Сексен жасында дүниеден озған Күлімкөз әжейді біздің ауыл тұрғындары “бүкір кемпір” деп атап кетті. Марқұмды көзі тірісінде жол-жөнекей кездестіріп қалсақ немесе дүкеннен екі қолымен зілдей ала сөмкесін көтеріп, үйіне ілби басып бара жатқанын көрсек аяушылықпен қарайтынбыз. Бір айтарлығы, ақырғы демі шыққанша кейуана біздің “Көмектесіп жіберейік”, “қиналып жүрген боларсыз, қандай қажеттілігіңізді өтейік” деген өтініштерімізге құлақ аспады. “Рақмет, құлындарым, әзірге әл-дәрменім бар, ешкімге масыл болғым келмейді”, – дейтін бүкірейген белін таянып. Қатерлі ауруға шалдыққанын естіп, көңілін сұрауға барғанда: “Е, Құдай, мені өзіңе ғана мұқтаж күйде алып кетші”, – деп етегін жасқа толтырып отыр екен. Тілегі қабыл болды. Қайтарында да ешкімге салмақ салмады. Үнемі мұнтаздай тап-таза болып, жиналып тұратын төсегінде бүкірейіп отырған күйде кете барыпты. Біздің қалаға көшіп кеткенімізге он жылға жуықтағанымен бір тыным таппайтын әжейдің келбеті көз алдымызда жатталып қалыпты. Ауылдағылар ол кісінің жан баласына масыл болмағандығын, өз мұқтажын шамасы жеткенше, адал маңдай терімен өтегінін бүгінге дейін айтып жүреді.
Мен марқұм “бүкір кемпірдің” оиғасын бекер тіліме тиек етіп отырған жоқпын. Өйткені айналамызда он екі мүшесі сау бола тұра сол “бүкір әжей” атқарған жұмысты тындыра алмай, отбасына ғана емес, қоғамға масыл болып отырған адамдар аз емес. Мұны Президентіміздің өзі қатаң сынға алып отыр. Мемлекет басшысы масылдық пен жалқаулық елдің ертеңіне балта шабатынын айта келе: “Мұндай жағымсыз өмір салты ұрпақ тәрбиесіне, қазірдің өзінде кері әсер ете бастады. Сондықтан бізге түбегейлі өзгеріс керек. Заң да, қоғам да, адамдардың сана-сезімі де өзгеруге тиіс”, – деген болатын. Дөп айтылған. Бір өкініштісі, өзгерісті өзінен, отбасынан, айналасынан бастайтындардың қатары некен-саяқ.
Облыс орталығындағы Жұмысшы кентінде тұрып жатқаныма он жылға жуықтады. Кент тұрғындарының көбін жақсы танимын десем қателеспеген болармын. Қазір көршілеріміздің көбі бірге туған ағайындарымыздай болып кеткен. Біздің көшеден бірнеше аялдама алыс тұратын жандардың да тіршілік-тұрмысынан хабардармыз. Сондағы аңғаратыным, бізде мұқтаждықтан гөрі масылдық басым сияқты. Неге десеңіз, сөзімнің растығына көз жеткізетін мысалдарды күн сайын айналамнан байқап қаламын. Мәселен, біздің үйімізге жапсарлас орналасқан көшеде жастары сексеннің сеңгіріне жеткен кемпір мен шал тұрды. Олардың о дүниелік болғандарына да көп уақыт өте қойған жоқ. Әке- шешелері өмірден озғаннан кейін тепсе темір үзетін қос ұлы ішімдікке салынып, ақыр соңында зәулім үйлерінен айырылып, қазір қайыршылықтың кебін киіп жүр. Ал оң жақ бетте тұратын Есіловтер (өзгертілді) отбасының да жағдайы мәз емес. Қол-аяғы балғадай отағасының есік алдына шығып, іс тындырмақ түгіл шөптің басын қимылдатқанын көрген емеспіз. Төрт бірдей баласы бар. Қазір үкіметтен берілетін жәрдемақымен ғана күнелтуде. Айта берсең, мұндай мысалдар жетіп артылады. Соған сәйкес жоқтан бар жасап, қолындағыны ұқсатып отырғандар да аз емес. Тараз қаласынан көшіп келгендеріне небәрі екі жыл болған Серіковтер отбасы осы уақыт ішінде жаңа үй салып алды, қазір біреуден кейін, біреуден ілгері тұрмыс кешуде. Олардың табыстары мол деп айта алмаймыз. Келіншегі балабақшада тәрбиеші болып жұмыс істейді, жұбайының жоғары білімі жоқ. Іске икемі болғандықтан ебін тауып құрылыс бригадасын құрған. Қаладағы жаңадан салынып жатқан үйлердің ішкі әрлеу жұмыстарын жүргізеді. Одан өзге қыс уақытында хабарландырулар бойынша сантехникалық қызмет көрсетеді. Карантин уақытында үйіне екі сөмке азық-түлік әкелген еріктілерді отағасы кері қайтарып жіберіпті. Естіп, іштей риза болып қалдым.
Қазір мемлекет тарапынан іс қыламын дегендерді қолдау мүмкіндіктері көптеп қарастырылған. Тұрақты жұмысы жоқ адамдар кәсіп бастаймын десе, оларға бір миллионнан астам теңге қаражат берілуде. Аз ақша емес қой. Теңге тиыннан құралады. Сол тегін берілетін қаржыны іске жарату – талабы мен талпынысы бар адамның қолындағы шаруа. Құс, қой сатып ал да, көбейт, өнімін ерінбей жүріп саудала! Адамның адал еңбек етемін деген талпынысы болса, нәпақа бес саусағыңа ілікпей қоймайды екен.
Мен Өзбекстаннан атажұртқа осыдан 32 жыл бұрын көшіп келгенмін. Басымызда баспана да, қолымызда көк тиын да болмады. Әйтеуір, туған жердің төскейіндеміз ғой, еңбек етсек деген талпыныс қана бізді алға жетеледі. Базарлардың бірінен дүңгіршек ашып, көкөніс сатумен айналыстым. Заманның қиын кезі. Ақша қат. Бірақ мен болашағымның жарқын болатынына сендім. Сенімім алдамады. Ақылым мен еңбегім екі жақтап, тоқсаныншы жылдардағы тоқыраудан да аман алып шықты. Бүгінде, Құдайға шүкір, біреуден ілгері, енді беруден кейін ғұмыр кешіп жатырмын. Балаларымның барлығы шетелде білім алды.
Баяғы заманда өмір сүрген ата-бабаларымыз ұрпағына “біреудің ала жібін аттама”, “қамшың жерге түсіп кетсе, атыңнан түсіп өзің ал” деп өсиет еткен екен. Темірдей тәртіп сол кезеңде өмір сүргендерді шымырлыққа үйретті: олар кісі алдына барып, алақан жайғанды ар санады. Жалпы мен түгел қазақ ұлы масыл деген ойдан аулақпын. “Алуан-алуан адам бар” дегендей, соңғы уақытта масылдық пен мұқтаждықтың аражігін ажырата алмайтындардың қатары көбейгеніне налисың. Жалпы біздің бойымызға осындай келеңсіздік, жаман қасиет тоқсаныншы жылдары сіңді ме деймін. Қауқарсыздық апшыны қуырып ала жөнелгенде, кең дүниенің тарылып кетуі аяқ астынан екен. Сол уақытта тағдырдың салғаны деп, сәл қиындыққа мойып, мойнын төмен салбыратып, сағы сынып салбырап, дәрменсіз күй кешуге көндігіп алғандары қаншама?
Қазіргі қолындағысына қанағаттанбай, тегін дүниені қалтасына басып қалуды ғана ойлайтындар сол жылдардағы қиындықты көзімен көріп, көңілімен сезінгендер деп ойлаймын. Не керектің бәрі табылатын бүгінгідей бейбіт заманда адамды асқар шыңға бір ғана қасиет шығарады емес пе, ол – масылдық психологияның құлына айналмау. Сонда ғана қоғамда үкіметтен мүмкіндігі шектеулілерге берілетін тиын-тебенді қызғанбайтын, өзгенің көмегін күтіп, содан дәмеленіп тұруды намыс көретін, бала шағасының аузына адалынан нәпақа салатын адамдар саны молаятын еді. Қандай да бір тосын кедергілерді кердеңдей аттап, есесін жібермейтін, еңсесін әманда биік ұстайтын, “еңбек – бәрін де жеңбек” деп, өзінің талпынысына тағаттана бойұсына білетін талғампаз, тегеурінді жандардың алдынан ақ жол жатады екен тарамданып. Оны өмірдің өзі түсіндіріп отыр. Мұндай жандардың абыройы асқақ, беделі зор, көңілі көтеріңкі. Кеудемсоқ емес, кішіпейіл. Біздің елімізде, өңірімізде тұратын әр адам осындай болса, қанекей!
Аруана БАҚТЫГЕРЕЙ,
жеке кәсіпкер.