“Батыр Баян” – әдебиет жауһары

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Алаштың ардақты ұлдарының өмірлік мұраттары шығармашылық идеяларының тұпқазығына айналып, қазақ әдебиетінен берік орын алғанымен, бұл ұстанымды зерттеу, зерделеу ХХ ғасырдың соңғы кезе­ңінде ғана қолға алына бастады. Оның жемісін еркіндікті, егемендікті аңсаған ұрпақтары көріп отыр. Өл­мес туындыларын оқырмандар асы­ға күткен Мағжан Жұмабайұлының шығармасы қазақ халқының асыл мұ­расы ретінде қабылданып, жан-жақ­ты зерттелу үстінде. Ақынның қала­мы­нан туған классикалық жыр жау­һарлары ұлт әдебиетінің алтын қо­ры­на қосылып, өте жоғары бағаланды.

Оның қалыптасқан азаматтық ұстанымын тануда патриоттық рухта жазылған поэмаларының ішіндегі ең көлемдісі де, алдымен ауызға ілігері де – “Батыр Баян”. Поэмаға ұлтымыздың тұтас тағдыры арқау етілген. Алғаш “Шолпан” журналының 1923 жылы №4-8 сандарында жарияланған. Тарихи деректер Шоқан Уәлихановтың еңбегінен алына отырып, асқан шабытпен, бір деммен жазылуына қарағанда, Мағжан қазақ халқының тәуелсіздігі, бірлігі, бостандығы үшін күрескен ұлы тұлғалар – Абылай хан, Батыр Баян есімдерінің ел назарынан тыс қалып, санадан ұмытыла бастауы халық рухының жойылуына апарып соқтырарын күні бұрын болжай білген әулие ме дерсің.

Туындының басты құндылығы да осында. Онда қазақтың хандық дәуірі, оның ішінде Абылай тұсындағы жаугершілік заман шынайы көрініс тапқан. Шығарма мазмұнына реалистік оқиғаларды араластыру арқылы Баянның ерен ерлігі, қайсарлығы мен бірбеткей мінезі, қалмақпен жауласқан майдан даласы, Абылай мен Баян арасындағы сөз бәсекесі, Сарының қалмақ қызына ғашықтық дерті асқан шеберлікпен суреттеледі. Жанатай баһадүрдің өлімі айрықша романтикалық қуат берген. Шын ғашықтар махаббаты мен асқақ өлім ырғағын үстемелеу Баян Қасаболатұлының образын сомдауға, характерін ашуға кеңінен пайдаланы­лады. Былайша айтқанда, ер Баян­ның бейнесін Мағжаннан асырып әдеби көркемдеген ешкім болмады. Бірінші тарау күй-сезіммен тол­ғай басталып, өткен күн тақырыбына неліктен оралып отырғаны түсіндірі­ле­ді. Одан әрі драмалық тартыс кү­шейіп, қанша уақытқа созылғаны бей­мәлім қазақ-қалмақ арасындағы ай­қас шендестіріледі. Ноян мен қалмақ қызының өлімі жүректі шымырлатып, жан қайғысын бебеулетеді.

Дерек көздеріне сүйенсек, “Батыр Баян” туралы алғашқы пікірді Жүсіпбек Аймауытов білдірген. Ташкенттегі қазақ студенттеріне арналған “Мағжанның ақындығы туралы” баяндама “Лениншіл жас” журналында (№5, 1923 жыл) жарық көреді. Сәбит Мұқановтың “XX ғасырдағы қазақ әдебиеті” еңбегінде біршама айтылады. Шерияздан Елеукеновтің “Мағжан” монографиясында (Алматы, 1995 жыл) поэмадағы психологизм мәселесі кеңінен қарастырылады. Сәкен Жүнісов “Мағжанның поэмалары” (“Қазақ әдебиеті”, 1990 жыл) мақаласында, Зейнолла Жұмағалиев “Шындық және көркем әдебиет” монографиясында (Қарағанды, 1993) ақын поэмаларын жан-жақты қарастырады.

Бұдан басқа, мерзімді басылым беттерінде әр жылдары жарық көр­ген мақалалар баршылық. Ақын Ерік Асқаров “Батыр Баян туралы бірер дерек” зерттеуінде Ноян мен қалмақ қызы туралы мағлұматтар келтіріп, поэманың сюжеттік желісін Шоқан Уәлихановтың “XVIII ғасыр батырла­ры туралы аңыздар” мақаласымен са­лыстырып, ұқсастықтары мен айыр­машылықтарын талдайды. Қан­ша­лықты ұтымды пайдаланды, та­ри­хи шындықтан алшақтап кеткен жоқ па деген сұрақтарға жауап іздей­ді. Шы­нында да, әр образды дара­лау­дағы, сомдаудағы өзіндік қолтаң­ба­сын Жү­сіпбек Аймауытовтың “Мағ­жан­ның ақындығын сынауға бі­лі­мі­міз, күшіміз кәміл жетеді деп айта ал­маймыз: толық сынау үшін оның ал­ды-артын орап, өрісін арылтып шы­ғар­лық сегіз қырлы, негізді білім ке­рек”, – деген сөзімен толықтырар едік.

Мағжан Жұмабаев қолына алғаш қалам алғаннан бастап шығармашы­лық күш-қуатын адамзатты толғанта­тын әлеуметтік мәні зор мәселе­лерге арнады. Халықтың өткендегісін ой елегінен өткізе отырып, бүгінгі хал-ахуалын таразылады. Жылт етер жаңалығына жүрегі ақтарыла, ағынан жарыла қуанса, кемшілігіне күйзелді. Тар заманның аранын ашқан қатерінен жасқанып, бой тасалаған жоқ, керісінше, арашаға ұмтылды. Патша саясатының момын да қонақжай халқымызды қатал қыспаққа алып, оны ата-бабасының жер-суынан ығыстыру әрекетінің барған сайын күшейе түсуі, ол аздай дінінен, тілінен, ділінен қол үздіруге бағытталған қос қыртыс құйтұрқы саясатқа ашық қарсылық көрсетуі Мағжан сынды ерен ойшыл түгіл кеудесінде саңылауы барлардың бәрін қасіретке батырды. 1916 жылдың трагедиясы, кешікпей басталып, талай уақытқа созылған тынымсыз жор-туыл, атыс-шабыс, кеңес өкіметінің алғашқы тұсындағы әртүрлі жағдайлардан туындаған күштеу, қорқыту, әкімшілдік, қақтығыс-қарбаластар асау мен жуасты, білімді мен сауатсызды бір тарының қауызына тықты.

“Ақынды сынау-мінеу 1923 жылы Ташкентте шыққан үшінші жинағынан кейін тіпті күшейе түсті, науқанға айналды”, – деп жазады З.Жұмаға­лиев “Шындық және көркем әдебиет” атты еңбегінде. Осындай алып-қашпа жағдайдың да әсері болса керек, Мағжан оқырмандарымен кең көлемде сырласуды жөн көріп, кең құлашты поэмалар жазды. Ақын бұл сипатты туындыларында көне тарихтың қойнауын аралап, кейінгі ұрпаққа есімі көмескілене бастаған хандардың, батырлардың, өнер иелерінің өмірінің қайсыбір белестерін қағаз бетіне түсірді. Замана туралы, жекелеген қайраткерлер туралы ойтолғаныстарын ортаға салды. Демек, маржан жырларымен жұрт жүрегінен өшпестей орын алған сыршыл шайырдың тарихи тақырыптарға қалам тартуы себепсіз емес.

Аяулым КӘРІМОВА,

С. Шаймерденов атындағы қалалық классикалық гимназияның мұғалімі.