“Тазыңды, жұртым, дұрыс бағалашы!”

Көшпенді қазақ жұрты итті жеті қазынаның біріне балап, мал-жанды қорғаушы әрі сенімді серігі ретінде бағалаған. Ал құмай тазыны иттің төресі санап, тек аңшылыққа, сал-серілікке пайдаланған. Тазы ит дегенде көз алдымызға қолында қыран бүркіті бар, желкесі тоқпақтай, сауырына қазан төңкергендей жарау атқа мініп, түлкі тымақ, қасқыр ішік киген қара мұртты, қапсағай денелі аңшы елестейтіні рас. Яғни басқа иттерге қарағанда тазы құрметті саналған. Өйткені ол көп нәрсені байқағыш келеді екен, мәселен, үйге келген жолаушының жаман немесе жақсы ниеті бар екенін сезіп қоятын болған. Ұры-қарыға қас, бала-шағаға тиіспейтін, таза аспен қоректенетін, сабырлы, байсалды ит. Осындай ерекшелікке ие жеті қазынаның бірінің бүгінде саны азайып, тұқымы құрып бара жатқаны ойландырады. Керісінше, қазір бұралқы иттер көбейген. Ата-бабамыз қадір тұтқан тазы тұқымының жойылып кетпеуі үшін тездетіп шара қабылдау керектігін ескерткен Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев жауапты министрлікке тапсырма бергені есімізде. Бұл бастаманы қолдап, таза қанды тазы асырауды қолға алғандар болғанымен, оған жеткілікті жағдай мен күтім керегі қолбайлау сияқты. Бұдан бөлек, Халықаралық кинологиялық орталықта тазы мен төбеттің шыққан елі Қазақстан екенін дәлелдеу де маңызды.

“Тазы” сөзі парсы тілінен аударғанда “епті”, “шапшаң” деген мағынаны білдіреді екен. Аңшылар қазақ тазысын бітімі сидаң, жүні сұйық, танауы үшкір, құ­лағы делдең, жоны дөңес, мойны қысқа, жауы­рыны жал­пақ, кеудесі кең, салқы төс, қарны қа­бысқан, аяқ­тары сіңірлі, табаны жалпақ деген теңеулермен сипаттайды. Аса алымды тазыны жамбас етінің сыртынан қара­ған­да білеуленіп тұратынына және аяғын тік басатынына қарап білген. Құйрығы шашақты, жіңішке әрі ұшына дейін сүйегі болмаса оны аңшылар “ою құй­рық” деп атаған. Мұндай та­зының аң­шы­лық кезіндегі қимылы тез, бұ­рыл­­ғанда, жүгіргенде, әсіресе екпін алған­да құйрығы үлкен рөл ат­қа­ратыны көрінеді. Тазының құй­рығы артқы тірсегін соғып тұр­са, ол жақсы тұқымнан деп саналған.

Кәнігі аңшылардың бұл сөзін “Арғымақ” ұлттық ат спорты клубының жаттықтырушы, тазы ұстап, жүйрік ат баптайтын қызылжарлық Санат Есмағұлов та растайды. Оның сөзінше, құйрығы қамшы тектес жіңішке тазы “қамшықұйрық” деп аталады. Мұндай тазының құй­ры­ғының ұшында сүйек болмайтындықтан құй­ры­ғы иір­леніп, көтеріліп тұра­ды. Бұл тай­ған тұқымдас тазы­ларға да тән. Қыр­ғыздар алғыр тазыларын күні бүгінге дейін “тайған” деп атайтыны да бекер емес. Бұл тұқым өте алғыр келеді, таулы жерде көрген аңын ұстамай тынбайтын қасиетке ие.

Тазы талғам­паз келеді, кез келген тамақты жей бермейді. Қарны аш болса да, аштығын білдірмейді. Үйретіп баулыған кезде тазының мінез-құлқы тұрақты болуы­на баса назар аударған жөн. Аңшы­лар тазы­ны күшігінен үйреткен дұрыс еке­нін айтады. Себебі бір ай­лық кү­шіктің өзінде тазыға тән бел­гілер білі­не бас­тайды. Алдымен қар­ғы­бауға, одан кейін жетек­ке дағды­лан­ды­рады. Көп жағдайда түлкінің құйры­ғы­мен ой­натып, оны ұстауға үйреткен абзал. Ең бастысы, иесін тас­тап кетпейтін, үнемі иесінің ма­ңын­да жү­ретіндей етіп баулып, әр­түр­лі бұйрықтарды мүлтіксіз орын­дайтындай қылу ке­рек. Тазыны үй­рету он айға жуық жал­ғасқаннан кейін оны аңға ауыздан­дыру бас­та­лады. Ол үшін бұрыннан аң ұс­тап үй­ренген кәнігі тазыларға қо­сып жі­берген абзал.

Жалпы қазақта тазыны бау­лу­дың қатып қалған қағидасы жоқ. Дей­тұр­ғанмен, малды ауыл­дың адамдары тазыны жасы­нан малға үйірсек етеді. Тазының бір ерекшелігі бабы­на жылдам келеді.

Санат Серікұлы тазыны баптауға қар түсерден бір ай бұрын кіріседі екен. Жыл сайын дәл бір мезгілде қайырып, баптап үйрет­кен тазы уақыты келгенде өзі-ақ ба­бын сақтап, аңшылыққа дайында­ла бастайды. Оны әуелі ауыл маңы­на жү­гіртіп, бұлшық еттерін дамы­тып, сі­ңірін созады. Күн өткен сайын ауыл­дан алысқа алып шығып, жүгір­тіп, шынықтырады. Қайы­ру жат­ты­ғуы кезінде тазыға тамақты денесі суы­ған соң, яғни бір сағаттан соң береді.

Осылай бір апта жүгіртіп, тыны­сын ашады. Егер тазы жүгіріп келген соң табаны ысып тұрса, бұл жақсы­лықтың нышаны емес. Бұл – тазы­ның ішінде май бар деген сөз. Ондай жағдайда итті күн аралата жүгіртіп, жүдетеді. Күн райы тым суық болмаса, даланың ағынды суына шомылдырған дұрыс.

– Таза ит тұқымын бағуға бала күнімнен қызығамын. Жеті қазынаның ішіндегі ең қадірлісі болғаннан кейін қалада тұрсақ та, тазы ұстап отырған жайым бар. Үнемі атқа ертіп, аңға сал­масам да, сұлу мүсініне қарап отырудың өзі қандай ғанибет!? Ба­лаларым сұлулыққа көз сүйсіндіріп, кө­ңіл тоқтатып өссе жаман болмай­ды, бұл тектілікке бір табан жақында­тады. Өткен жылы Ғабит Мүсірепов атындағы аудандағы Көкалажар ауы­лының тұрғынынан екі тазының күші­гін сатып алдым, енді бауырын кө­терген күшіктердің біреуін әлдекім­дер ұрлап кетті. Қанша іздесем де таппадым. Және ешқандай құжаты да жоқ еді. Сондықтан тазы итке рес­ми түрде құжат берілуін сұраймын. Арнайы рұқсат алмағандықтан, аң­шылыққа да шыға алмаймыз, – дейді Санат Серікұлы.

Таза қанды тазы тұқымдарына құжат беру мәселесі туралы білмек бо­лып Қызылжар аудандық ветери­нария стансасының басшысы Ербол Багенов мырзаға хабарластық. Ол бізде тазы иттерге құжат рәсімдеу жағы әлі қолға алынбағанын, үсті­міздегі жылы бұл түйткіл нақты ше­шімін табатынын жеткізді. Оның сөзінше, бізде қазір иттің таза қанды тазы немесе аралас тұқымнан екенін ажырататын мамандар жоқ.

Аққайың ауданының Аралағаш ауылының тумасы ертеректе ауыл­дық жерде тазы иттердің көп болға­нын, қазір бірлі-екілі адамдарда ғана қалғанын қынжыла жеткізді. Ит ертіп жүргені үшін кейбір ауыл тұрғындары тарапынан арыз да түсіпті. Олар тазы адам қаппайтынын білмейтін болса керек. Ал кейбір ветеринар мамандар мен құқық қорғаушылар көшеде жүрген тазыны қаңғыбас иттерден ажырата алмай, атып тас­тайтын кездер де болған екен.

Санат Есмағұлов қала маңында тазы ертіп жүруге жағдай бола бермейтіндіктен итін көлікке отыр­ғызып, шаһардың шеті­не апарып бір сағаттай жүгіртіп ала­тын көрінеді. Бірақ алаңдайтын тұс­тары да жоқ емес, ит болғасын көзіне көрінген аңға жүгіретіні белгілі. Ал оған елікке тиіспе, қоян мен түлкіні ғана ұста деп айтып отырмайсың ғой. Егерде елікті жазым етсе, иттің иесі жауапқа тартылады.

Қазақ баласы үшін жүйрік ат, қы­ран бүркіт пен құмай тазының орны бөлек. Қазір ауылда ат, ит баптаған­ды жаны сүйетіндер азайған, көбі оны артық әурешілікке балайды. Әр ауылда аңшылыққа әуес жігіттер бол­ғанымен, тұрақты айналыса­тын, оған жан-тәнімен берілген азамат­тар­ды табу қиын. Шашасына шаң жұқпайтын жүйрік ат та, қашқан аң­ның адымын аштырмайтын құмай тазы да босағаға бітетінін жақсы білетін Санат Серікұлы әңгіме ара­сында басынан өткен бір келеңсіз жағдаймен бөлісті. Көшеде ит жүгір­тіп, серуендетіп жүрген оны тәртіп сақ­шысы тоқтатып, итке тұмылды­рық тақпағаны үшін айыппұл салмақ­шы болыпты. “Бұл – тазы иттің тұ­қымы, адамды қаппайды” дегеніне көнбепті. Абырой болғанда, қасын­дағы әріптесі қазақ ауылынан екен, сол әңгімеге араласып, тазы иттің адамға залалы жоқ екенін түсіндір­ген­нен кейін ғана райынан қайтыпты.

“Тазыңды, жұртым, дұрыс бағалашы!

Асыл тек, таза нәсіл – баламасы.

Сол иттің арқасында киімі мен

Табылған ертеректе қазақ асы”, – деп журналист әрі ақын Еркеғали Бейсенов жырға қосқандай құмай та­зының қадіріне қашан жетер екенбіз?