Қазақстан демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет ретінде орныққандықтан, ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Әркімнің оны сот арқылы қорғауына құқығы бар. Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады, өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республиканың Коституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды. Бұл орайда жаңа заңдар қабылдануының маңызы өте зор және де уақыт ілгерілеген сайын тиімді нормалармен толықтырылып, жетілдірілуі қалыпты құбылыс саналады. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев “Азаматтарымыз жария-құқықтық дауларда билік органдарының шешімдері мен әрекеттеріне қатысты шағым түсіру кезінде көп жағдайда теңсіздік ахуалында қалып жатады. Сондықтан осындай теңсіздіктерді болдырмау мақсатында дауларды шешудің ерекше тетігі ретінде әкімшілік әділет құрылымын енгізу қажет. Бұдан былай дауларды шешу барысында сот қосымша айғақтар жинау бастамасын көтеруге құқылы”, – деп атап көрсеткен болатын.
Сот шешімдерінің сапасын арттыруда бірқатар маңызды шараларды айналымға енгізу қажеттігі пайда болды. 2021 жылдың 1 шілдесінен бастап Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің қолданысқа енгізілуі көптеген түйткілді мәселелерді шешіп берді. Мемлекет пен азамат арасындағы жеке-құқықтық даулар жаңа әкімшілік соттың қарауына өтіп, мемлекеттік, әкімшілік органдар, лауазымды адамдар, сондай-ақ жеке және заңды тұлғалар осы кодексте реттелетін қатынастардың қатысушылары болып табылады. Дәлелдемелерді жинақтау міндеті мемлекеттік органға жүктелді. Жеке азаматтарға мемлекеттік органдардың соңғы шешімі қабылданғанға дейін өз уәждері тыңдалатынына процедуралық кепілдеме берілді. Өйткені қарсы тараптың орасан әкімшілік ресурсқа, монополиялық билікке ие екенін ескермеуге болмайды. Бұл қадам “Халық үніне құлақ асатын мемлекет” тұжырымдамасымен үндес келеді.
Сот өз бастамасы бойынша істегі қарама-қайшылықтар мен дүдәмәл тұстарды айқындау үшін қосымша ақпараттар сұратуға құқылы. Мұның өзі дау-жанжалды барынша объективті түрде зерделеуге мүмкіндік береді. 120-шы бапта осы санаттағы істер бойынша татуластыру рәсімдерін жүргізу тәртібі белгіленген. Судья тараптарды татуластыру үшін тиісті шаралар қабылдайды, әкімшілік процестің бүкіл сатысында дауды шешуге жәрдемдеседі. Заңнама талаптарына сай татуласу, медиация немесе дауды партисипативтік тәртіппен реттеу туралы келісім жазбаша түрде жасалып, оған тараптар немесе олардың өкілдері қол қояды. 2016 жылы 1 қаңтардан күшіне енген Азаматтық процестік кодексте “партисипативтік” деген ұғым бар. Бұл рәсім бойынша екі тарап адвокаттарының дауды шешуге жәрдемдесуімен келіссөздер жүргізу судьяның қатысуынсыз өткізіледі. Дауласушы тараптар мұндай келісімдерді ерікті түрде орындауға тиіс. Орындалмаған жағдайда келісім жасаған адамның өтініші бойынша атқару парағы негізінде мәжбүрлеп орындатуға жатады.
Былтыр “Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне азаматтық іс жүргізу заңнамасын жетілдіру және дауларды соттан тыс және сотқа дейін реттеу институттарын дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” заң қабылданып, биыл 1 қаңтардан бастап жұмыс істей бастады. Сөйтіп, бұған дейін тәжірибеде қолданылып келген бірқатар маңызды құжаттардың сипаты өзгерді. Бұл жаңашылдық заң үстемдігін қамтамасыз етіп, азаматтардың құқығы мен бостандығын мінсіз қорғауға, дау-жанжалдарды татуластыру тәртібімен шешуге бағытталған. Азаматтық процестегі елеулі жаңалықтардың бірі – сотқа дейінгі хаттама институтының пайда болуы. Судья-бітімгер талап қойылғаннан кейін 5 күн жұмыс күні ішінде туындаған құқықтық қатынастарды реттейтін құқық нормаларының жиынтығын тексеріп, көрсетілген мерзімде талап қоюды қабылдау не қабылдаудан бас тарту мәселесін шешеді. Ал татуластыру рәсімдерін жүргізу кезінде талап қоюды қабылдау келіп түскен кезден есептегенде 10 жұмыс күні ішінде орындалады. Сотқа дейінгі хаттама жасалған жағдайда талап қоюды қабылдау келіп түскен күннен бастап 15 жұмыс күні ішінде жүзеге асырылады. Егер тараптар талап қоюды қабылдау сатысында ымыраға келе алмаса, істі қарау басқа судьяға жүктеледі. Бір атап өтерлігі, тараптар хаттамада көрсетілген дәлелдемелерге ғана сілтеме жасауға құқылы.
Мемлекет басшысы биылғы Жолдауында Жоғарғы сот кеңесінің конституциялық өкілеттігін қамтамасыз ету судьялардың тәуелсіздігіне және оларға ешкімнің қол сұқпауына кепілдік беретінін айтты. Біздің жұмысымыздың басты бағыты – сот жүйесіне деген сенімді нығайту, сот төрелігінің қолжетімділігін қамтамасыз ету. Былтыр азаматтық соттар қарауына 13374 іс түсіп, 9495-і бойынша іс жүргізу аяқталды. 3806 іс кері қайтарылды. 5629 іске қатысты шешім шықты. Барлық істің 1341-не немесе 15,9 пайызына татуластыру рәсімі қолданылды.
“Сотқа дейін, сотта татуласу” қанатқақты жобасы қолға алынғалы мәмілеге келу арқылы аяқталған істердің көбейгені байқалады. 6 іс партисипативтік тәртіппен жабылды. 23 іске сотқа дейінгі хаттама жасалып, 9-ы татуласумен аяқталды. Оның уақыт пен қаржы үнемдеу, дауды бейбіт түрде шешу, адамгершілік қарым-қатынасты сақтау, сот жүктемесін азайту сияқты көптеген артықшылықтары бар. Соттарда қаралатын даулардың санын азайтып, шешудің баламалы тәсілдерін табуда ықпалы зор. Басты принциптері – еріктілік, тараптардың тең құқылығы, тәуелсіздігі, келісімшарттардың құпиялылығы, заң талаптарына сай келуі. Осы кезге дейін татуласу рәсімдері тек кейбір санаттағы азаматтық және қылмыстық істер бойынша жүзеге асырылып келсе, бүгінде 2019 жылғы 27 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық, қылмыстық-процессуалдық заңнаманы жетілдіру және жеке адам құқықтарының қорғалуын күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” заңы негізінде медиация тәртібімен татуласу мүмкіндігі әкімшілік құқық бұзушылыққа да тиесілі. Яғни, оны отбасы-тұрмыстық қатынастар, денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру, ұрып-соғу жайттары бойынша да қолдануға болады. Мәселен, әкімшілік құқық бұзушылықтарды алғаш рет жасаған адамдар жәбірленушілермен, арыз берушімен медиация тәртібімен татуласса, келтірген зиянды өтесе, әкімшілік жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Қазіргі уақытта 20 кәсіби медиатор жұмыс істейді. Олар 134 дауды шешті. Аппеляциялық сот татуластыру рәсімдерін қолдана отырып, 17 істі аяқтады. Бірінші сатыдағы соттар мемлекеттік қызметшілер мен лауазымды адамдарға қатысты жария-құқықтық даулар бойынша 187 жеке ұйғарым шығарды.
Сот төрелігін іске асыру судьялар жұмысы тиімділігінің негізгі көрсеткіші саналады. Былтыр бірінші сатыдағы соттардың 97 шешімінің күші жойылып, 87-не өзгерістер енгізілді. Аппеляциялық тәртіппен 1720 іске шағым жасалды, оның үлесі 30,6 пайызға жуық. Істер мен шешімдердің жалпы саны кемігенмен, даулы, күрделі істер көрсеткіші басым. Адам өмірінде отбасының рөлі мен орны үлкен, оны еліміздің амандығы мен өркендеуінің кепілі десе де болады. Жоғарғы Сот отбасы институтын нығайту мәселелері бойынша кешенді шаралар қабылдауға бірқатар ұсыныстар енгізді. Солардың бірі – отбасылық соттар құру жөніндегі қанатқақты жоба. Кодекске енгізілген өзгертулер мен толықтырулардың бірқатары отбасы-тұрмыстық қатынастарды жетілдіруге арналған. Шаңырақтың шырқын бұзған құқық бұзушыға ескерту, 15 тәулікке әкімшілік қамаққа алу секілді баламалы жазалар қолданылады. Өкінішке қарай, жастардың ажырасуы әлеуметтік кеселге айналып отыр.
Азаматтық сот ісін жүргізетін судьяларға қойылатын басты талаптар – заңдылықты мүлтіксіз сақтау, құқық бұзушылықтардың алдын алу, заңға және сотқа деген құрметті қалыптастыру. 7 ауданда фронт-кеңсе ашылып, жалпы саны 14-ке жетті. Олардағы мамандардан жан-жақты кеңес алуға болады. Татуластыру рәсімдерін дамыту мақсатында облыстық сот “Медиацияны дамыту орталығы” қоғамдық бірлестігімен, “Содружество” медиация және құқық орталығымен, халықаралық “Медиация орталығының” облыстық “PRA IMC” филиалымен меморандумға қол қойды. Жасыратыны жоқ, медиаторлар жұмысын жүйелі түрде насихаттау жағы әлі де кемшін. Сондықтан жұртшылық татуластыру институттарының мүмкіндіктері туралы жете біле бермейді.
Айдар СМАҒҰЛОВ,
облыстық соттың азаматтық істер жөніндегі сот алқасының төрағасы.