Сергелдең

Маржан менің ауылдасым. Ба­ла­­лалық шағым нағашы жұртта өт­кен­діктен, оны сырттай жақсы та­ни­мын. Туыстығым жоқ. Менен төрт жас үл­кендігі бар. Бірге ойын қуған жоқ­пыз. Адаммен таңдап арала­сатын.

Тұратын үйі төр көшеде. Отба­сы ауылдың үлгілі шаңырақтары­ның бі­рі саналды. Әкесі кеңшардың бас­шы­­лық қызметінде, бала тәр­бие­сі­мен үйде отырған анасы ауыл­дың қыз-келіншектері арасында аузы дуа­лы, сөзі уәлі жан болды. Бір сөз­бен айтқанда, шыққан жері – текті орта.

Ауылдың сегізжылдық мектебін бітіріп, қалаға кеткен Маржанды кө­руден қалдым. Кейін біз отбасымызбен нағашы жұрттан қоныс аударып кеттік те, олармен қарым-қатынасымыз мүлде үзілді. Араға отыз жыл салып кездес­тік.

Қызылжарға көшіп келгеніме ай жарым ғана болған. Жаңа жылдың қар­саңы. Даланы іңір қараңғысы тұмшаласа да, көше абыр-сабыр. Жұ­мыстан қайтқандар, қаланың бас көшесін серуен еткендер, біраз адам жүр. Мен де жұмыстан шығып, үйге қарай беттеп келе жатыр едім.

– Гүлім, – деген бейтаныс дауыс шықты. Көше шамдарының жары­ғы­мен айналамды шола қарадым. Ал­ды-артымда ешкім жоқ. Көзім сол жа­ғымдағы артта қалып бара жат­қан орындыққа түсті. Екінші қайтара ша­қыр­ған кезде дауыстың сол жерден шыққанын ұқтым. Төрт-бес адым жер. Шақырған адам сол отырған қал­пы, маған тесіле қа­лып­ты. Кім екенін әлі танымай тұрмын. Қасына келдім.

– Танымай қалдың ба? Мен ғой Маржан, Жанарыстың қызы, – деп күле қарады.

Енді таныдым. Өзгерген. Дәлі­рек айтқанда, қартайған. Киім киісі қар­тайтып тұрған сияқты. Бет-әл­петіне түсе бастаған әжім жас кезін­де­гі сұ­лулығын жасырып тұр­ған­дай. Та­ны­дым. Ауылдың сыл­қым қызда­ры­ның бірі болған Маржан. Үнсіздігім ұзаққа созылып кетті ғой деймін.

– Бір-бірімізді көрмегелі қай за­ман. Ұмытсаң, ұмытатындай уақыт өтті, – деп сөзді өзі жалғастырып кетті.

– Иә, зымыраған уақыт. Шын ай­тайын, топтың ішінен көрсем, таны­мас едім.

– Ал сен өзгермепсің, – деп маған тесіле қарады.

– Қартайдық қой. Сендердің өк­шелеріңді басып келе жатырмыз.

– Иә, ол рас. Сен Алматыда емес пе едің? Қызылжарға келгені­ңе көп болды ма?

– Жоқ, екі ай шамасы. Осында жұ­мысқа орналасып, тұрып жатырмын, – дедім.

– Отбасың бар ма?

– Екі балам бар, – күйеуімді есеп­ке қоспадым, қасымызда болмаған соң.

– Үлкен бе?

– Мектеп жасында. Тұрмысқа кеш шықтым ғой…

– Мен тұрмысқа ерте шықсам да сәби сүйе алмадым, – деп басын салбыратып, жер шұқып қалды.

Желтоқсанның ызғары сезіле­тін. Бір орында тұрып қалғандық­тан, денем тоңазып барады. Етігімді бір-бі­ріне соғып, қимылдап қоямын. Маржанның тоңбай отырғанына таң­ғалдым. Тіпті қолғабы да жоқ. Өмір бойы солтүстікте тұрғанының бел­гісі шығар. Жылыға үйреніп алған мен сияқты емес.

– Тоңып қалдың ба? Жарайды бөгемейін, осында болсаң, кезде­сер­міз әлі, – деді.

Мен де осы сөзді тосып тұрған­дай, қош айтысып, кете бардым. Осындай диалогпен отыз жылдан кейін бір-бірімізбен қауышқан едік. Тіпті “қауыштық” деген сөздің өзі ар­тық болар. Көрдік, сәлемдестік, қош­тастық. Ешқандай жақындық бай­қал­мады. Қала кішкентай болған соң, кездесіп қалған кезде бір-бірімізге бас шұлғып, бір-екі ауыз сөз ғана қағыстырып жүрдік.

Арада үш-төрт ай өткенде, таң­мен таласа телефоным безілдеп қоя берді. Маржан екен. Сенбі бо­ла­тын. Телефонымды ортақ таныс­тардың бірінен алған болуы керек. Созылып сөйлейтін әдетімен аман-саулық сұ­рады. Мені әңгімеге тарту­дың ама­лы­на салып, ауылдың бір-екі жаңа­лығын айтты. “Менде қан­дай ша­руасы бар екен?” деген ой­мен үн­сіз тыңдап тұрмын.

Соңғы апта мен үшін аса қиын бол­ған еді. Бүгінде есіме алғым кел­мейтін проблеманың шырмауын­да басым қатып, жүргенді. Мар­жан­ның айтып жатқан әңгімесі­нен ұғып жат­қаным шамалы. Бір кез­де теле­фонның арғы жағы үн­сіз қал­ды. Бір-екі рет “аллоға” басып қой­дым. “Иә” де­ген дауыс берді.

– Гүлім, сенде қарызға ақша бар ма? – деді.

Мен бірден жауап бере алмай қал­дым. “Бар” әлде “жоқ” деген сөз­дің қайсысы орынды екенін ұға ал­май тұрмын. Қарызға ақша алу деген ұғым – жақсы таныстардың ара­сында жүретін әрекет. Маржан­мен алыс-бері­сім шамалы. “Жоқ” деп өті­рік айту менің мінезіме жат.

– Бар, – дедім.

– Қарыз бере аласың ба? – деді жұлып алғандай.

Ауызыма түскен сөз “Қанша?” болды.

– Екі мың доллар!

Әңгіменің сарыны, тіпті түсінік­сіз болып кетті. Менен доллармен ақша сұрағанына таңданып, бір сәт үнсіз қалдым. “Қолыма доллармен ақ­ша түскенін ол қайдан біледі?” де­ген ой санамды тесіп барады. Ақ­ша­лы болғаным жақында, бесінші күн ғана. Оны менен басқа ешкім біл­мей­ді. Ол қайдан біліп отыр? Сай­тан ба дер­сің?!

– Гүлім, бар ма, жоқ па?, – деген дауысы қатты шықты. “Бере ме, бер­мей ме?” тез шешейін дегені болар.

– Жақсы, берейін, – дегенді қа­лай айтып қойғанымды өзім біл­мей қалдым.

– Ой, жақсы болды. Сен мені қиын­дықтан құтқардың. Адресіңді айт, қазір келіп, алып кетейін, – деп жыл­пылдаған кезде бұрынғы мен бі­летін кербез Маржан көзден бұл-бұл ұшты.

– Ақша банкте. Кешке бе­рер­мін, – дедім.

Телефонды бір сәт үнсіздік жай­лады.

– Жоқ, кешке дейін күте алмай­мын. Бүгін банк түске дейін ғана іс­тейді. Мен қазір сені таксимен келіп, алып кетейін. Жұмысымызды тез бітірейікші, – деді қиылып.

Неге екенін білмеймін, оның ұсынысын тез қабылдадым. Жос­пар­­лы үй тірлігімді жинап қойып, соңы­нан кетуге дайынмын. Ұйықтап жат­қан қызымды тұрғызып алып, “тез тамағыңды іш, кетем” деп дікілдедім. Ол түк түсінбей, көздерін уқалай ашып, дұрыс тамақ та ішпе­ді. “Қарны ашса, жер” деп май-қант­ты үстелдің үстінде қалдырдым.

Маржан тез жетті. Телефон со­ғып, таксидің ішінде күтіп отырға­нын айтты.

Банкке де тез жеттік. Талон алып, менеджердің шақыртуын жар­ты са­ғаттай күттік. Маржан қасым­нан шық­пайды. Менеджерге де бір­ге барды. “Тыста күте тұр” деп ай­туға менің жігерім жетпейді. Менед­жер­мен әңгі­мені мұқият тыңдап отырған Маржан құлағыма сыбыр­лап:

– Алты мың доллар бере ала­сың ба? Мен екі мыңмен шаруамды то­лық бітіре алмаймын, – деді.

Мен көзіне тіке қарап, не айта­рымды білмей тұрып қалған едім:

– Қазір осы жерден шығып, но­та­риуске барып, заңды түрде рәсім­дей­­міз. Үстінен процентін көресің, – деді.

Бұл – менің көнгіштігімді біліп ал­ған адамның әрекеті еді.

Менің артық ауыз сөз шығар­май, сенімімді жүрегіме орнықты­рып, алты мың долларды қалта­сына бас­ты. Айтқанындай, заңды түрде рә­сімделген қолхатты қолы­ма ұстатты.

Бүгінде ойлап отырсам, Мар­жан өзінің өмір салтын, іс-әрекетін біл­мей­тін адамды оп-оңай өз ыңға­йына көндіре алатын қабілетті жан екен. Көзіңе тіке қарап, әр сөзін сал­мақты жеткізіп, күмәнді ойың болса, саған ыңғайлы әрекетпен әп-сәтте сейілту қабілеті де ерекше. Мен сияқты “сенгіш” адамды көндіру оған еш қиындық тудырмады.

Бұл әрекетіме разы болмаған құр­бым Мақпал еді. Жаңалықты естіген кезде ашуға булықты.

– Сен үй алатын ақшаңды неге қа­рызға бересің? Басыңда “сақи­наң” бар ма? – деп ашуланды. Ашуы­ның ас­тарындағы маған деген жанашыр­лығын сезіп тұрмын.

– Адамның күні адаммен деген­дей. Қиналап сұраған шығар? Қай­тарар, – деп күмілжідім.

– Маржан ертең қарызыңнан ақау шығармай толық әрі уақытын­да қайтарса, мен саған ауыр айтқан тілімді кесіп берейін, – деп одан бетер қызбаланды.

Мақпал да Маржанды таниды. Ауылда бір көшеде тұрған. Маржан­ның алдап-арбайтын қылығын ұзын­құлақтан естігені болмаса, нақты біл­мейді.

Сізге өтірік, маған шын, сондағы берген алты мың қарыз уақтылы қай­тарылмақ түгілі үсті-үстіне қосылып, жарты жылда он алты мыңға жетті. Үй аламын деген бар ақшамды өз қолыммен “бөтенге” беріп, екі бала­ны құшақтап, жалда­малы пә­терде жүрдім. Қайта-қайта мазалап, ақша­ны сұрай бергендіктен бе, әл­де уа­қытты “тынышқұлақпен” соз­ғысы келді ме, бір күні өзінің үш бөл­мелі үйін босатып берді. Өзі ана­сымен бірге тұратынын, одан қалды Астана­да жұмыс істейтін күйеуіне жиі ба­ратынын айтып, маған “жақ­сылық” жасамақ болды. Күндердің күнінде сол үйді қарыздың үстіне ипотекамен маған рәсімдеп, қары­зынан құтыла­ты­нын уәде етіп, бөс­ті. Иә “бөсті”, айт­қанының бәрі бос сөз. Адамды сен­діру жағынан ал­дына жан сал­май­ды. Көзіңе тіке қарап, салиқалы адамдай сөз сап­тап, әр ойын шеге­леп айтқан кезде, сенбеу мүмкін емес еді.

Осы Маржанмен арадағы бол­ған жайттан кейін өзімді “ақыл­сыз­дар” қатарына қостым. Жұрттың “кі­ші­пейіл­сің”, “жанашырсың”, “арам­ды­­­ғың жоқ” “жұрттың бәрін өзіңдей кө­ресің”, “қулығың жоқ” де­ген мінез­де­месін осы жайттан кейін “өз тірші­лі­гің­ді білмейтін, ақымақ­сың!” деген тұжырымға ауыстыр­дым. Бала-шаға алдындағы жауап­кершілікті сырып қойып, айдала­дағы біреудің қамын ойлау ақылды адамның санасына түйілмес еді. Алаяқтың құрығына мен сияқтылар оңай түседі екен.

“Ипотекаға берем” деген пәте­рін банк борышы үшін тартып алды. Банкке берешегі өз алдына, кейін ес­тимін, қаншама тамыр-танысының, туған-туысының көз жасына қалған.

Қарызды Маржан емес, күйеуі қай­­тарды. Екі-үш бөліп, әрең деген­де құтылды. Шикі сары түрі ұсқын­сыз адам­ның ашуға булыққаны жа­ман екен. Оның үстіне дүниеқоңыз­дығы да басым. Берген сайын қолы қалты­рап, түрі бозарып, көзі ала­рып, адам­ды түгімен жейтіндей кейіппен бере­ді. Өзі алмаған, желге ұшқан қа­рызды қайтару оңай ма? Қойынында жатқан әйелінің алаяқ­тығын біліп, тіпті күйінсе керек. Менің қолымда заңды түрде рәсім­дел­ген “қолхат” бол­маса, күйеуінің де маған “жана­шырлық” танытып, есептеспесі анық еді. “Қолхаттың” ізімен сот жүйесі жұ­мыс істесе, әйе­лінің сотталып кетуі­нен қорықты. “Қарыздың үстемеақы­сын Маржан­ның өзінен аларсың”, – деп долдан­ды. Үстемақы туралы қолхат қолмен жазылғандықтан, одан ешқандай “қор­қыныштың” жоқ екендігі оған белгілі еді.

Бүгінде Маржанды көшеде көрсем, айналып кетемін. Амандығын да сұрағым келмейді. Қасына жолап кетсем, сайқал мінезінің қасіреті та­ғы жұғып кетеді ме деп қорқамын. Ауру қалса да, әдет қалмайды ғой, әлі де біреулердің обалына қалып жүрген шығар…

Гүлім ҚҰРМАН.

Петропавл қаласының тұрғыны.