екі жирен”, “Жайдар­ман”, “Бипыл”, “Мау­сымжан”, “Сәу­лем-ай”, т.б. на­қышына кел­тіріп орындады. Ол қазақ ән өне­ріне орындау шеберлігі жөнінен жаңашыл­дық, жаңа ырғақ, та­нымдылық сипат берген рефор­матор ән­ші болатын. Қазақ ән­ші­лерінің эталоны десе де бо­лады.

Өткен ғасырдың елуінші жыл­­дары қазақтың алғашқы кә­сіби композиторларының бірі әйгілі Бақытжан Байқадамов­тың “Ай­гөлек”, “Домбыра” ән­дері халық арасына кеңінен та­рала баста­ды. Роза Бағланова орындаған бұл әндер халық­тың сүйсініп тың­дайтын шы­ғар­масына ай­налды.

Роза Бағланова – күрескер, патриот, батыр әнші. Ұлы Отан со­ғысы кезінде сұрапыл май­дан­да алдыңғы шептегі жа­уын­­герлерге қыстың қақаған аязын­да дірдек қағып, күздің лайсаң суығында, көктемнің тынбай сел­детіп жауған жаң­бырының ас­тында тұрып айт­қан Роза Бағла­нованың “Екі жирен”, “Қыз арма­ны”, “Жай­дарман”, “На солнеч­ной поля­ночке”, “Темная ночь” әндері туған елінен жырақта жүр­ген әскерлердің рухын көте­ріп, бір серпілтіп тастады. Әншінің: “Қа­зақтар қайда, қалай күн ке­ше­ді? Бір жағында тұтас бір ұлт­ты жатырында тұншықты­рып өл­тіріп жатқан Семей ядролық по­лигоны, анау Арал, суы құр­ғап, жері сорға айналған… Адам­зат­ты қырып-жоятын аждаһа, та­жал қаруды ойлап тапқан, сол үшін бір емес, бірнеше мәрте Еңбек Ері атанған “тыр­нақша­ның ішіндегі ғалымдар” не ой­лай­ды?! – деп ұлтының тағды­ры­на алаңдап айтқан сөздері қазақтың көкейінде жасырын­ған, ашық айтылмай жүрген ащы запыран еді.

Роза Бағланова – талай қа­зақ әнінің, композиторының, ақыны­ның бағын ашқан әнші.

Қазақ вальсінің “королі” атан­ған Шәмшінің “Ақ маңдай­лым”, “Ақ сұңқарым” әндерін Роза Бағ­ланова айтпаса, ол әндер өзде­ріне тән табиғи асыл қасиетін көр­сете алмауы да мүмкін-ау?…

“Абай жолы” романынан ке­йін осы заман тақырыбында ро­ман жазбақ болып, оңтүстікке са­парының бірінде ұлы Мұхаң (Мұх­тар Әуезов) Қаратаудың жо­­тасынан аса бергенде көлік­ті тоқ­татып қойып, халық әртісі Ро­за Бағланованың орында­уын­да Шәмшінің “Ақ маңдай­лым” әнін ұйып тыңдап­ты.

Әсіресе ән:

“Жақсылықтың жоқ, сәулем, ерте-кеші,

Жадырашы, назданшы, еркелеші!” – деп аяқталғанда:

– Пәлі, мынау жиырма­сыншы ғасырдың төбесінен тамшылап тұрған лирика ғой! – деп қатты қуанған екен. Әннің сөзі қазақ­тың белгілі ақыны Мұзафар Әлімбаевтың қала­мынан туған.

Ұлтты өлтірмейтін оның төл­тума әндері екенін Розадай сұң­ғыла әнші ерте түсінді.

Жарты әлемді аралап, әні­мен тамсандырған даңқты әнші Роза Бағланова гастроль­мен барған елдерде концертін қазақ әнімен бастайтын. Тағы бір ерекшелігі сол ұлттың бір әнін үйреніп, ән қоржынын толық­тырып отыратын.

Қазақтың даңқты батыр ұлы Бауыржан Момышұлы 1965 жы­­лы Фидель Кастроның ша­қыр­туымен Кубаға аттанғанда Роза Бағланованың испан тілінде айтатын “26 шілде маршы” әнін таспаға жазып алып барады. Бұл ән – Куба­ның гимні. Баукең Фидель Кастроның үйінде қо­нақта отыр­ғанда сол әнді әдейі тың­даттырыпты. Сонда Фи­дель­дің таңданысында шек бол­мапты. Баукеңді құшақтап, қо­лын сүйіп: “Ойпырмай, бұл ән­ші кім? Әннің сөзін қандай дәл­ме-дәл, дұрыс та анық айтқан, ал әннің сазы да нақпа-нақ ку­балықтардың салған әніндей ғой, міне, тамаша!” деп таңға­лыпты. Сонда Баукең:

– Бұл әнді айтып тұрған – қа­зақтың ең сұлу әрі әнші қызы – Ро­за Бағланова, – депті. (“Ай­налайын халқымнан еркелет­кен” кітабынан).

Роза әнші көзі тірісінде Мәс­кеудің талай үлкен залда­рын­да концерт берді. Сондай бір кон­цертте орыстың атақты ән­шісі, КСРО халық әртісі Лидия Рус­ланова Розаның “Сара­тов­ские частушки”, “Ах, Самара – горо­док” әндерін ерекше сүйіп тың­дайтынын айтып: “Моло­дец, Ро­зечка, учи нашим русским как на­родные песни петь, как петь нас­тоящие час­туш­ки”, – дегені бар.

1949 жылы Дүниежүзілік жас­тар фестивалінен соң Ав­стрия, Чехословакия, Польша, Вен­грияға сапарлағанын, “Че­хословакияда чех тілінде “Тан­цуй-танцуй”-ды айтқаным үшін Че­хословакия ОК-нің бірінші хат­­шысы Клемент Готвальд Пра­­гадан Венаға бару үшін өзі­нің жеке пойызымен мені ат­тан­дырған еді”, – деп еске ала­ды даңқты әнші Роза Бағла­нова.

Әнші Польшаға барған са­па­рында поляк тілінде “Шла дев­чонка” халық әнін орындап тыңдаушыларды таң­дан­дыр­ған. Бір ғажабы, Роза Бағла­но­ва поляктің осы әнін қа­зақ­ша­ға аудартқан. Әуені мен сөзінің ке­ліскені сондай, тың­дау­шыға қазақ әні болып тарап кеткен ғой. Бұл жайдан бейха­бар атақты “Дос-Мұқасан” ән­шілер тобы Польша еліне са­па­рын­дағы концерттерінде осы әнді “Тоқтаңыз, сұлу қыз, су іздеген, танысқым келеді ме­нің сізбен”, – деп төгілдіріп, мөлдіретіп ай­тып тұрғанда залдағы тыңдар­ман­дар поляк тілінде әнге қо­сылып отырып­ты. Бұл жайға таң-та­маша қалған “Дос-Мұ­қа­сандық­тар”: “Біздің әнді сіздер қайдан біліп жүрсіздер? – деп сұрайды, таң­даныстарын жа­сыра алмай. Өзге ұлттың әнін өз ұлтының әніне айналдырып жіберу Роза Бағланова сияқты біртуар ән­ші­нің ғана еншісіне бұйырған бақыт. Кезінде “Ах, Самара – городок” әнімен бү­кіл Кеңес Одағының халқын тамсан­дыр­ды. Әншінің даңқы шартарапқа жайылды.

Атақ пен даңқ екі ұғым ғой. Атақ жоғары биліктің тарапы­нан беріледі, ал даңқ халық­тың шынайы ықыласынан туын­дай­ды. Адамды атағынан айыруға болады, даңқ мәңгілік, иесімен бірге кетеді.

Мені бір тыңдағаннан-ақ ға­шық қылған ән – Роза Бағлано­ва­ның орындауындағы бұл күн­дері ескерілмей, елеусіздеу қа­лып жүрген сазды, әуезді ға­жайып туындыларды дүниеге әкелген композитор Әбілахат Еспаевтың “Маржан қыз” әні. Әндегі асқақ әуен қазақтың кең жазира даласын, жайлауын көз алдыңа елестетеді.

Қазақы үн, әуен демекші, қа­зіргі эстрадалық әндерде бас­қа ұлттың әуені басым, ырғақ­қа, биге бейімделген, әуенге кедей, аты қазақ әні дегенмен әуен басқа. Осы тұста әнді на­ғыз қа­зақша айтудың үлгісін жа­сап кет­кен Рәбиға Есімжа­нова, Жамал Омарова, Рақия Қой­шыбаева, Тұрсынхан Абдрах­мановалар ойға оралады.

Роза Бағланованың көп ән­ші­лерден ерекше артықшылы­ғы әннің әр сөзін шегедей ше­гелеп, анық, қазақ сөзінің үн­дес­тік заңын бұлжытпай сақ­тап айта­тын ерекше дикциясы.

“Ән – менің өмірім. Ішерімді іше алмай, сүйерімді сүйе ал­май, күлерімді күле алмай, еркін жүріп тұра алмай, елу жылдан аса күлкімді де, ма­хаббатымды да, өз бойымдағы нәрімді де – бәрін де әніме бердім”, – деп ұлты, халқы үшін бойындағы ба­рын аяма­ған қазақтың аты аңыз­ға ай­налған әнші қызы Ро­за Тәжі­байқызының әндері әлі талай ғасыр жасай береді.

Қарақат ШАЛАБАЕВ,

еңбек ардагері.

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз:

Share on facebook
Facebook
Share on telegram
Telegram
Share on whatsapp
WhatsApp