НАМЫСТАН ЖАРАЛҒАН

Қызылжар өңірі тұмса табиғатымен ғана ерекшеленбей­ді, қол бастаған батырларға, сөз бастаған шешендерге, белдескеннің жауырынын жер иіскеткен балуандарға да бай. Бұрынғы бабалардың ізін жалғап, болашақ жастарға үлгі көрсетіп жүрген азаматтардың бірі – Бауыржан Құлжанов. Талай додада қазақтың көк туын көктен желбіреткен ол бүгіндері зейнет демалысында, алайда қоғамдық өмірден шет қалмай, жастарға дұрыс жол көрсетуден жалыққан емес.

Жетпісті алқымдап қалса да бо­йындағы күш-қайраты қайтпаған, әлі тың. Дәл қазір бозкілемге шығарып жіберсең, біраз балуанды алып та, шалып та жыға алатындай. Бауыр­жан Ниязұлы нағыз сардарлар сияқ­ты тік жүреді. Бұл да – қызмет бары­сында қалыптасқан әдет. Себебі ол өмірінің біраз бөлігін кеден саласына арнап, басшылық қызметтер атқар­ға­нын да жерлестері ұмыта қойған жоқ.

– Інішек, не жөнінде білейін деп едің? – деген сөздері мені алғашқы сұ­рағымды қоюға итермеледі. Әңгі­менің әлқиссасын әдеттегідей жас­тық шақтан бастамадық. Балуанның өмір жолы жайлы газетімізде бұған дейін де жазылды ғой. Cондықтан мені атақты балуанның есінен кетпес жеңісті сәттері қызықтырды. Сол ту­ралы айтып беруін өтіндім. Бауыр­жан аға сөзімді іліп әкетті.

– Біздің кезімізде… – деп барып сәл кідіріңкіреді. Жылдардың қал­тарысында қалған кейбір жайттарды есіне түсірген болуы керек. – Кеңес одағы тұсында Қызылжар өңірінде қазақ күресі кәсіби тұрғыда дұрыс дамымаған еді. Жасыратыны жоқ, қаракөздерімізді қолдаған азаматтар да аз болды. Бертін келе кәсіби бап­керлер шығып, жас өрендерді тәр­биелей бастады ғой. Жалпы әр ауыл­дың баласы күресе білетіні – дә­лелдеуді қажет етпейтін ақиқат. Ауылда туғандықтан мен де осы спорт­қа жақын болып өстім. 1971-1973 жылдары Талдықорған қала­сын­да әскери борышымды өтедім. Бір күндік демалыс кезі. Шаһарды ара­лап жүргенбіз. Көшедегі бір афи­шаға көзім түсіп кетті, еркін күрестен қаланың ашық біріншілігі өтеді деген хабарландыру екен. Жанымдағы офицерден осы жарысқа қатысуға рұқ­сат сұрадым. Ол құптап, бұл до­даға екеуміз қатысатын болдық. Тур­нирдің алдында салмақ өлшедік, мен 62 килограмм салмақтағы балуан­дармен белдестім. Екі күнге созыл­ған жарыста күміс жүлдегер атан­дым. Қарсыластарымның ара­сында республикалық сындарда топ жарғандар болғанын кейін білдім ғой, – деп өткен күндерді еске алған Ба­уыржан Ниязұлы осылайша спорт­­тық мансабы әскерде бастал­ғанын айтты. Бұл өңірде атақты балуан­дардың бірі Әбілсейіт Айха­нов ту­ғанын айта кеткен жөн.

Бір күні офицер жүгіріп келіп, ге­нерал шақырып жатқанын айтады. Басшылық жайдан-жай шақыр­май­тыны белгілі. Не бүлдіріп қойғанын өзі де білмейді. Ешкіммен төбелес­кен жоқ, демалыста да тыныш жүр­ген сияқты еді. Генералдың каби­не­тіне жүрексіне кіреді. Төрде бірнеше адам отыр екен. Араларынан Ма­нар­бек Есімов деген жаттықтырушы­ны көргенде жүрегі орнына түскен­дей болады. Бұл кісімен қаланың ашық біріншілігінде танысқан. Ге­не­рал уақытты көп созбай: “Күреспен айналысасың ба?” – деп сұрайды. Ба­уыржан Ниязұлы ойланбастан “Иә”, – дейді. Сол күннен бастап Манарбек Есімовтің қарамағында жаттыға бастайды.

Әскерде жүріп, қалалық, облыс­тық, республикалық жарыстарға қа­тысады. Еркін күрестен бөлек, сам­бо мен қазақ күресімен қатар айналы­сады. Уақыт деген – зымыран, әс­кердегі мерзім зу етіп өте шықты. Туған жерге оралған соң арнайы зал тауып, айла-тәсілдерін жетілдіре тү­седі. Кәсіби спортшы атану үшін об­лыс орталығында жаттығу керек. Сондықтан қалаға келіп, “Спартак” ерікті спорт қоғамына қа­былданады. Жаттығу залы қазіргі татар меші­тінде орналасқан еді. Кіш­кентай ғана залда үлкен жарыс­тарға дайын­дықты бастайды. Алда маңызды жарыс күтіп тұрған еді. Ол – бар­ша Кеңес одағы республикала­ры­ның балуандары қатысатын Қажы­мұ­қан Мұңайтпасұлы атындағы тур­нир.

– Жарыс Шымкент қаласының іргесіндегі ұлы балуанымыз Қажымұ­қан Мұңайтпасұлы жерленген Те­мірлан ауылында өтетін болды. Бас­тапқыда бапкерлер мені жібергісі келмеді. Себебі бізде команда жоқ еді. Бір облыстың атынан сопиып жал­ғыз менің барғанымды қалама­ды. Бірақ айтқан сөзімнен қайтпадым, ақыры рұқсат берді. Бұл жарыста жеңіске жеткендер ел біріншілігінде топ жарған болып есептеледі. Мен ашылу салтана­ты­на сәл кешігіп бардым. Барлық өңір­лердің спортшылары сап түзеп тұр екен. Ұйымдастырушыларға барып, солтүстіктен ат терлетіп әдейі келге­німді айттым. Қолыма “Солтүстік Қазақстан облысы” деген жазуы бар тақтайшаны ұстатты. Өзбектер мен тәжіктер де команда әкеліпті. Жа­рыс­қа қатысушылардың көбі – оң­түстік өңірдің күнге күйген жігіттері. Араларында жалғыз мен аппақ боп тұрмын. Бәрі ма­ған қарап, саусақ­тарын шошай­тып күліп жатыр, – деп сол сәтті еске алған Бауыржан Нияз­ұлы қаны ба­сына шауып, на­мыстан жарылып ке­те жаздағанын айтады.

Салмағы сол әскердегідей – 62 килограмм. Бұл салмақта белдесуге 33 балуан келген екен. Арасында та­лай жарыста топ жарған чемпиондар да бар. Олардың алдын орау оңайға түспесі анық. Дегенмен жерлесіміз намысқа тырысып, барлық қарсы­ласының жауырынын жер иіскетеді.

– Бұл жарыста балуандар 11 салмақ дәрежесі бойынша сынға түс­ті. Финалға шыққан спортшы­лардың 9-ы – шымкенттің жігіттері. Менің қар­сыласым да – сол жердің тумасы, қазақ күресінің майталманы Ұлықбек Момынов. Ол кезде белдесу үш раундқа созылады. Қарсыласымның жанында секунданты, бірнеше бап­кер жүр. Ал мен өз бұрышымда со­пиып жалғыз тұрмын. Бірнеше рет жеңіске лайықты айла-тәсіл жасадым. Бірақ төреші ұпай бермеді. Бұл әділетсіздікке шыдамаған жанкүйер­лер мені қолдап отырғанын аңғар­дым. Бұл маған қосымша күш бер­гендей болды. Ақыры жеңіс маған бұйырды, – деп еске алды балуан.

Осы жеңісінен кейін Бауыржан Ниязұлын барша республика спорт­шылары мойындаған еді. Жерлесі­міз Социалистік Еңбек Ері Жазылбек Қуанышбаев атындағы жүлденің иегері әрі Солтүстік Қазақстан облы­сынан шыққан қазақ күресінен тұң­ғыш спорт шебері атанады. Сол кез­де Қызылжар өңірінен чемпион шы­ғады деп ешкім ойламаған еді. Тіпті өзіміздің облыстың бапкерлері де сен­бегені анық. Қайсар рухты, жігер­лі жігіттің аламанда топ жаруы біз­дің өңірде қазақ күресінің дамуына тың серпін бергендей болды.

Атақты балуанның баста­ма­сымен кейін өңірде тұңғыш рет “Ақ бидай” және “Солтүстік” спартакиа­далары өтеді. Сонау сексенінші жылдары Мамлютка қаласында жазғы спорт­тық ойындар ұйымдастыры­лып, сол уақыттан бері бұл спорт мерекесі үздіксіз жалғасып келеді. Ал 2015 жылы қазақ күресінен тұң­ғыш спорт шеберінің мұрындық бо­луымен Пет­ропавлда “Қызылжар арландары” клубы ашылғаны бел­гілі. Бұл клуб жұ­мысының арқасында жерлес­теріміз республикалық және халықаралық додаларға қатысып, өңіріміздің на­мы­сын абыроймен қорғап жүр. Қазір осы клубты бас­қарып отырған Ал­тын­бек Аусағитов былтыр, яғни ара­ға ұзақ уақыт салып барып Бауыр­жан Ниязұлы жеңіске жеткен Қа­жымұқан Мұңайтпасұлы атындағы додада топ жарғанын да мақта­нышпен айта кеткен жөн.

Ардагер спортшының еңбегін Ұлт­тық Олимпиада комитеті де жо­ғары бағалап, мойнына күміс алқа таққаны белгілі. Әзірге мұндай марапат біздің өңірде тек Бауыржан Құлжановта ғана бар. Солтүстік Қа­зақстан облысының құрметті азама­тының айтуынша, жастар батыр ба­ба­ларымыздың, атақты спортшыларымыздың жеңісті жолдарын ұмытпауы керек. Осы мақсатпен өз үйінің жанынан аспан астындағы мұражай ұйымдастырып, әйгілі спортшылардың мүсіндері қойылған аллея ашқан. Алдағы уақытта ол об­лыс спортынан сыр шертетін үлкен музей салуды жоспарлап отыр. Алға қойған мақсатына қол жеткізбей тынбайтын атақты балуан бұл істі де атқаратынына ешқандай күмән жоқ.

Аманжол НҰРТАЗИН,

“Soltüstık Qazaqstan”.