“ҚАЗАҚ” ГАЗЕТІ — ҰЛТ ШЕЖІРЕСІ

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Қандай да бір ғылым саласын те­рең тану үшін оның тарихына үңілеті­німіз бекер емес. Өйткені тарихты білмей, бүгінгі межемізді бағалау қиын, ал бүгінімізді бағамдай алма­сақ, онда болашағымызды болжау мүлде мүмкін емес. Алаш баспасөзі тарихында “Қазақ” газетінің орны орасан зор. Сондай-ақ бұл – қазақ жур­налистикасы тарихында аймақтарда тұрақты тілшілер ұстаған тұңғыш басылым. Осы ғылыми тұжырым­дамамыздың шынайылығына көз жеткізу үшін оны тарқата түсуге тура келеді.

Алаш баспасөзі тарихында “Қа­зақ” газетінің айрықша аталуының өзіндік мәнісі бар. 1913-1918 жылдар аралығында үзбей шығып тұрған апталық – XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының шежіресі, басқаша айтқанда, халқымыз бастан кешкен күрделі кезеңнің айнасы. Ендеше, оған тыңғылықты зерттеу жүргізу ар­қылы Қазан төңкерісі қарсаңындағы қазақ даласының қайшылыққа толы тарихи жағдайын жан-жақты айқын­дап, терең тани түсуге мүмкіндік туа­ды деген сөз. Сондай-ақ басылым материалдары арқылы сол кездегі ұлттық азат ойдың басты арналарын танып-біліп, олардың басы-қасында болған қазақ зиялыларының ұстанған жол, мақсат-мұраттары айқында­лады. Сонымен бірге ұлттық сананың ұйытқысы бола білген “Қазақ” га­зетінің “пікір тайқазанында” әбден піс­кен халқымыздың өсіп-өркендеуіне қатысты негізгі идеялар егемен еліміздің іргетасы қаланып жатқан бүгінгі күні де қоғамдық мән-маңызын жоғалта қойған жоқ. Оны зердемізге тоқып, игілігімізге жарату да – уақыт талабы. Ахмет Байтұрсыновтың сөзі­мен айтқанда, “Газет әдебиет тобы­нан болғандықтан, жазылған сөздер мағына жағынан толымды, көңіл жа­ғынан қонымды, тізуі тәртіпті, сын алдында сымдай боларға тиіс” десек, осы қағида алдына тартылған туы болған, одан бірде-бір ауытқымаған “Қазақ” газетінің бүгінгі журналистер қауымы үшін үлгі аларлық өнегелі тұс­тары ұшан-теңіз. Оның үстіне, Мұхтар Әуезовтің “Шолпан” журналының 1923 жылғы 4-5 нөмерінде жариялан­ған “Қазақ әдебитінің қазіргі дәуірі” деген мақаласында берілген баға бойынша, “жазба әдебиетте Абайдан соң аты аталатын – “Қазақ” газеті” болуы да апталықтың бағасын еселеп арттыра түсетіні даусыз. Сонымен бірге “Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады” деп шырылдап, тілімізге төнген қауіпті сейілтіп, оның таза сақ­талып қалуына газет-журнал арқылы жанұшыра қызмет еткен алаш аза­мат­тарының ізгі істерінен өнеге алу да – уақыт сұранысы. Ол бүгінде мем­лекеттік мәртебе алған тіліміздің көсегесін көгерту үшін ауадай қажет. Осы орайда көрнекті қалам қайраткері Сәбит Мұқановтың 1932 жылы жарық көрген “XX ғасырдағы қазақ әдебиеті” деген кітабында: “Айқапта” шала піскен мәселелерді (“Қазақ” – С.Қ.) дұрыстап пісірді. Көмескі пікір­лерді айқындады. Сонымен қатар “Қазақпен” қазақтың тілі туды. Таза қазақ тілінде шыққан баспасөз “Қазақ” газеті ғана болды. “Қазақ” газетінің тілінен өрбіп, қазақша оқу құралдары шықты”, – деп тілге тиек етіп отырған басылымға жоғары баға беруі де сөзімізге жан бітіреді.

“Қазақ” газеті – төл журналисти­камыздың дамуына тигізген ықпал-әсері орасан зор басылым. Оны тео­рия­лық және практикалық жағынан байытып қана қоймай, журналистерді баулу мектебіне айналғанын ешкім теріске шығара алмайды. Осы орай­да Алаш зиялылары шоғырынан шы­ғып, әлемге танылған, сол арқылы қазақ халқының атын дүниежүзіне паш еткен Мұхтар Омарханұлының мына пікірі сөзімізді тірілте түсері хақ: “Қазақ” газетінің сүтін еміп өскен бір буын осы күнде пікір-білім жолында бұғанасы бекіп, іс майданына шығып отырса, кейінгі жас буын Ахаң салған өрнекті біліп, Ахаң ашқан мектепті оқып шыққалы табалдырығынан жаңа аттап, ішіне жаңа кіріп жатыр”. Ен­деше, Алаш баспасөзінің қадір-қа­сиетін танып-білу үшін ғана емес, сонымен қатар осы күнгі ұлттық журналистикамыздың қанатын кеңге жая өркендеуіне қосар үлесі мол болғандықтан да “Қазақ” газетінің таным, тағылым, тәжірибесіне айрық­ша маңыз бергеніміз орынды.

“Қазақ” – тарихы күрделі, көтерген мәселелері қомақты да көкейкесті әрі жан-жақты, талай ғылым саласына, сондай-ақ барша жұртымызға рухани мол азық боларлық энциклопедиялық басылым. Оны философтарымыздан бастап, тарихшы, саясаттанушы, эко­номист, этнограф, филолог, өнерта­нушы, т.б. ғалымдарымыз жұмыла зерттегенде ғана терең де толық игеруге мүмкіндік туады деп білемін.

Басылымды жарыққа шығару дайындығының бар ауыртпалығын арқалаған және оның сол кездегі өлшеммен мейлінше ұзақ уақыт мер­зімді әрі мазмұнды шығып тұруына қаржысымен де, қаламымен де қызмет еткен азаматтар – ең әуелі, Алаштың үш арысы, халқымыздың біртуар перзенттері Әлихан Бөкейха­нов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов. Бұл үшеуінің қай-қайсысы­ ның да “Қазаққа” қосқан үлесі қомақ­ты, сіңірген еңбектері ұшан-теңіз. Олар­дың бұл қызметтерінің бірін жо­ғары, екіншісін төмен қоя қарастыруға мүлде болмайды.

Әрине, бұдан “Қазақ” тек аталған үш арыстың күшімен ғана, басқа еш­кімнің көмек-қолғабысынсыз жарық көріп тұрыпты деген ой тумаса керек. Мұндай пікірмен сол азаматтардың өздері де келіспес еді. Олар осынау игілікті істерінің шын жанашыры халық екенін, ел-жұртқа арқа сүйеп, іс тізгінін қолдарына алуға тәуекел еткендіктерін әрдайым естеріне алып, оқырман назарына ұсынып отыр­ған. Мәселен, газеттің 1915 жылғы 101-ші нөмірінде жарияланған “2-февраль” деген бас мақала – соның бір ғана дәлелі. Мұнда газеттің екіден үшке аяқ басқан құтты қадамы қалың оқырмандарының ортақ қуа нышы екендігі айтылып, ол ел аза­маттарының қолдау көрсеткен іс-әрекеттерінің жемісі екендігі баян етіледі: “Тәңірі асыраған тоқтыны бөрі жемес” деген. Тәңірден соңғы күші халық қой. Халық қолдаған іс анау-мынаудың қастығымен өшпейтінін көзбен көріп, қолмен ұстағандай болдық. Соған көзі жетіп, “Күштіге сыйынсаң, Құдайға сыйын” деген, әуелі, Құдайға сыйынып, екінші, Құ­дайдан соңғы күшті халыққа сүйеніп, “Қазақ” алдағы жасына аяқ басты”, – деген жолдардан соны айқын аң­ғарамыз. Осы ой апталықтың 1914 жылғы 49-шы санында жарық көрген бас мақалада былайша нақтылана түседі: “…(“Қазақты” шығаруды – Қ.С.) бастауға себепкер біздер болсақ та, жүргізуге себепкер болған – жұртқа кірген саңылау, яғни жұрт ішіндегі саңылаулы, саналы адамдар”. Осы жерде сол “саңылаулы, саналы адамдар” кімдер және олар газетке қандай көмек көрсетіпті деген заңды сауалдар туындайды. Оған жауапты газет тігінділерінен іздеген жөн болар. Өйткені ұлтымыздың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов “Істеген ісімен өзіне тұрғызған ескерткіш – мәңгілік ес­керткіш”, – деп бағалаған басылым­ның өз тарихын өзі жазып қалдыр­ғанын ұмытуға болмайды.

Апталықтың 1914 жылғы 45-ші нөмерінде жарияланған “Оренбург, 9-январь” деген бас мақаладан мына­дай мәлімет кездестіре аласыз. Ал­ғашқы бір жылында “Қазақта” қа­ламымен қызмет еткен “Алашқа аты білінген білімді азаматтарға Тәңірі жарылқасын айта” отырып, басылым басқармасы мақала соңында олар­дың аты-жөнін тізуді де ұмыт қал­дырмапты. Олар: “Ахмет Байтұр­сынов, Әлихан Бөкейханов, Міржа­қып Дулатов, доктор Әубәкір Алдияр, доктор Арғынғазы Поштаев, доктор Халел Досмұхамедов, доктор Дәулет­ше Күсебағалиев, доктор Банкеевич, присяжный поверенный Райымжан Марсеков, инженер Мұхаметжан Ты­нышбаев, қазақшыл Қасенғали (Тоқ берлинов – С.Қ.), студент Есенғали Қасаболатов, шежіреші Шәкәрім Құдайбердин, Ғабдулғазиз Мосы, Ғұмар Қарашев, Жұмағали Тілеулин һәм басқалар” екенін оқып білеміз.

Бұл – газеттің алғашқы бір жылындағы қалам қайраткерлерінің, яғни хат-хабар, мақала жазып тұрған тұрақты авторларының тізімі. Ал олардың қатары кейінгі бес жылында үсті-үстіне толығып, еселеп артып отырғаны ешқандай күмән келтір­месе керек. Атап айтқанда, жоғары­дағы тізімді Жүсіпбек Аймауытов, Сәбит Дөнентаев, Жиһанша Дос­мұхамбетов, Мағжан Жұмабаев, Бе­йімбет Майлин, Сұлтанмахмұт Торай­ғыров және Мұстафа Шоқаев сынды халқымыздың маңдайалды ұлда­рының есімдері толықтыра түседі.

Бұлардан басқа да есімдерін әлі ел танып біле бермейтін, кезінде алдыңғы көшке ілесе қаламымен халқына қызмет еткен қаламгерлер қаншама. Атап айтар болсақ, Жү сіпбек Басығарин, Мырзағазы Есбо­лов, Жанұзақ Жәнібеков, Ыспандияр Кенжин, Смағұл Найманқожаұлы, Уәлихан Омаров және Жиенғали Тілепбергенов секілді алаштың ардақты ұлдарының газетке сіңірген еңбектері де арнайы зерттеуді қажет етеді. Сонымен бірге жер-жерден хабар-ошар жазып тұрған тұрақты тілшілерінің болуы да газеттің қазан төңкерісіне дейінгі басқа басылым­дардан артықшылығын айқындай тү­седі. Көбіне олардың аттары аталмай, газет редакциясына жолдаған мате­риалдары “Тілшілерден” деген тұ­рақты айдар арқылы топтастырылып беріліп отырған. Дегенмен апталық­тың алты жылдық тігінділерін ақтара отырып, олардың бірқатарының есім­дерін анықтауға мүмкіндік туды. Атап айтқанда, Ақмолада – К.Қарсақ­баев, Ақтөбе үйезінде – Уәлихан Омарұлы, Жетісуда – Кеңесбай Үмбетбаев, Қызылжарда – Жиенғали Тілепбер­генов, Қостанай үйезінде – Асылбек Ташбайұлы, Павлодарда – Шәріп Ақпаев, Омбыда – Х.Бекжанов, Темір үйезінде – Спандияр Кенжин, Тор­ғайда – Жүсіп Темірбеков, Шымкент­те – Сүлеймен Қорғанбаев және Қы­тай жерінде Қасенбай Қожамияров секілді тілшілері болғандығын газет материалдары растайды.

Қайрат САҚ,

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің журналистика және саясаттану факультетінің деканы, профессор.