Soltüstık Казахстан
Ерлан Рысқали – қазақтың дәстүрлі ән өнерінің көшін сүйреп жүрген танымал әншілеріміздің бірі әрі бірегейі. Ол – дәстүрлі ән өнерінің насихаттаушысы, республикалық және халықаралық байқаулардың жүлдегері. Жуырда өңірімізге келіп, қызылжарлық тыңдарманның құлақ құрышын қандырған онымен әңгілесудің сәті түскен еді.
– Ерлан аға, сізді дәстүрлі ән өнерінің майталмандары “қазақтың екінші Ақан серісі” деп жатады. Бұл пікірді сіздің шығармашылығыңыз бен талантыңызға берілген үлкен баға деп қабылдаймын өз басым. Өзіңіз қандай ойдасыз?
– Өнер адамы болған соң түрлі пікірлер айтылып жатады ғой. Олардың барлығын шынайы қабылдамауға тырысамын. Өйткені мақтанды сүйген кезде талант тасада қалады, өнер өледі. Менің әндерімді сүйіп тыңдайтын халқыма қашан да разымын. “Қазақтың екінші Ақан серісі” деген пікірге келсек, бұл да бекер айтылмаған. Оны қазақтың айтулы тұлғалары менің операға ден қойғаныма тамсанып айтқан шығар деп ойлаймын. Опералық өнер қазақ даласына алғаш келіп, сіңіп-бекуіне үлкен түрткі, бастау көзі болған тұлғалар – халық арасынан шыққан таланттар. Ол – Әміре Қашаубаев, Күләш Байсейітова, Манарбек Ержанов, Жүсіпбек Елебеков сынды қазақтың бұлбұлдары. Осы аталарымыздан кейін қазақтың әншілері опера саласында өнер көрсетулерін тоқтатқан. Ең соңғы опера сахнасында домбырасымен ән айтқан Ғарифолла Құрманғалиев болды. Одан кейін операда домбырамен ән айтатын, ұлттық бояуы бар, қазіргі таңда дәстүрлі әнші деп жүрген әншілердің ешқайсысы шыққан жоқ. Тәуелсіздіктің 30 жылдығына орай осы үзілген жолды қайта жалғау менің еншіме жазылған екен. “Қыз Жібек” операсында Шегенің рөлін сомдадым. Бұл былтыр қараша айында болды. Үстіміздегі жылдың басында Еркеғали Рахмадиевтің “Алпамыс” операсында жыраудың образын салдым. Бұл менің шығармашылығымдағы үлкен бір белес, бақыт деп санаймын.
– Гастрольдік сапармен өңірлерді жиі аралайсыз. Қазіргі уақытта қайда қызмет атқарып жүрсіз?
– Бүгінде Роза Бағланова атындағы “Қазақконцерт” мемлекеттік концерттік ұйымында Халық қазынасы мемлекеттік өнер бөлімінің меңгерушісі болып қызмет етудемін. Бұл бөлім Президентіміздің қолдауымен ашылған. Сондай-ақ Қазақ ұлттық өнер университетінде ұстазбын.
– Бәрімізге белгілі, сіз қазақтың дәстүрлі және халық әндерін кеңінен насихаттап жүрсіз. Жалпы дәстүрлі әншіліктің бүгіні мен кешегісін салыстыра отырып, қалай дамып жатқанына баға берсеңіз?
– Жалпы дәстүрлі өнер дегеннен гөрі қазақтың ұлттық классикалық өнері деген дұрыс деп есептеймін. Кеңес үкіметі уақытында қанша жерден саясат қазаққа қарсы тұрса да, ол кезде жүйе болды, өнер дәріптелді. Соның арқасында ән өнері бүгінге аман-есен жетіп отыр. Қазіргі таңда да мемлекет тарапынан қолдау бар. Алайда әлемдегі жаһандану мәселесі біздің ұлттық руханиятымызға көлеңкесін түсіруде. Әлемнің түкпір-түкпірінен мәдениеттің сан алуан түрлері құйылып жатыр. Соның барлығы ұлттық құндылықтарымыздың алдына кесе көлденең тұруда. Билік мемлекеттік ұйымдарға арнайы жүктемелер беруі керек. Осы қарқында жүре беретін болсақ, біздің өнер шеттен құйылып жатқан бөгде мәдениеттің тасасында қалып, ақыр соңында жұтылып кетуі де мүмкін.
Кезінде француз жыраулары болған, оларды трубадур деп атаған. Францияда ел кезіп жүрген ақындар қазақтың әнші-ақындары секілді өлеңдерін өзі музыкалық аспапта орындаған, аракідік өзі де өлең шығарған, сол шығарған өлеңін өз сазымен сүйемелдеп айтқан. Ол уақытта симфониялық, классикалық музыка әлемдік сәнге айналған болатын. Жұртшылық соған көңіл бөлеміз деп, өз жырауларына қарамады. Сөйтіп, классикалық музыканың француз мәдениетіне дендеп кіріп алғандығы соншалық, ақыры жырауларын түп-тамырымен құртып жіберді. Мұндай қайғы-қасірет біздің де басымызға тууы мүмкін.
Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың соңғы Жолдауын оқып отырып, “Ұлттық өнердің келешегі жарқын болады екен-ау” деген кеудемде бір үміт пайда болды. “Дала демократиясына ұмтылуымыз, соған жетуіміз керек”, – деді Мемлекет басшысы. Жалпы дала демократиясының астары осы даланы мекен еткен қазақтың салт-дәстүрі, мәдениетінде жатыр. Сондықтан ұлттық өнерге көңіл бөлінуі керек.
– Роза Бағланованың 100 жылдығына арналған концертте қызылжарлық көрермен қауым ыстық ықыласын білдіріп, “Молдабайдың әнін” қайталап орындап беруіңізді сұрады. Мұның өзі ұлттық өнерге деген сүйіспеншіліктің бір көрінісі емес пе?
– Құдайға шүкір, ел арасында өзінің ұлттық өнерін қадірлейтін тыңдарман жоқ емес, бар. Шыны керек, олардың қатары өте аз. Өрелі адамдар ғана тыңдайды бізді. Мені аттай қалап алдыртып отыратын адамдар бар. Ондай кісілер Қазақстанның түкпір-түкпірінен табылып жатыр. Сондай ұлттық өнерді құрметтейтін және менің шығармашылығыммен етене таныс жандар өздері құмартып “Қуанышымызда әнін айтып, ортамызда болса екен” деп, хабарласып шақырады. Басқа жанрдағы әншілермен салыстырғанда, әрине, саны аз. Мұның себебі көп. Ұлттық өнер – тобырлық мәдениет емес. Бұл – кемелдікке бастайтын даңғыл жол. Рухани қазына осы ән, жыр, күйде жатыр. Қазір, өкінішке қарай, ойланатын қазақ кем де кем, азайып бара жатыр. Көбіне ырғақтың етегіне желітіп, дұрыс ән тыңдауды да білмейді. Оған кінәлі адамның өзі, ортасы және бұқаралық ақпарат құралдарындағы насихат жүйесіз жасалып жатқандығы.
Тағы бір айта кететіні, мен Қызылжарға жиі келіп тұрамын. Жақын достарымның бір шоғыры осында тұрады. Халықтың ықыласы ұнайды. Сахнаға шыққанда құрметпен тыңдайды. Дәстүрлі өнердің шынайы жанашырларының бір нөпірі осынау киелі мекенде тұрады деп ойлаймын.
– Сіз шәкірт тәрбиелеу ісімен де айналысып жүрсіз. Қазақтың дәстүрлі өнерін жастар арасында дамытып, бәсекеге салудың жолы бар ма?
– Жалпы ұлттық өнерді жастардың арасында дамытып, қызықтыру үшін мемлекет тарапынан жағдай жасалуы керек. Мысалы, ұлттық өнерге арналған бағдарлама, шоулар ашылса, нұр үстіне нұр болушы еді. Сол арқылы халық жаңа өсіп келе жатқан әнші, жыршы, күйшілерді көріп, біліп, таниды. Ұлттық өнерді ел болып сәнге айналдыруымыз керек. Сонда ғана жас ұрпақ оған қызығушылық танытады. Дәстүрлі әншілердің саны көбейген сайын сапасы жақсарып, бірі мен бірі бәсекеге түсе бастайды. Еңбектену, өзін-өзі шыңдау көбейеді. Ұлттық өнерді трендке айналдырсақ, оның келешегінің нұрлы болары хақ.
– Біраз уақыт Ұлыбританияда тұрып, сонда ұлы Абайдың өлеңдері мен бір топ қазақ сал-серілерінің терме-толғауларын күйтабаққа топтастырып шығардыңыз. Осы жинақ жөнінде айтып өтсеңіз.
– Ағылшындар мемлекетінде екі жыл тұрдым. Ол жақтың мәдениеті, тәртіп-тәрбиесі өте ұнады. Ұлт ретінде қарапайым, ізденімпаз, кез келген дүниенің қадірін, парқын білетін текті халық. Сол елде “Маңмаңгер” деп аталатын ән жинағымды шығардым. Бұл – домбырамен ән салып, жыр жырлап, күй шертіп жүрген қазақ өнерпаздарының арасынан шетелде шыққан тұңғыш жеке альбом. Осындай бақытты менің пешенеме бергеніне қуаныштымын. Ағылшынның үздік студияларының бірімен келісімшартқа отырып, Алекс деген мықты музыкант маманмен танысып, жұмыс жасадым. Ол әндерімді тазалап, дыбыс сапасын жақсартып, күйтабақтың шығуына зор үлес қосты. Соның арқасында жинақ өте сәтті шықты. Дизайнына қазақстандық достарым, әріптестерім көмектесті. Негізі альбомда 50 ән болады деп жоспарлаған едім. Бірақ әндердің хронометражына байланысты күйтабақтың, дыбыстың сапасы жоғалмас үшін біраз дүние алынып тасталды. Сөйтіп, 38 ән енді. Тұсаукесері Кембридж университетінде музыкатану ғылымының докторы Разия Сұлтанова, көптеген продюсерлер, ұлттық өнерге қызығып, айналысып жүрген ғалымдардың қатысуымен өтті. Барлығы алғысын айтып, жоғары баға берді.
Ағылшындар кез келген ұлттың, түрлі жанрдағы өнерін қабылдай береді. Мәдениетті тыңдай, құрметтей біледі. Өнер көрсетіп болғаннан кейін, шынымен де мықты болсаң, жүрегіңнің қылын шертсең, сахнаның сыртына айналып келіп, тауып алып, орындаған шығармаңнан алған әсерін ерінбей-жалықпай түсіндіріп, рахмет айтып кетеді. Онда жүрген кезімде осындай бір ерекшелікті байқадым. Сондағы маған ең көп айтқандары мынадай: “Сіз ән айтқан кезде дауысыңыз мына қаланың зәулім ғимараттарын “қиратып”, біздің таулы аймақты тегіс жазық далаға айналдырып жіберді. Өзімізді кең далада жүргендей сездік”.
– Алға қойып отырған жоспар-мақсатыңызбен бөліссеңіз.
– Алда мақсат көп. Ұлттық өнерге қатысты бағдарламалар шығарсам, “Халық қазынасы” мемлекеттік өнер орталығының аясын кеңейтсек, сонымен бүкіл республиканы аралап шықсақ деген ой бар.
– Әңгімеңізге рақмет!
Әңгімелескен
Рабиға ЕРАЛЫ,
“Soltüstık Qazaqstan”.