Автобиографиялық әңгіме

Мен ескіше жыл басы деп есептелетін “Наурыз күні” киіз үйде туыппын. Қазақ даласының ең суық жағын жайлайтын біздің елдердің бірсыпырасы XX ғасырдың бас кезінде де қыс айларын киіз үйде өткізеді екен.

Ол күні жер де сілкінбеген, күн түгіл ай да тұтылмаған, есте қаларлық бо­ран да болмаған, ең аяғы қалжа сүйе­гіне иттер де таласа алмаған. Менсіз де үбірлі-шүбірлі бір қара үйде тағы бір бала туа салған да, басқа балала­рының атына ұйқастыра ат берілген.

Әрине, ол күннен менің есімде қал­ған ешнәрсе жоқ. Болысым кім, пат­шам кім, пайғамбарым кім, табым кім, онда менің жұмысым болмауы керек. Кейін ондайды ұнатпаса да ол кезде тістеген мен шаққанға да енжар бол­ған сияқтымын: жылауық болмаппын.

– Қайсар болушы ең, жыламайтын едің, – деп, шешем осы күнге дейін әр кезде айтып отырады.

Тегі, ол кезде біздің ауылдарға көп оқиғалар соқпай өте берген сияқта­нады. “Асау той, тентек жиын”, қызыл жон қырғын, батырлық, ерлік жайла­рын шалдар ғана ертегі ретінде айтып отырушы еді. Апталап, айлап көшетін кездер де атам заманғыға айналған. Қақ қасымызда, төрт-ақ шақырым жер­де, Торсан ауылы бар. Оның екі баласы болыс, бір баласы төре: безектеген қос қоңырау ол ауылға күнде бір соқ­пай өтпейді. Ол қоңыраулар осы елдің тыныштығы үшін, қуанышы үшін шылды­рамайтынын қай ауыл болса да біліп отырады.

– Тағы да қандай алым-салық келер екен? – десіп, күңкілдесіп те қояды. Бі­рақ бай ауылын айнала қоршаған ке­дей ауылдар әр кезде сыртта, әр кезде қағыс: заман оларға салмағын са­лады да әңгімесіне араластырмайды.

– Апыр-ай, осы жылда алатын алым-салық қайда кете береді екен? Біздің бір ауылдай елдің бір жылғы тө­лейтін алым-салығы бір үйді он жыл асы­рауға жетпей ме? Патша дегеннің өңеші кең бола береді екен-ау! – дейді Рақмет деген момын адам.

– Пәлі! Алым-салық төлейтін сенің бір ауылнайың ғана ма екен, мың-мың ауылнай, мың-мың болыс бар емес пе! – дейді, оның інісі Қожаң.

– Мың-мың ауылнай жоқ шығар… Ол тым көп қой. Сонша жұрттан жыл­да алым-салық алып отырса, қанша патша болғанымен жарылып өлер! – дей­ді үйкүшіктеу, он сомнан арғы есеп­ті біле бермейтін Досан деген адам.

– Жарылып өлер? Әкеңнің әкесінен бері төлеп келе жатқанда балаңның баласына дейін төлейсің. Патша сон­да да жарылып өлмейді, – дейді Қо­жақ. Ол Қорған қаласына жүкші болып кеткен адам. Елге анда-санда ғана бір соғады. Сондықтан оның сөзі наным­ды сияқтанады.

Осы сияқты терең тамыры бар сөз­дер әлденеге байланысты қозғалып кетеді де аяқталмай үзіледі. Тағы бір рет­те қайта жаңғырады. Бірақ мұның тамырлы сөз екеніне көпшілік мән бере алмайды. Үлкен әңгімелер бұл маңайда емес, болыс-би маңайында деп ойлайды. Оған бұл маңай қаты­наса да алмайды.

Әсіресе “үлкен” әңгімелерден – “төрт үй түрікпен” аталатын – біздің ауыл сырт отырады. Сондықтан менің балалық шағымда есте қаларлық бір оқиға болмаған сияқты. Бұл не деген жадау өмір деп мұңайған да ешкім ойымда жоқ. Болмаған болу керек.

Сондай болымсыз өмірден менің есімде қалғандары да болымсыз. Әке­міздің шаруасы тайға артқан қоржын­дай бұлтылдап кедей мен орташаға кезек ауысудан көз ашқан емес. Анда-санда орташаға жақындап, шырт түкі­ре бастағанда әкеміз оп-оңай кедей болып қалушы еді. Бай болуды қанша ұнат­қанымен, ол бір ішінде кеткен ар­маны болу керек. Әр қыста бір тосып алатын жұт пен әр жылда егіздей бе­ретін алым-салықтар кейде тұқыртып кетсе, кейде біржола тұралатып кету­ші еді.

Төртте шығармын деймін, Хамит, Сәбит дейтін екі ағам мен үшеумізді, мұ­сылмандық белгісін салу үшін, “сүн­детке” отырғызатын болыпты… Бас­тыра киген бөркімен, бөркіне түстес буырыл сақалынан бет-аузының пер­несі айқын аңдалмайтын тәйпік бір молда қылт-жылт еткізіп, бәкісін қай­рап отыр. Өткен түні осы бәкісімен бас­тың құлағын кесіп отырған. Анда-санда бәкісін төбеден сорғалаған там­шыға тосып алады. Қайрақтың татын тамшы жуып жібергенде бәкі бізге қа­рай сумаңдап-сүйреңдеп, жұтынып қоя­тын сияқтанады. Әке-шешелеріміз әр баласының жақсы мінездерін көте­ре мадақтап, жоқ мінездерді де тауып мақтап, “сүндетке” бейімдеп келеді. Бір-бір “сүндет атымыз” болады екен, “сүндет тойы” болғанда сол сүндет атымызға мініп шығады екенбіз, ендігі жылы оқу оқиды екенбіз, ақылды бо­ла­ды екенбіз… Киіз үйдің, бір қабырға­сына көрпе төселіп, жастықтар таста­лып жатыр. Тұғжың молда намазға да отырды.

Әзірлік аяқталып болғанша үш бала көз құйрығымен ұғынысып, сыртқа шығып кеттік. Ауыл ағаш арасында бо­латын, тез жүгіріп, ауылдан ұзаңқырап алдық. Үйімізде жалғыз кәрі бурыл ат болатын. Үшеуміздің ойымызға да сол жануар түсіпті: “сүндет” арқылы бір-бір ат аламыз да, ат жетпегеніміз “сүн­деттен” аман қалатын сияқтан­дық: бірақ мұның бірі де болмай шықты.

Естиярымыз Хамит інілерінен гөрі тереңірек бір сырды ұстап қалған екен:

– Сүндеттелмеген балаға қатын да әпермейді! – деді.

Біздің:

– Әпермесе, әпермесін! Қатын не керек? Ойнап жүре береміз! – деге­німізге тағы да бірталай салмақты той­тарыс беріп, ағалығын істеп сабарман мінез көрсете бастады. Сәбит екеуміз беріспеуге бет алып, ағаш арасымен зыта жөнелгелі тұрғанымызда сырты­мыздан кұшақтай алған бауырмал қол­дар үйге қарай алып кетті.

Енді, міне, үш бала қаз-қатар жа­тырмыз. Енді бурыл атқа екінші жағы­нан жабысқымыз келеді. “Сүндет атың қандай?” деп молда сұрап қалғанда – “бурыл ат!” десек болды ғой! Ат сенікі болад та…

Төр жақ шетте Хамит, ортада Сә­бит, мен есік жақ шеттемін. Молда ме­нен бастаса, бурыл ат маған тиетін сияқ­танады. Ортада жатқан Сәбит Ха­митқа бата алмай, менімен орын ауыстырғысы келіп еді, мен көнбедім. Ол мені шымшып, аяғымен теуіп қа­лып, сыбырлап боқтап та жатыр…

Молда үлкендете бастады да:

– Сүндет тойына мініп шығатын “Сүн­дет атың қандай?” – деп, ең алды­мен, Хамиттан сұрады.

О да қауіптеніп жатыр екен “бурыл ат!” деп тез жауап берді. Тегінде мол­даның аңдитыны да баланың көңілі алаң болатын осы бір кез екен. Хамит: “Ойбай-ай!” деп, бақырып та жіберді: өткір бәкі ащы сезілді білем…

Бурыл атты Хамит атап қалғанда Сә­бит кемсеңдеп жылай бастады. Бір­жола қара жаяу қалғандай, егіліп жы­лап кетті.

Кезегі келіп “сүндет атын” сұраған­да Сәбит: – “А-т-ы-м жоқ”, – деп тіпті қатты өксіп жіберді: көзімен ғана емес, бүкіл денесімен, жанымен, тәнімен жы­лады, әлдеқандай ауыр қорлық ал­қымына тығылып, буынып жатқандай сезіледі. Сәбит “Атым жоқ” дегенде менің жүрегімде атым жоқтық жарасы тереңдей түскенімен, қожаға беретін жауапты Сәбит тауып бергендей азы­рақ жеңіліп те кеттім.

Бірақ өзіме кезек келгенде, едәуір тоқталып барып: – “Менің де атым жоқ”, – дедім. Безеріп, қайсарлана айт­тым да қасарып қалдым.

Әркімге жаутаңдай қарап, шешем егіліп жылап отыр. Ботбай деген жа­қын ағамыз бар еді, ол да намыстанып жылап отыр екен:

– Немене қайта-қайта аты жоқты­ғын айтқыза беріп!.. Бір-бір ат беруші ме едің? – деп молдаға ақырып қалды.

– Өзім ат әперем… Жыламаңдар, мы­на шірік әкелерің ат әперуші ме еді! – деп бізді де уатты. Қуанып қалдық… Кейін “сүндет тойы” болмағанына одан да артық қуандық. Өйткені бізге ешкім ат әперген жоқ еді…

– Әке-шешеден күнде еститін көп жақсы тілектердің өзгесі келмесе де “оқу оқисыңдар” дегендері екі жылдан кейін келіп еді. Жаз бір көлдің ба­сында, қыс айларын әр ағаштың қой­науында өткізетін бес-алты ауыл “ба­лалардың тілін сындыру үшін” молда жалдапты. Молданың жылдық еңбе­гіне құнажын бұзаулаған бір сиыр, алты ауылдың пітір-садақасы беріл­мек­ші. “Аузының салымына қарай”, өліктің жаназасы да соныкі. Бейсенбі күні балалар молдасына “жұмалық” беріп тұруға тиісті: екі тиыннан кем болмасын, бес тиыннан артық та болмасын… Үлкендер кешқұрым осы “жалақыны” бөлісіп, қыр басында ұзақ отырысып қалды.

Молда әр үйде бір жетілеп оқыта­ды. Оқуға бала берген үйлер кезек­тесіп, бір жеті молданың тамағын да көтереді, балалар оқитын мектеп те болады. Бір жеті өткеннен кейін молда келесі үйге ауысады.

Алғаш “оқуға” барған күні арабтың жиырма тоғыз харпі түгел тізілген бір жапырақ қағазды молда барлық ба­ланың қолына түгел ұстатты. Сар­ғыш мұрты жаңа тебіндеп келе жатқан ша­қар жас молданың алдында өрімдей көк шыбық жатыр. Шыбықтың үш жағы жыланның құйрығындай сүйірленіп, балаларға қарай қозғалақтап қояды. Оны көріп отырған балалардың оқы­мауына да болмайды, бірақ үйренуіне де болмайды. Қорқыту еш нәрсе үй­ретпейді.

Балалар төрден есікке қарай үлкен­дете отырғызылды. Жиырма шақты баланың ең кішісі алты жасар мен едім, маған орын босағадан тиді. Кей үйде қозылақпен етектесе отырамын. Кейбір үйдің иті қасымда жатады.

Молда ең жасы үлкен баланы ал­дына шақырып алды да әлгі айтылған бір жапырақ қағазды тырнағын әде­мілеп алған сұқ саусағымен нұқып көр­сетіп:

– Әліп, би, ти… – деді. Содан кейін балаға өзі айтқанын үш рет қайтала­тып:

– Бар, орныңа бар, оқы, – деді де кел­есі баланы алдына шақырды…

Осы тәртіппен молда оқушы бала­лардың нақ жартысын алдынан өткіз­генше, өзгеміз “әліп, би, ти” деген үш сөзді жаттап та алдық. Тек бір де бірі­нің мағынасын аңдай алмай отырмыз. Екі жыл оқытып, екі бұзаулы сиыр алып, он шақты адамға жаназа шы­ғарып, алты ауылдан екі жылғы бітір-садақасын алып, молда еліне қайтар кезде де біз ол мағынадан еш нәрсе аңғармап едік. Ескі оқудың әдісі бо­йынша бір харып баланың алдынан се­гіз-тоғыз түрлі өзгеріп өтеді. Мыса­лы, “а” харпын алайық. Бұл ең әуелі “а” емес “ә”, “әліп” деген аты да бар, таяқ сияқ­ты таңбасы да бар. Алдымен ба­ла оның сол атын бір жаттайды, әліп…

Келесі жолы оның асты-үстінде нүк­те жоқтығын жаттайды.

– Әліпте жоқ, би астында бір нүкте, ти үстінде екі нүкте…

Бірақ бұның қандай дыбыс береті­нін бала әлі білген жоқ…

Үшінші кездескенде жаңағы “ә” қа­та­рынан үш дыбыс ретінде оқыты­лады:

– Әліпсін – ә, әлбәсін – и, әліптүр – ө, ә-и-ө…

Осы ә-и-ө деген үш дыбысты араб хар­пында жазылатын түрімен қазіргі жаңа алфавитқа көшірсек, былай таңбаланар еді: – а, аи, ао…

– Ұлы, өндіріс, он, ер деген сөздер – аоғлы, аендирис, аои, анр – деп таңбаланар еді.

Төртінші оралғаныңда сол бір “әлігі” тағы да үш түрлі өзгеріс табады:

– Әліпкі-күсін – ән, әліпки-кәсін – ен, әліпки-күтірөн – ән-ен-өн…

Енді бір кезде жаңағы жұмсақ әліп (ә) “а” болып кетеді. Ол қай жерде ер же­тіп, жуандап кеткенін балалар да аң­дамай қалады, молданың өзі де ұғындыра алмайды.

Сонымен бір харыптың сегіз-тоғыз рет өзгертіліп оқытылатынын еске алсақ, араб әліппесінің жиырма тоғыз дыбысы 232-261 харып болып шығады. Сонша шытырманға кіріп кеткен бала кейде соны жыл бойы оқып та хат танымай қала береді. Дыбыс не, харып не, таңба не, оны ешбір бала айыра алмайды. Ең жақсы оқиды деген бала – жаттауға ғана машық болғаны. Сол машықтардың бірі мен болсам керек.

Қобызшы, домбырашы, әнші, жүй­рік ат, қыран құсқа құмар Ботпай деген жақын ағамыз улап-шулап отырған ба­лалардың арасына жиі келіп отырады. Үлкендерден біреу келгенде балалар тіпті әндетіп кетеді (ескі оқудың әдісін­де үндемей оқу атымен жоқ қой!):

– Әліпкі-күсін – ән, әліпкі-кәсін – ен, әліпкі-күтірөн – әи-ен, өн!

Жарықшақ­сыз жас дауыстарға елтігендей, Бот­пай біраз мүлги тыңдап отырады да молдаға наразылық айта бастайды.

– Осы сенің “әліпки-күсін-ән” деге­нің немене өзі? Осы да құдай сөзі ме? – деп, қадала сұрайды. Мінезі оқыс, түсі суықтау кісі болушы еді, молда да оған ығыса жауап береді:

– Оқу ғой, Ботеке… Не екенін бір Ал­ла­ның өзі білмесе, біз қайдан білейік… – дейді. Молданың көкшіл көзі айранда­нып, сирек мұрты дірілдей бастаға­ны aңдалады. Бізге ылғи ызғарлы кө­рін­гісі келетін бейшара молданың ығысар бір жаны болғанына біз қуанып қаламыз.

– Cенің үйретейін дегенің “он, ен, өн” болса, соның өзін ғана үйретіп қой­маймысың, қу мұндар! “Әліпки-кәсін” деген ішіңді ұрайының неме керек? Енді бір жетіден кейін балам тағы да осыны оттап отыратын болса, оқуың­нан шығарып алам! – деп, Ботпай мол­даға ұрт мінездер көрсетіп қояды.

Әрине, келер жетіден кейін де ба­лалар баяғы маңда жүреді, бірақ Боте­кең де баласын оқудан шығарып әкете алмайды.

Анда-санда Ботпайдың басқа елге ұзатылған жалғыз қызы Бәтима үйіне келеді. Сұлу емес сүйкімді, елжіреген балажан, ерке жүректі адам еді. Ескі ауылда сирек кездесетін, ерекше тұ­ра­тын, не ойлай қалғаны жүзіне шыға келетін нәзік сезімнің адамы еді. Сол бір жылы бейне балалық шақтың ұмы­тылмас сағынышы сияқты менің ойымда әлі бар, әлі сыны жоғалған жоқ.

Бәтима қобыз бен домбыраға бір­дей жүйрік. Елге қашаннан бері таныс күйлер мен жұпыны ғана әндер оның саусағына іліккенде құлпыра жөнеліп, жаңа бірдемелерді пайымдап кетеді. Басқалар тартқанда сақау қалатын домбыра пернелері ең жанына тиетін дыбыстар береді. Бәтиманың даусы да сазды болушы еді. Әсіресе қалың топ қоршап алып қысталағанда, жар­қы­рап шығатын қазақ қызын бірінші көр­генім сол. Ол ән салғанда, домбы­ра тартқанда әкесінен басқа әнші, күйшілердің бәрі де құба төбелденіп, жа­сып қалатын еді. Әкесі ғана тасып оты­ратын.

Кешқұрым айдын көлдердің жаға­сын­да әкесі қобызды алып, қызы дом­быраны алып қосыла тартып кеткен­де, әр ауылдан шұбырған жұрт андай бас­тайды. Ол екеуінен басқа ешбір адам қо­быз бен домбыраның үнін қоса да ал­майды.

Бәтима үйіне келгенде Ботпай үйі ұзақ думанға айналады. Жақын ел­дер­дің әнші, домбырашылары жина­лып, алыстан талықсып-талмаурап жеткен Ақан, Біржан әндерін салады, Арқа күйлерін әкеледі. Қараңғы елге Абай әлі естілген жоқ, Құрманғазы күй­лері Октябрь революциясына дейін жете алмай қойды. Қалай да Ботпай ай­наласы домбыра, қобыз үйренуге, жастардың еркіндік сезінуіне сеп болды.

Біздің сол жас бала кезімізде Қазан, Ташкент, Бұхар арқылы тараған “қис­салар” тасқыны басталды. Қараңғы ауыл үшін “Сал-сал” да қисса, “Қыз Жібек” те қисса. Бірақ Ботпай “Қыз Жібек”, “Қозы Көрпеш”, “Көр ұғылыны” жаттап алыпты, өзгелерін жаттама­ған. “Қозы Көрпешті” айтып отырып, Қо­дарды боқтап алады да “Қыз Жі­бекті” айтып отырып:

– Көріңді ұрайын бір қожа мен бір молда мына жерін бұзып қойыпты, бұ­рын былай айтылушы еді, – деп, ара-тұра түзеп айтады. Сол кезде құлаққа сіңгеннен қалған бір-екі жол өлеңді мен ерте кезде жарияладым. Ол Жі­бектің әмеңгерлікке қарсылығын көр­сететін сөздер еді:

– Көрпені ағаң ашқан сен ашқандай,

Не болды жас басыңнан, сорлы бала?

Ботпай бұл сөздерді ширатыңқы­рай да қадағалай айтады. Жеңгесін алған, келінін алған адамдар отырса, өлеңнің әнін кілт үзіп:

– Сендерге айтады! – дейді. Олар ұялып, жауапсыз ыржиысады.

Біз үш жаз, екі қыс молдадан оқып, қиссаларды едәуір кеуделей берген­де, Доңыз жылының атақты жұтына ұры­нып, бәрінен біржола ажырастық. Молда босанып кетті. Содан кейін мен не ескіше, не жаңаша, қазақша оқыған емеспін. Әкемнің орташаға қарай ойы­са беріп сылқ етер кезеңі келіп қалған екен, сол жұтта тұралады да қалды.

Ескі ауыл шаруа бағуға қандай қыр­сыз, қандай бейғам екендігін мен кейі­нірек түсіндім. Ол кезде бір жалқау­лық­ты, барлық олақтықты тек қана “До­ңыздың” ылаңына жауып, ақтаушы­лармен ойлас едім.

Біздің құба-төбел ауылдар оп-оңай жұ­тап қалды. Жайлауда отырып-ақ шөбін шаптыра берген бай ағайын­дарынан жырылып кете алмай, етек басты болып отыра берген орташа-ке­дей күздікке келгенде, жаз бойы ескен аңызақ жердің түгін ұшырып әкеткен екен. Жұт сол қызыл іңір, күзден-ақ басталып кетті. Біздің үйде сол жылы дәл он алты жан бар еді. Мұның ішінде төрт-ақ адам жұмысқа жарайды, өзгесі өңкей өңез көз, ас иесі, қызыл аяқ балалар мен қартаң­дар болатын. Жұмысқа жарайтындардың үшеуі есікте, жалшылықта еді.

Азғана жылқыны “жынды боран” алды, азғана қой аштан, азғана сиыр тістен таусылды. Сүйегі саудыраған, жағы суалған, көзі үңірейген, тәлтірек аштық жер үйдің төрт бұрышында түгел орнай қалды. Сүйек, тері, сақармен қақтап алған сүйектің майы, өлімтік жылбысқысы, бәрі де тесік тамақтан өтіп жатты.

Үйдің қақ жартысын алып жатқан жал­пақ пештің аузында қара шөген қай­нап тұрады. Шөгеннің ішінде сы­қыр-сықыр еткен өңкей сүйек болады. Сирақ, кәрі жілік, шеке секілді сүйектер асылған күні сорпаның бетіне май көбірек шығады да, шөгеннің бір жақ бұрышына жиналады. Біз үш бала үш қасық ұрлап алып, көзтаса бола бер­генде әлгі майды қалқып кеп әкете­міз… Жер үй бу басқан караңғы… Тағы қай­талаймыз… Қолға түсіп қалсақ, бір қасық сорпа майы үшін бір күн таяқ жеуге біз әзір…

Шай келеді, шаймен бірге қуырыл­ған бидай келеді. Бидайды кемпір ше­шеміз бөліп береді, үлкендерге 2 қа­сық, балаларға сыла қасық тиеді. Бидайды бөлгенде барлық көз кемпірдің қасығында болады да, әркім өз пайда­сына қарай түрлі “замечаниялар” жа­сап отырады:

– Қасығыңды сілікпесейші!

– Батыра түс!

– Маған дегенде қасығың ылғи қалқи бастайды-ау! – десіп қалады.

Кемпірдің бүкір қолдарының қалай қозғалуы мәселені шешеді: жарты ай­мақ, болмаса он шақты түйір бидай қосса, не алып қалса, 32 көз соған қа­рай түрлі белгілер білдіреді. Кемпір қа­лыпты бір “кәперетіп” секілді.

Балалар шамамыз келгенше кемпір­дің қасына жақын отыруға, кеш болса арқасын қасуға, жалпы айтқан­да, кемпірге жақсы көрінуге жанталаса­мыз. Кемпірге жанаса алмағанымыз, шалға, әкеге, болмаса басқа бір беделі бар біреуіне жақын отырамыз. Өйткені олардың көзіне жаутаңдай берсең, шыныаяғын әперіп жіберсең, дер кезінде “бидайың шашылып ба­рады” деп қала алсаң, шырайына қа­рай әртүрлі жағымпаздық істей алсаң, бес-он бидай ауысып та салады. Бірақ басқа уақытта қарым-қатынасы түзу адамдар да, шай үстінде ысқырынып, көбінесе ырай бермей қояды.

Кейде шыныаяғын әпере беріп үл­кен біреуінің алдындағы бидайын өзі­мізге қарай шашыңқырап та жібереміз… “Қайда апарасың?” – деп сол се­кундында-ақ жалғыз түйіріне дейін жи­нап алады, бұрынғысынан көрі де өзіне жақындатып, ықшамдап қояды. Көз­дері жайнап, бізге қарақұстай түйіледі. Біз оған ұялмаймыз, өзімізге тиген бір қасық бидайды бірдей қылып, 7-8-ге бөліп, 7-8 шәшке қайнаған ақ су “шай” ішеміз. Суды қанша сораптасаң да еш­кім қарсы болмайды…

Көп жан – “жақ жұты”. Доңыздың қы­сы да, жазы да аштық болып еді. Бірін-бірі оғымен атып отырған 32 көз бір жер­ге сыя алмай, әкем еншісін алды: бізге бір ала қой, бір қысыр қызыл сиыр, бір кер тай тиді. Менен үлкен екі баласын әкем кісіге жалдады да, ме­нің жалданар кезегім бірер жылдан кейін келді…

Белгілі 16-шы жылы қара жұмысқа ілік­кен нағашым мені шаруасына бас-көз етіп қалдыруға сұрап әкетті. Дөңгелек қана шаруалы, екі жас баласы бар адам еді. Ол ел Обаған өзенінің жаға­сында отырады да, қысы-жазы балық аулап, аздап егін салады екен. Қыстау түрлері әлі де баяғыдай үйме-жүйме бол­ғанымен, отырықшылыққа бейім­де­ліп қалған ел. Жаздыгүні қыстау маңынан 4-5 шақырым жерге ғана жылжып қонады. Обаған өзенінен Қос­танайға жақындаған сайын отырық­шы­лық тіпті айқындай береді.

Мен бұл мойны алыстықтан бұрын келіп көрмеген елге егін жинау үстінде келіп едім. Егіннен кейін балық ау­ла­сып кеттім.

Көкше мұз екі еліге ілексе-ақ балық­шы ел балыққа аттаныс жасайды екен. Обаған өзенін мың жерден кесіп тастаған қаза, ау, сүзекі… Қазаны қа­рап үлгірмейсің! Балықты сақпен сүзіп алуға мұршаң келмейді. Тау-тау бо­лып балық Кавказдың қанжарындай жарқылдап, мұзды шапалақтайды да жатады… Шортан, шорағай, алабұға, та­бан, сазан, қарабалык, күмістей жыл­тылдаған ақ шабақ…

– Жиен бала, балықты жинай бер, – дейді нағашым.

Балық науқаны қыс ортасында саябырлады. Көрші ауылда екі класты орысша мектеп бар екен. 6 сом пара алып, “учитель” мені январь айында бірінші класқа кіргізді. Атын әлі күнге білмеймін, “Ақтөбе жігіті” дейтін еді, бірақ алты сом пара алғанын әлі күнге ұмытқаным жоқ: өйткені бұл дәл төрт пұт балық еді…

Ұзамай ол орнынан алынып, мек­теп белгілі оқытушы Бекет Өтеті­леуов­ке көшті. Ондай жақсы оқыту­шы­ны мен кейінде сирек кездестірдім. Ол үлкен мағынада ағартушы бола­тын тілегі бар адам еді. Кейде сабақ біткеннен кейін оқуға, білімге шақыра­тын әңгімелерді айтады. Көбінесе өзі аударған Крылов мысалдарын оқып береді. Абай, Ыбырай шығармаларын оқиды. Не түсінгенімізді сұрайды. Бі­рақ балалар ойы ұғындырғанды да ұмыта береді. Бекеттің өз айтқанда­ры­нан есте қалған бір ауыз сөз:

– Қандай іске кіріссең де таза қол­мен кіріс! – дегенді көбірек айтушы еді. Тақтаға барып есеп шығарғаннан кейін, болмаса, жазуға отырарда біз ылғи қолымызды жуып әдеттендік. Оның айтатыны бұл ғана еместігін мен кейінірек аңғардым. Қолың таза болуы шынында да көп нәрсені аң­ғарт­пай ма?

Бекет менің қиссаға құмарлығымды білгеннен кейін мені әдебиетке тарта бастады. Әуелі “Жиған-терген” деген өзі шығарған өлеңін берді. “Жиған-тер­ген” маған өте ұнады. Бірақ “Кәне, несі ұнады?” деп сұрағанда, мен оған жауап айта алмадым. Содан соң ол маған бір жетіге “Шаһымаран” қисса­сын беріп, кейін ертегі ретінде түгел айтқызып шықты. Желілі әңгіме есте қалған екен, мен сүрінбей айтып бер­дім. Бір кеште, Бекеттің өз үйінде он шақты адамға тағы бір тыңдатты. Тың­даушылар мені мақтасып тарасты. Өнерсіз-білімсіз елге ертегіші де, бір­демені оқи алған да өзге жұрттан биі­гірек тұратын еді.

Бұрын бірер жыл молда алдын көрген балаға бірінші кластың сабағы өте жеңіл болып еді. Оның үстіне аз­даған мақтаншақ та болуым керек, мені өзіне жақынырақ ұстайтын оқы­тушыма еркіндік жасап, айналасы бір айдан кейін былай дегенім әлі есімде:

– Мен бірінші класты бітірдім… Екін­шінің кітаптарын оқып жүрмін, – дедім.

– Қалай бітірдің? – деп, ақкөңіл оқы­тушым таңданып та, абыржып қалды.

– Оқытып көріңіз… Букварь да бітті, есеп те бітті, – дедім.

Ғабит МҮСІРЕПОВ.

(Жалғасы бар).