ҰРЛАНҒАН СЫБАҒА

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

(Әңгіме)

Шешем – ет пісірудің және оны сүрлеудің нағыз шебері. Әйтеуір біз­дің үйге қонақ болып аттанатындар­дың тарапынан “соғым етіңіз дәмді екен, қалай сүрледіңіз, қандай құпиясы бар?” деп шешеме қарата мақтау айтылып жататыны есімде.

Сол жылы үлкен қара биені екі ай жемдеп, соғымға жықтық. Ол кезде соғым союдың өзі кішігірім тоймен па­ра-пар еді ғой. Бір апта бұрын мал сойысатын көршілердің тізімін жасаймыз.

Таң қылаң бере орнымыздан тұрып, шай ішкен соң әкем пышақ қайрауға кірісті. Ағам болса қораның жуан бөренелеріне қаз-қатар ғып ет ілетін бақандар байлап, малды жығатын жердің қарын күреп, омыртқа үзе­тін кіндік темір, бауыздауына ағаш, ая­ғын байлайтын жіп сияқты керекті зат­тарды дайындаумен қарбалас. Жылы су көп керек болатындықтан шешем қорадағы үлкен қазанға толтыра су құйды да, маған молдау қып от жақ деп тапсырды. Сосын ішек-қарын, жү­рек-бауыр салатын ыдыстарды мал соя­тын орынға жақындатып қойдық. Мен үйдің бір жақ бұрышын ет бұзуға қолайлы етіп астына тақтайларды тізіп, оның үстіне целлофан төседім. Сөйтіп, күн арқан бойы көтерілген шақ­та бір апта алдын шақырып қойған кісілеріміз де бір-бірлеп келе бастады. Оған дейін біз де дайындығымыз­ды мығымдадық.

Қасапшыларымыздың бәрі тегіс келген соң дағдылы әдет бойынша жа­ғалай шайға отырдық. Бұл соғым сою­дың алдындағы “жүрек жалғау” деп аталатын. Ас қайырылып болған соң ағам қара биені есіктің көзіне таман жетектеп әкеліп, бата сұрады. Бұл рәсімді отырғандардың ішіндегі жасы егделеу Қайым ақсақал орындады.

Жем жеп әбден семіріп алған қара бие арқан салдырмай бөтен мінез та­нытпасы бар ма?! Бұрын үстіне жүк ар­тып қоя берсең де селт етпей кете бе­ретін бұған не көрінді деп ағам қайыс арқанды жуан мойнына амалдап бай­лады. Қалған екі ұшын алдыңғы аяғы­ның арасынан өткізіп, сосын артқы екі аяқтан іліп алды да арқанның екі ұшын екі жігітке ұстатты. Өзі шыл­быр­дан, екі жігіт екі аяқтан саумалап тар­тып еді, қара бие жамбаспен гүрс етіп құлай кетті. Жігіттер қойсын ба, дереу аяқтарын шырмап байлап тастады.

Ағам шылбырды белге байлап ші­рене тартып тұрды. Әкем жаңа ғана қай­раған пышағын жылы суға жуып алды да, екі білегін түріп жіберіп, “Се­нің ешқандай жазығың жоқ, Алланың қалауымен бала-шағамның несібесі­не бұйырдың”, – деп ішінен күбірлеп ниет етті. Алқымынан тартып кеп жі­бергенде қор еткен дауыспен бірге қан да ытқи атылды. Жан бермек те оңай емес екен, қара бие қайыс ар­қанды үзіп жіберердей бұлқынып ба­рып, тыншыды. “Жан шықпай жұлын­дауға болмайды, – деді әкем бетіне ша­шыраған қан дақтарын жеңімен сүртіп тұрып, – қасапшылар асыққан­да, бірден жұлындап тастайды деп есті­дім, ондай жағдайда еті харам болады”.

Терісін теспей сойып, санын сан, қолын қол етіп бөлшектеп алғанша, бі­раз уақыт өте шығыпты. Түс ауа қайта шайға отырдық. Қуырдақ та дайын екен, суық сорып, қарны әбден ашқан қасапшылар тамаққа бас қойды. “Қа­ра бие табан шықты. Екі айғы жақсы күтімнің жемісі ғой”, – деді әкем мақ­тана жан-жағына қарап. Ал көмекке келген көршілер ет піскенше үйге ба­рып мал жайлап келмекші болды. Әкем мен ағам үлкен сүйектерді буы­нынан ажыратып бізге қарай беріп тұр­ды. Ал шешем еттің бір шетін маған ұстатып, бір жағынан тұздауға кірісті. Тұзы сіңгесін арнайы дайындаған бақандарға жағалата ілдік. Семіз шыққан қара биенің еті шошаланың тең жартысын алып кетті. Қара биенің етінен көрші-қолаңнан бастап, алыс-жақындағы туыс-туғандарға дейін түгел дәм татты. “Еттің бабында еке­нін айтып жер-көкке сыйғызбай мақ­тағанына қарағанда, биылғы ет был­тырғыдан тәуір сияқты”, – деді шешем риза кейіп танытып.

Қыс орталап қалған кезде үйде бір келеңсіз жағдай орын алды. Азанда қарасақ, шошаланың есігі шалқасы­нан ашық, құлып сынып жатыр. Ұры тү­сіп, ілулі тұрған еттің біразын көтеріп кетіпті. “Құдай қарасқанда, шет жақта тұрған жарты бақан етті ғана алыпты. Тып-типыл етсе, не бетімізді айтар едік, – деп әкем салма-салма болып ілулі тұрған етті екі қайтара айналып қарап шықты. – Ұрының аз да болса, нысабы бар екен”.

Бұл жағдайдан кейін үйдегілер ай­тарға болмаса қатты қапаланды. Әй­теуір, жау алыстан емес екенін, не бол­са да бізді жақсы білетін адамның алғанын білдік. Жоғалған малды ені мен таңбасына қарап табуға болар, ешқандай белгісі жоқ етті қалай таба­мыз? Ақыры бұл ұрлық туралы еш­кімге айтпайтын болып, жабулы қазан жабулы күйінде қалды.

Соғымның қызығы бәсеңсіген шақ­та айғай салым жерде тұратын Қабай көрші нағашыларынан жарты жылқы­ның етін әкелгенін айтып, жақын көр­шілерді тамаққа шақырды. Жылда қара мал соя алмай, қой-ешкісін бор­лап, сонымен қыстан әупірімдеп шы­ғатын Қабай жаз шықса, нағашыла­ры­ның малын бағысып, отын-суына кө­­мектесіп қарымжысын қайтаратын бо­лып келісіпті. Сол күні әкем мен ағам қыстауға мал қарап кетті де, қо­наққа шешем екеуміз баратын бол­дық. Біз барғанда көршілер тегіс жи­налып, еркектер жағы карта ойнаудың қызығына кіріскен екен. Дереу қолға су құйылып, дастарқан жайыл­ды. Жылқының етіне қойдың мүшеле­рін қосып асыпты. Қабайдың әкесінің жылқы етін татса болды қан қысымы көтерілетіні бар еді, сол жағын ескерген сияқты.

Ет желініп, табақ орталаған шақта шешем аяқ астынан ашуланды. “Қа­бай, қарағым, мына жеп отырған ет ме­нікі, соған қарағанда сенің нағашыла­рыңнан әкелгенің өтірік болды ғой”, – деді. Отырғандар аң-таң. Барлығы қолдарын табақтан алмай шешеме үдірейе қарап қалыпты. “Мен өзімнің тұздап дайындаған етімді өзім біле­мін. Пышағымның ізі көрініп тұр. Кімді алдайсың! Көрші тұрып сен ұрлады де­ген неше ұйықтасам да түсіме кір­мепті. Айта берсем еттің дәмі де ме­нікі! Бір асым етті сұрасаң да қолыңды қайтармас едім, көмектен кенде бо­лып жатсың ба! Балаларың жесін, кисін деп тамақты тамақтай, киімді киімдей бергенімізді ұмыттың ба?” – деп шешем орнынан тұрып есікке бет­теді.

Шешемнің артынан шала-шарпы киініп мен де жүгіре шықтым. Аяз қат­ты екен, шешемнің ашуын аузынан шыққан аппақ будан анық аңғардым.

– Біздің ет екенін қалай байқады­ңыз, еттен етті айыра алмаймыз ғой. Жұрттың алдында ұят болған жоқ па? – дедім шешеме жанасалай келіп.

– Өзім бұзып, тұздап, кептірген етті қалайша білмей қаламын, – деді баға­нағыдан сәл де болса дауысын бә­сеңдетіп.

Үйге келсек қыстауға кеткен әкем мен ағам да келген екен. Әпкем дас­тарқан жайып, шәй қамына кірісті. Ше­шем: “Қабайдың үйіне барып өз еті­мізді өзіміз жеп келе жатырмыз”, – деп төтесінен әңгіме бастады. Бұл сөзін үй­де­гілер түсінбей: “Өз етіміздеген қалай сонда?” – деп аңтарыла қарас­ты. Шешем үнсіз. Ашуы әлі тарқамаған. Болған жайды маған айт деген­дей сыңай танытты. Мен жаңа ғана орын алған оқиғаны қаз-қалпында жет­кіздім. “Нағашыларынан әкелдік де­гені жылқының еті емес, қойдікі болды ғой, – деп ағам кеседегі шайын сораптай тартты. – Полицияға хабарлаймыз ба?”.

Әкем аз үнсіздіктен кейін бәрімізге қарап: “Болар іс болды. Ырысымызды қотарып әкеткен жоқ. Сарт-сауан ал­ған жоқ, бөтен емес, көрші. Алым-бе­рім болып тұрады. Қабайдың бұрыннан аздап қолының сұғанақтығы бар екенін өздерің жақсы білесіңдер. “Ауру кетсе де, әдет қалмайды” деген сөз бар. Баукеспе ұрылар ұрлайтын ештеңе таппағанда өзінің дүниесін өзі ұрлайды екен. Оған несіне ренжисіңдер. Әбден сондайға әдеттенген, дәнік­кен адам ғой. Бір асым ет, бір шәугім шайға бола көршімен араздассақ адамдығымыз қайда? Бір малыңды қасқыр да жеп кетеді. Шығын болған бір лақ дейік те қояйық. Бала-шағам­ның несібесі таусылмасын! Ол да ба­лалы-шағалы, жетіспей жатқан шығар, әйтпесе ұрлық-қарлыққа адам жайдан-жай барады дейсің бе? Пе­ріште емеспіз, пенде болғаннан кейін кейде дүниенің артынан қуып, жолдан тайып жататынымыз бар. Адам қате­леспей жүре алмайды. Онсыз өмірдің мәні жоқ. Бұл оның өзі ұрлап алған сыбағасы болсын”, – деп дастарқан ба­сын күлкіге бөледі. Әкемнің сөзінен кейін бәріміз жадырап сала бердік. Болмашы дүниеге бола бет жыртысудың керегі жоқ екенін білдік.

Ертесінде Қабай рөмкелес достары­мен бірге отырғанда арақтың буы­мен ет ұрлағаны рас екенін, алайда піскен еттен танып қояды деген ойы болмағанын айтып өкінішін білдіріпті. “Өзінің етінің дәмін білетін адамдар да бар екен ғой”, – деп шешемді әңгімеге арқау еткен көрінеді.

Қаңқу сөз жолда жатсын ба, бірден бірге айтылып, соңында бізге жетті.

“Қылмысын мойындағаны да ерлік. Бұл екінің бірінің қолынан келе бер­мейді. Өмірде қорықсаң, жымысқылардан қорық. Аңғалдар ауырмай өле­ді немесе аңдамай шоқ басады. Үйдегі жемде тұрған ісектің бірін апарып сойып беріңдер. Бала-шағасы етсіреп қалмасын. Біз істеген жақсылық Қабайдың өзінен қайтпаса да, Құдайдан қайтады”, – деп шорт кесім жасады әкем. Біз әкеміздің дегеніне еш қарсы келмей, қалай айтады, солай істеуші едік. Сөйтіп, ағам екеуміз көршінің үйі­не барып, барлық мән-жайды айтып, ешқандай өкпе-ренішіміздің жоқ екенін, әкеміз осылай шешім жасағанын, бұдан кейін де береке-ынтымақта араласа беретінімізді алға тарттық.

Кірерге тесік таппаған Қабай қамшысымен жер шұқып, төмен қарап отырып қалды.

Бектұрған ЛАҚАДЫЛ,

“Soltüstık Qazaqstan”.