“ӘДЕБИЕТ ЖЕРГЕ, РУҒА БӨЛІНБЕУІ КЕРЕК”

Белгілі ақын, Абай атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Ғалым Жайлыбай Қызылжар өңіріне келіп, шығармашылық кеш өткізгенін газетіміздің өткен сандарының бірінде жазған болатынбыз. Ардакүрең ақын осы сапары барысында өңір руханиятының қарашаңырағы – “Soltüstık Qazaqstan” басылымына ат басын бұрып, тілшілермен поэзия төңірегінде әдемі әңгіме өрбіткен еді. “Bızde qonaqta” айдарының қонағымен болған сол сыр-сұхбатты оқырман назарына ұсынып отырмыз.

– Алаштың аяулы ақыны Мағ­жандардың ізі қалған қараша­ңы­рақ – “Soltüstık Qazaqstan” газе­ті­нің радакциясына бас сұққаны­ңыз үшін рақмет. Жалпы Қызыл­жар өңіріне ат басын жиі бұрасыз ба?

– Бұл қасиетті қарашаңырақта бұдан бұрын да бірнеше рет бол­ған­мын. Келген сайын соқпай кетпеймін. Жалпы теріскей өңірімен жас кезден бері шығармашылық байланыста­мын. Бұл – Мағжан туған киелі то­пырақ. Қызылжар десе есімізге Қо­жаберген жырау, Шал ақындардан бас­тап, бертінгі Ғабең, Сәбең, Са­фуандардың есімдері түседі.

Кезінде Жезқазғанда облыстық газетте қызмет істедім. 1985 жыл­дар­дың шамасы ма екен, ақын Шын­болат Ділдәбаев екеуіміз осы өлкеге алғаш рет келіп, жайсаң ағалары­мызбен жүздесіп қайтқанбыз. Елдің шетінде, желдің өтінде отырса да мұндағы ұлтым деп соққан жүректер қазаққа еселі еңбек етуде. Кезінде Қызылжар өңірінің тумасы Сабыр Сауытбаев деген редакторым бол­ды. Ол кезде Жезқазғандағы облыс­тық газетте бөлім меңгерушісі едім. Қасымда отыратын әріптесім жұ­мыс­қа жиі кешігетін. Жастықтың жалыны ұрып тұрған шақ. “Сіз енді жұмыстан кешікпеңіз” деп қатты-қатты ескерту айтамын ғой. Сөйтсем ол кісі менің бір ауыз сөзімді көтере алмай, “жас бала бұйрық берді” деп ішіп кетіпті. Содан Сәкең мені шақырып алып: “Ғалым, айналайын, жұмысты енді бастап жатырсың, шығармашылық ұжымда бастық деген жоқ, жұртпен тіл табысып жұмыс істемесең бол­майды” деп ақылын айтып еді.

2000 жылы Сәбеңнің тойына қатысып, мүшәйраның бас бәйгесін еншілегенім де кешегідей көз ал­дымда. Бұл киелі топыраққа рухани тазару үшін де келетіндер жоқ емес. Мен Қызылжар туралы өлеңімде:

“Шоқ, шоқ қайың, шоқ қайың, топты қайың,

Ақ самалын өлеңнің соқтырайын.

Ақ дүниеден адалдық іздегенде,

Ақ қайың, бір сендерге кеп тұ­райын”, – деппін. Маған осы өлкенің әрбір ұл-қызы сол қайыңдар сияқты елестейді. “МузАРТ” тобы орындай­тын “Есіл ағады” әнінің сөзін кезінде “Қызылжар” қонақүйінде жатқанда жазып едім. Мұндағы ағайынның амандығына қашанда тілекшіміз.

– Шығармашылық жолыңыз жайлы айтып берсеңіз. “Музасыз ақын болмайды” деп жатады. Сіз шабытты қайдан аласыз?

– Шығармашылық адам ақын­дық, жазушылық жолға нақты бәле­нінші жылы келдім деп айта алмай­ды. Мен өлең керуеніне мектеп қа­бырғасында жүргенде қосылдым, содан бері халықтың көз алдында ке­ле жатырмын. Көпбалалы отбасы­нан шықтым, он бір баланың бірімін. Қарағандының даласында әкем өмір бойы жылқы фермасын басқарды. Атамыз ашаршылық жылдарында аш­тан өліп, жастайынан жетім қал­ған әкем көп қиындық көріпті. Бала­ларым мендей болмасын, шамам келсе оқытайын, адам болсын дейді екен. Соған сай үйдегі балалардың бәрі сабақты үздік оқыды. Әкеме қолғабыс ету үшін 16 жасымда мектепті бітірдім де жылқышы болып кеттім. Өйткені үш әпкем институтта оқып жатқан-тұғын. Жылқыны жанымдай жақсы көремін. Бақтым, баптадым, бәйгеге де қостым.

Аттың жалында жүріп өлең жаза бастадым. Өлеңдерім жергілікті ба­сы­лым беттеріне шығып тұратын. 1975 жылы республикалық “Жұл­дыз” журналының жиыны өтетін бо­лып, облысымызға Оралхан Бөкей, Кәрі­бай Ахметбеков, Жарасқан Әб­дра­шев бастаған ақын-жазушылар кел­ді. Менің аудандық газетке шық­қан өлеңдерімді Жарасқан Әбдра­шев оқыған болса керек, сонау қу да­лаға арнайы келіп, өлеңдерімді “Жұл­­­­дыз­ға” шығарамын деп алып кет­­ті. Ол кез­де Жарасқан “Махаббат ма­тема­тикасы”, “Дала сенің ұлың­мын” деген өлеңдерімен аты шығып қалған, жа­сы 30-ға әлі толмаған жігіт еді. Айт­қа­нындай Жезқазғанға бір нө­мір ар­на­ған екен. Кәкімбек Са­лықов, Нұрә­си­ла Бәрменбаева және менің өлеңде­рімді басыпты. Ол кез­де “Жұл­­дыз” журналына шығар­маң­ның шы­ғуы космосқа ұшқанмен бір­дей еді.

1983 жылы “Жігер” фестивалінде лау­реат болдым. Алғашқы жинағым да ерте жарық көрді, осы күнге дейін 36 кітабым баспадан шығыпты. Шетелдегі көптеген фестивальдарға қатыстым. 2017 жылы “Қара орамал” деп аталатын поэмам Стокгольм қаласында әлемдік байқауда бәйге алды. Өлең­дерім орыс, татар, грузин, қытай, түрік, украин, беларус бастаған жал­пы саны 16 тілге аударылыпты.

Ал енді муза дегенді әркім ар­қалай түсінеді ғой, өлең деген ғайып нәрсе. Былай қарасаң өмірдің бәрі – муза. Біздің жүздесіп отырғаны­мыздың өзі муза болуы мүмкін.

– Муза дегеннен шығады, ақын – сезімнің адамы. Әр елге немесе әр өңірге барғанда сондағы сұлу­ларға тамсанатыныңызды өлең­де­ріңізден байқаймыз. Түркімен еліне барған сапарыңыздан кейін “Гүлрайхан” деген өлең шықты.

“Ташауызда талшыбықтай Гүл­рай­хан,

Жан сырымды сізге айтпаған кімге айтам?

Тереңінде тербететін текті қыз,

Жанарыма жарық сыйлап кеттіңіз…” – деп басталатын өлең­нің тарихын білгіміз келеді. Қы­зыл­жардың арулары туралы да қалам тербеген кезіңіз болды ма?

– Бұл – Түркімен еліндегі Нұр­мұхамед Андалиб деген ақынның тойына барғанда шыққан өлең ғой. Мені қарсы алған Гүлрайхан деген қыз ерекше әсер қалдырды. Тіпті оншақты күннің ішінде қарындасым, жанашырым сияқты болып кетті. Түр­кімендердің қыздары шынымен де әдемі болады екен. Үш мың адам­ның алдына шығып өлең оқыдым. Үлкен кон­церт залында адамдар гүл­дей жай­қалып отыр. Қандай ғажап, бы­лайша айтқанда адамнан гүл жа­сап қойғандай. Адам адамға ғашық болу деген қалыпты құбылыс. Муза де­ген де сол шығар мүмкін. Бұл өлең­нің тарихы сондай бір жан­ашыр­лықтан, сұлулыққа тәнті болудан туындаған.

– Қаншама еңбектеріңіз шет тілдеріне аударылды, аудармашы­ларды өзіңіз іздейсіз бе, әлде өздері ниет білдіре ме?

– Аудармашыларды негізінен өзім табамын. Өлеңдерім бір тілден екінші тілге жылдам аударылып жа­тады. “Ақ сиса” деген поэмамды орыстың атақты аудармашысы тәр­жімалады. Жақында Қарағанды қа­ла­сында Карлаг тақырыбында жа­зылған “Қара орамал” деген поэмам өзге тілге аударылып, тұсаукесері өтті. 23 мемлекеттен елшілер қатыс­ты. Әсіресе бұл тақырыпқа әде­биет­те көп ешкім қалам тербемеген. Кар­лаг КСРО-дағы азаптау лагерінің арасында тоғызыншы орында бол­ған екен. Алматыдан келе жатқан жолдағы Қарабас деген станция сол Карлагтың қақ­пасы болған жер. Онда 1.5 миллион адам азапты күн­дерді бастан өт­керген. Мен сол поэ­маны жазу үшін шаң басқан ар­хивтерді ақтарып, қан­шама дерек жинадым. Жалпы біз сол жұртта өстік. Көбіміз лагерь десе АЛЖИР-ды айтамыз, ал ол Карлаг­тың 57 нүк­тесінің біреуі ғана. Біздегі Бидайық, Бұрма, Ақой, Кеңгір сияқты ауыл­дарда әлі де Карлагтың ізі сай­рап жатыр. Адамзаттың небір асыл­дары сонда отырған.

Жалпы Қарағанды институтын жұрт көп мақтайды, кейін ойла­сам, онда Карлагқа келген ғалымдар мен өнер адамдары отырған екен ғой. Мәселен, Бортман деген атақты суретші біздің Ақойда пеш жағушы болып жұмыс істепті. Тұрар Рысқұ­ловтың әйелінің мамандығы мал дә­рігері болған ғой, Бейімбет Майлин­нің әйелін қасына алып мал қарауға шығады екен. Бір күні Бейімбеттің әйелі Гүлжамал алдындағы 70 бас малдан айырылып қалады. Бас кете­тін іс, бір күннің ішінде жергілікті ха­лық сол малды жинап беріпті. Басқа лагерьлерге қарағанда мұнда тірі қалу мүмкіндігі көбірек болған, бірақ азаптаудың небір түрін көрсеткен.

– Әдебиетті, әсіресе ақын-жазу­шыларды елге, жерге бөлу біз­дің елде белең алып барады. Мәселен, биыл марқасқа Мағжан­ның туғанына 130 жыл толып отыр. Қызылжарлықтар атқа мі­ніп, тойға қызу дайындық үстінде. Ал өзге өңірлер үнсіз. Күллі түр­кіге мәлім Мағжанның тойы тек теріскейде ғана тойлануы керек пе сонда?

– Өте орынды сұрақ, мұның арғы жағында рушылдық, жершілдік қы­лаң береді. Мәселен, Қасым – Қарқа­ралының, Жамбыл Ұзынағаштың ақыны дегендей әңгіме ғой. Мағжан – жалғыз солтүстікке ғана емес, Алаш­қа ортақ ақын. Осындай қасаң түсі­ніктен арылмайынша әдебиетте, өнерде көсегеміз көгермейді. Біз сияқты алдыңғы толқын бұл “ауру­дан” арылып, әсіресе жастар жағы мұндай көзқарастан аулақ болулары тиіс. Алашқа ортақ тұлғаны жерге бөлуге болмайды.

– Петропавлды Қызылжар деп атау жөнінде көп айтылды, алай­да өзгеріссіз қалды. Бұған сіздің пікіріңізді қалай?

– Менің ойым қоғамның ойымен бірдей. Негізі саясат деген өте нәзік дүние. Мәселен, жіпті қатты тартсаң үзіліп кетеді. Сол сияқты кейде ба­йыппен әрекет етпеске де бол­май­ды. Бұл билік басындағылардың қазақты жек көргенінен емес, істі жан-жақты ойластырғанынан шығар деп ойлаймын. Әрине желдің өтінде тұрған киелі топырақ Қызылжар атауын қайта алса, қуанарлық жағ­дай болар еді. Бұл үлкен шаруа, ел­дің күтіп отырғаны да сол. Бұл жолға бірден емес, біртіндеп барған дұрыс-ау. Жалпы қала атауын ауысты­ру­дың уақыты келіп тұрған сияқты. Ол үшін ел болып, етек-жеңімізді жиып, бірлігімізді бекемдеу маңызды.

– Бір күннің неше сағатын шығармашылыққа арнайсыз?

– Мәселен, прозашылар көбінде тапжылмай жұмыс үстелінде отыр­ғанды ұнатады. “Өлең деген тумай­ды жайшылықта, өлең деген туады қайшылықта” деп Мұқаң айтпақшы, өлең деген қызық әрі ғайып дүние ғой. Кейде тапжылмай бес күн бойы жыр жазамын. Кейде айлап қолыма қалам ұстамай кетуім мүмкін. Өлең уақыт пен орын талғамайды. Бірде Қадыр Мырзәлиевпен сапарда бірге болдым. Табиғаты бөлек тұлға ғой, пойызда түннің ортасында жарықты жағып, бірдеңесін жазады да қайта сөндіріп қояды. Кейін сұрасам ол кісі өлеңді шалқасынан жатып жаза­ды екен. Ойына келген шумақтарды тездетіп қағазға түсірмесе аздан кейін ұмытып қалатын көрінеді.

Мен көлемді поэмалар жазар­дың алдында сол тақырып жайында көп ойланамын. Біраз уақыт басым­да піседі, толығып, толысады. Ал жазу уақыт алмайды. “Сұрақ белгісі” деген поэманы 11 күнде жаздым. Ал белгілі бір тақырыпқа өлең жазу үшін дайындық керек. “Қара орамал” поэмасын жазғанда барлық азаптау фактілерін жинап, сол жайында жа­зылған оншақты кітап оқыдым. Кей­де тіпті ойыңдағы сол шығармаңды сәтті шығару үшін жүздеген кітап оқу аздық қылады. Қалам иесі атанған адам кейде жалаң қолмен от көсеуді де үйренгені дұрыс. Онсыз сәтті шығарма жаза алмайды.

– Коронавирусқа байланысты елде жарияланған карантин шы­ғармашылығыңызға кесірін тигіз­ген жоқ па?

– Керісінше, пайдасы тиді, көп кітап оқуыма мүмкіндік туды. Осы індет көп жұрттың тәубесін есіне түсірді ғой деп ойлаймын. Қаншама жандар жақынынан айырылып қал­ды. Еті тірі адам ажалдың құрығы қа­шан келер екен деп күтіп отырмайды ғой, кей­біреу қолынан келетін жұ­мысымен айналысты. Жалпы уақыт­тың қадірін білген дұрыс екен.

– Шыныңызды айтыңызшы, тапсырыспен өлең жазатын кезі­ңіз бола ма?

– Мен ондай жолға аса бара бер­меймін. Өлең деген дүние тек ұй­қас­тан ғана құралмайды ғой. Нағыз поэ­зия сезімге құрылады, оның ішінде ырғақ, музыка, ондаған тіпті жүзде­ген образ болады. Мәселен, “сізді көрдім, мұнда келдім, анда бардым” деп жаза салу оңай, оны да қабыл­дай­ды. Қазір басы бар, аяғы жоқ, ұй­қасы бар, мәні жоқ неше түрлі әндер шығып жатыр ғой, міне, соның көбі тапсырыспен жазылған өлеңдер деп ойлаймын.

Тапсырыспен өлең жазудың өзін­дік себебі болады. Бір жолы Қуат Есім­хановтың досы хабарласты. “Құлпытасқа екі шумақ өлең керек еді, бір-екі ақындарға тапсырыс беріп едік, көңілден шықпай тұр”, – деді. Қуатты жақсы білемін, үлкен тұлға. Не істерімді білмей қиналып қалдым. Бірақ жазып бердім. Сәтті шыққан сияқты, артынан рақмет ай­тып хабарласты. Қазір тапсырыспен өлең, шығарма жазатын, тіпті кітап жазып беретіндер де табылады. Сондай заман туды ғой, бұл – өте қауіпті тенденция. Ақшасы бар “жар­тықаламдар” шын қаламгерлердің беделін түсіріп бітті.

– Өлеңдеріңіз оқуға жеңіл, сылдырап аққан су сияқты. Оқыр­ма­нын өзіне тартып тұрады. Осы­ның себебі неде деп ойлайсыз?

– Өлең өмірден алынады. Мә­се­лен, “Қап арқалап бара жатыр қыз ба­ла” деген өлеңім троллейбуста жа­зыл­ды. Алматының ортасында ар­бат бар. Онда қайыршы да, басқасы да жүреді. Біреулер билеп, екінші­лері ән салып мәдениетті қайыршы­ның ісін істеп, өнерін бұлдайды. Өмір болған соң бәрін көресіз ғой. Алдына неше түрлі картиналарын тізіп қойып, бір бұрышында суретшілер отырады. Менің суретке қызығатын әдетім бар. Шамам келсе төлтума суреттерді жинаймын. Соларға көз суарып келе жатсам, жұпыны киінген бір ұзын бойлы қазақ қызы қытайдың ала сөмкесін көтеріп алып, белі қа­йы­сып “Көк базар” жаққа қарай ілбіп басып кетіп барады. Қарап тұрып қиялмен киіндіре бастадым. Әдемі киінсе жарқырап шығайын деп тұр. Арлы қыз. Көзбен ұзатып салып тұ­рып жаным шырқырады. “Қап арқа­лап бара жатыр қыз бала” деген бір тармақ ойыма келе қалды. Троллей­бусқа міндім де, қаламымды қолыма алдым. Бағанағы әсер шабытымды шақырғандай. Түсетін аялдамадан өтіп кетіппін. Алайда өлеңді жазып бітірдім. Өлең осындай оқыс бір оқи­ғалардан, жарқ етер сезімдерден туындайды.

– “Жыр әлеміне жастай кел­дім” дедіңіз, өзіңіздің де кезінде еліктеген ақын-жазушыларыңыз болған шығар. Қазір төңірегіңізге топтасып, поэзиядан өздеріне жол тауып жатқан жастар бар ма?

– Ондай жастар көп. Үлкен ақын болып, ел алдында жарқырап жүр­гендер де бар. Тіпті, маған еліктеп, өлең оқитындар да жоқ емес. Қазір жас ақындар екі түрлі бағыт ұста­на­тынын байқап жүрмін. Сол бағыттың бірі – Серік Ақсұңқар. Секең өлеңді астан-кестен, алай-дүлей етіп оқи­ды. Екіншісі мен ғой деген ойдамын. Бағдат Мүбәрак, Мақпал Мыса сияқ­ты қыз-жігіттер жыр әлеміне өзіндік леппен кірді.

“Толқынды толқын қуады” демек­ші, 1988 жылы Алматыға алғаш табан тіредім. Ол бір қиын уақыт еді. Бастапқыда пәтер жалдау деген сияқты күйкі тірліктің құндағынан оншалық босай алмай жүрдім.

“Көшемін ертең, босатам Коляның үйін,

Әрине болады қиын,

Тұрақтап үйренген едім, тоңады миым.

Соғады құйын.

Алматы келдім, ағаммен ақылдаспадым,

Ақылдасқаным өлеңмен бақұлдасқаным.

Татар шал тамырым еді,

Келіңдер ақын достарым.

Төбемнен түнде жұлдыздар шалқалап ағып,

Жауады жерге қайтейін қалқаға налып”, – деп келетін өлеңім сол кездегі қиналысты көңіл күйден туған ғой. Алақанына салып, мейір-ша­па­ғатын төккен алдымдағы ағала­рым туралы айтпай кетсем болмас. Бақы­тыма қарай, маған ылғи жақсы адам­дар кездесті. Алматыдағы бір кеште “Бізді туған толқындар тынып ақты, бізді қуған толқындар қандай екен?” – деп Мағжан туралы өле­ңімді оқып болып, сыртқа шықсам Сырбай Мәу­ленов тұр екен. “Әй ба­ла, атың кім? Қай ауылдың баласы­сың?” – деп сұ­рады. Әңгімеден әңгі­ме шы­ғып ақын­ды үйіне дейін жеткі­зіп сал­дым. Пә­тері “Қазақстан” қо­нақ­үйінің қасында­ғы ғимаратта екен. “Қарның ашса үй­ге келіп тұр, тартын­ба!” – деді. Кейін жақын араласып кет­тік. Сыр­бай қазақтың ғаламат ақыны ғой, жаз­ған өлеңдерін әрбір кітаптың арасы­на қыстырып қояды екен. Он өлеңі ан­да, бес өлеңі мұнда, кітап шығара­тын кезде жинап алады. Мен ол кісі­нің бойынан адалдықты, таза­лықты көрдім әрі солай боуға тал­пындым. Бір күні әңгіме үстінде Сы­рекеңнің: “Біз, Ғафу бәріміз Қасым­ның сусы­нын тасып жүріп ақын бол­дық” – де­гені бар.

Одан кейін сыршыл ақын Тұ­манбай Молдағалиевтен көп жақсы­лық көрдім. Елуге толған мерей­тойымда маған арнап:

“Білмеймін сенің туған мекеніңді,

Бұйыртсын Аллам саған екі елуді.

Тұп-тұнық жанарыңның өзі айтады,

Тұманбайдың інісі екеніңді”, – деп өлең оқыды.

Партия мектебінде оқитын кезім, 120 сом аламын. Жартысына жуы­ғын пәтерге төлеймін. Олжас Сүлей­менов “Аманат” деген газет ашып жатқан кез. Ашылуына бардым. Ка­бинетінен шығып келе жатыр екен. “Маған келдің бе? Қай жақтан­сың?” деп жөн сұрасып жатыр. “Қарағанды жақтанмын” – деп өзімді таныс­тырдым. “Аға, эко­ло­гиялық тақырып­та мақала да жаза аламын. Газеті­ңізде жарты ставкада жұмыс істегім келеді” – деп бірден өтінішімді айт­тым. “Неге жарты став­ка?” деп қайы­рыла сұрақ қойды. Пар­тия мек­тебінде оқитынымды, пәтер­де тұра­тынымды айттым. Ермек Тұр­сынов ре­дактор екен, соған телефон соқты: “Ға­лым Жайлыбай деген үлкен ақын келіп тұр, толық айлыққа жұмысқа аласың. Одан кейін жұ­мыс­қа қашан келеді, қашан кетеді – өз еркі”, – деп кесіп айтты. Сонда бір жа­рым жыл жұмыс істедім.

Одан кейін Кәкімбек Салықовты ерекше айтар едім. 1998 жылы “Қа­ныш Сәтбаев” қорын құрды. Мен “Қар­жы-қаражат” деген баспада Әкім Таразидың орынбасары едім. Сол қордың аясында көптеген жұмыстар істедік, ғалымның еңбектерін том-том кітап етіп шығардық, ескерткіш қойдық.

Бүгінгі таңда әдебиетті өзінен бас­тайтындар пайда болды. Олар­дың алдында Сырбай да, Тұманбай да, басқасы да жоқ. Өткенде бір жігіттер: “Тұманбай арнау жазатын ақын екен ғой”, – деп шиқ-шиқ күледі. Мен: “Сендер алты-жетеуің бірігіп, немесе алпысың қосылып, Тұман­бай­дың бір арнауын жазып көрің­дер”, – дедім ашуланып. Тұманбай­лар Мағжан, Қасымнан кейінгі қа­зақтың поэзиясына, руханиятына үлкен жаңалық әкелген буын.

– Әңгімеңізге рақмет. Оқыр­мандарыңызды жаңа жырларыңызбен қуан­та беріңіз.

Дайындаған

Бектұрған ЛАҚАДЫЛ,

“Soltüstık Qazaqstan”.