Ескі атаулардан қашан арыламыз?

Солтүстік Қазақстан мемлекеттік архивінің директоры, облыстық оно­мастикалық комиссияның мүшесі, тарихшы Сәуле Мәлікованың ай­туынша, өңірде қазіргі уақытта 661 елді мекен болса, соның тек 225-і ғана қазақша аталады. Өзгесін айт­пағанда бір ғана Қызылжар ауданы­ның құрамында 70 ауыл бар, соның небәрі төртеуі ғана қазақша атауға ие.

“Ел-жер атауларын қазақилан­дыру – үлкен мәселе. Қазақи атау беру жөнінде алдымызға жоспар қоя отыра, мұның біз деректік, архивтік, ғылыми негіздерін іздейміз. Архив құжаттарын қопара отыра көптеген елді мекендердің XIX ғасырда, XX ғасырдың басында атаулары қазақ­ша болғанын білдік. Бұған Ресейдің Омбы, Орынбор, Мәскеу, Санкт-Петербург архивтеріндегі деректер негіз бола алады. Сонымен бірге Ресей мемлекеті 1887 жылдан бас­тап 1916 жылға дейін Ақмола об­лысы бойынша “Памятная книжка” деген кітап шығарып отырған. Ол кітаптар бізде бар. Сонда біздің өңірдегі елді мекендердің қазақи атаулары кездеседі”, – деді Сәуле Мәлікова.

Сәуле Зейноллақызы атауларды өзгертуге, тарихи әділеттікті орнату­ға себепкер болған жерге орна­лас­тыру және егін шаруашылығының бас басқармасы шығарған 1901 жыл­ғы басылым екенін айтады. Ол 1908 жы­лы Санкт-Петербургте қайта ба­сылып шығарылған. Басылымда қазақи елді мекендердің атауларын көрсете отырып, кейін келімсектер­дің орналасуына байланысты ауыл­дардың атауын өзгерткендігі жөнінде жазылған. Бұл еңбектер – елді мекен атауларын қайтадан қалпына келтірудің негізі болып саналады.

Тәуелсіздік алғалы бірқатар елді мекеннің тарихи атауы қайтарылды. Солардың бірі – Айыртау ауданының орталығы Саумалкөл ауылы.

“Елді мекен атауының тарихына тоқталар болсақ, ол керемет табиға­тына байланысты Саумалкөл атанған. Ресейдің құжаттарында ол тура­лы жазылады. 1861 жылы “кре­постнойлық право” жойылғаннан кейін бұл жерге басқа ұлт өкілдері көшіп келген. Олар келе сала ауылды “Кривозерное” деп атайды. Кейін кеңес заманында бұл атау да өзгеріп, белгілі революционер, бірақ біздің өңірге еш қатысы жоқ Воло­даровтың есімін беріледі. Тәуел­сіздік жылдары тарихи құжатарды негізге ала отырып, елді мекеннің әдемі Саумалкөл атауын қайтар­дық”, – дейді Сәуле Мәлікова.

Мұндай елді мекендер облысы­мызда аз емес. Соның бірі – Тайын­ша ауданындағы Чкалов елді мекені. XIX ғасырдың картасын қарасақ, бұл елді мекеннің Жанмырза, Алакөл деген атаулары болған екен.

Өткен ғасырдың 30-шы жылда­ры өңірге халықтар көптеп, күштеп, жер аударыла бастады. Алдымен кулактар, кейін поляктар келді. Сол кезде осы жердің атауы “Блюхерге” ауыс­қан екен.

“1934 жылы атақты ұшқыш Чка­ловтың есімі беріледі. Бұл елді ме­кеннің де ертедегі атауы болғанын дәлелдедік. Жақында оның атауын­да да өзгерістер болады ғой деген ойдамын”, – дейді тарихшы.

Былтыр ономастикалық комис­сия­ның мүшелері, қоғам өкілдері, тіл жанашырлары Халықаралық “Қазақ тілі” қоғамының облыстық филиалы ма­мандарының ұсынысымен бірқа­тар елді мекенді аралап, тұрғындар­мен кездесіп, оларға не себепті ес­кірген атауларды ауыстыру қажет екенін түсіндіріп қайтты.

Елді мекендердегі көше атаула­рын өзгертуге қатысты да жұмыстар жүргізіліп жатыр. Петропавлда оған негіз болатын ресми құжаттар аз емес. Олардың барлығы ономас­тикалық комиссияның қарауына алынып, көптеген жұмыс атқарыл­ды. Облыс бойынша соңғы үш жылға тоқталсақ, 2020 жылы – 129, 2021 жылы – 124, былтыр 121 көше атауы өзгертілді. Сонымен қатар мектептерге, мәдениет ордаларына ұлы тұлғаларымыздың есімдері берілді.

“Ең алдымен Қызылжар атауына тоқталсақ, бұл елді мекеннің тарихы тереңде жатқаны, оның қазақтың жері екені, бекіністің тек 1752 жылы ғана салына бастағаны ресми тари­хи құжаттармен дәлелденді. Бұл фактіні өткен ғасырдың 20-30-шы жылдары, кейін 50-ші жылдары жазушы Сәбит Мұқанов өз еңбекте­рінде жазған. Ресейдің Омбы архи­вінде Петропавлдың байырғы атауы Қызылжар екенін дәлелдейтін және де осы жерге қоныстануға әскери органдардан сұраным салған қоныс­танушылардың өтініштерін алып отыр­мыз. Сол құжаттарда бұл ж­ердің Қызылжар өңірі деп аталғаны тайға таңба басқандай жазылған. 19-25 жылы бұл қаланы Петропавлдан Қызылжарға өзгерту жөнінде шешім қабылдан­ған, бір жылдай солай аталған”, – дейді тарихшы.

Солтүстік Қазақстан мемлекеттік архиві 2020 жылы көшелердің ресми түрде бірінші аталуына 100 жыл толуына орай анықтамалық құрас­тырды. “Қала көшелері, тарихи, мә­де­ни, ақпараттық код” деп аталған бұл еңбек аса құнды. Оған 300-ден астам көшенің атауы енген, әрқай­сысына түсініктеме берілген.

Сәуле Зейноллақызының ай­туынша, қазіргі уақытта Петропавл­дың өзінде мән-мағынасы жоқ, Ва­гонная, Теплые кусты, Прохладная, Асфальтная сияқты немесе идеоло­гиялық тұрғыда ескірген Красин, Дзержинский, Кармелюк сияқты атаулар жеткілікті.

Ақерке ДӘУРЕНБЕКҚЫЗЫ,

“Soltüstık Qazaqstan”.