Қасым-Жомарт ТОҚАЕВ: РЕФОРМАЛАРДЫҢ ТҮПКІ МАҚСАТЫ — ХАЛЫҚ ӨМІРІН ЖАҚСАРТУ

Үкімет үйінде Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың төрағалығымен еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуы жөнінде кеңейтілген кеңес өтті. Келелі жиынға Премьер-Министр, Парламент Сенаты мен Мәжілісінің төрағалары, Президентке есеп беретін мемле­кет­тік органдардың басшылары, Үкімет мүшелері, Астана, Алматы, Шымкент қалаларының, облыстар мен аудандардың әкімдері, парламенттік фракциялардың жетекшілері қатысты. Сондай-ақ еліміздің әр өңірінен келген облыстық және аудандық мәслихат комитеттерінің төрағалары алғаш рет осындай деңгейдегі басқосудың ортасыннан табылды.

Экономиканы әртараптандыру — стратегиялық міндет

Сөз басында Президент Қа­сым-Жомарт Тоқаев бұл кеңеске мəслихат өкілдерінің де арнайы қатысып отыр­ғанын саяси өзге­рістердің бір ныша­ны ретінде атап өтті.

“Жуырда Мəжіліс жəне мəс­лихат депутаттарының сайлауы өтті. Үкімет қайта жасақталды. Осылайша ауқым­ды саяси өзге­рістің алғашқы кезеңі аяқ­талды деуге болады. Біз билік тар­мақ­тарының тепе-теңдігін орнық­тырд­ық. Енді еліміздегі қоғам­дық-экономикалық қатынастарды қайта құруы­мыз керек. Жұртшылық бұл реформа­ларға зор үміт артып отыр. Сондықтан біз нақты іс-шараларға баса мəн бе­руге тиіспіз. Мен Парламент сес­сиясының ашылуында заңнама­лық тұрғыдан шешілуге тиіс бір­қатар мə­селені атап өттім. Ал бү­гін əлеуметтік-экономикалық са­ладағы мақсат-міндеттерді айқын­дап алуымыз керек. Үкі­мет жəне барлық деңгейдегі əкім­дер соған сүйеніп жұмыс істейтін бо­лады. Осы басқосуға мəслихат­тар­дың өкілдері қатысып отыр. Бұл да – нақты саяси өзгерістер­дің нышаны. Атқарушы жəне өкіл­ді билік арасында тиімді қа­рым-қатынас орнату өте маңыз­ды. Қажет болса, олар бірін-бірі то­лықтырып, қолдап отыруы ке­рек. Мұ­ның бəрі мемлекеттік саясатты тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ ел мүд­десін ескере отырып, шешім қа­былдауға жол аша­ды”, – деді Қ.Тоқаев.

Сонымен қатар Мемлекет басшысы реформалардың нəти­жесінде көп нəрсе өзгергенін ай­тып, бұған мысал ретінде алғаш рет Премьер-Министр­дің канди­датурасын сайлауда жеңіс­ке жет­кен партия ұсынғанын келтірді. Оның айтуынша, “Күшті Прези­дент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкі­мет” концепция­сы нақты жұмыс істей бастады. Саяси реформалар да­мудың жаңа кезеңіне жол ашып берді, экономиканы түбегейлі жаңғыр­тудың берік негізін қалады.

“Əркім мына мəселені айқын түсі­нуі керек. Қазақстан – осы гео­саяси ай­мақта ауқымды, демо­кратияны арқау еткен реформа­лар жолына түскен бір­ден-бір мем­лекет. Сондықтан бізге оңай болмайды. Бірақ бұл жолды қа­лайда жүріп өтуге тиіспіз. Енді жұмысқа жұмыла кірісеміз. Осында отырған əрбір мемле­кеттік қызметші өзіне ора­сан зор міндет жүктеліп отырғанын сезінуге тиіс. Бұл – ең алдымен, бар­ша Қазақстан халқының алдын­дағы жауапкершілік. Сіздердің шешімде­рі­ңіз бен іс-əрекеттеріңіз елдің бүгіні мен болашағына тікелей əсер етеді. Сондықтан күн­делікті мəселелерді шұғыл ше­шумен ғана шектелмеу керек. Сіздер мемлекетшіл-рефор­матор болуларыңыз қажет. Рефор­мала­рымыздың түпкі мақсаты – халықтың өмірін жақсарту. Ол үшін тұрғындар­дың табысын кө­бейту керек. Жайлы өмір сүруіне жағдай жасап, қауіпсіз­дігін қам­тамасыз ету қажет. Азамат­тар­дың өзін-өзі дамытуына барлық мүмкіндік жасалуға тиіс. Мұның бəрін мықты нарықтық экономи­ка болса ғана, табысты жүзеге асыра аламыз”, – деді Президент.

Бұл ретте Мемлекет басшы­сы аза­маттардың қажеттіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған нақты нарық­тық экономикаға кө­шудің маңызды­лығына тоқтал­ды. Дəстүрлі экономикалық жəне логистикалық байланыс­тардың үзілуі рекордтық инфляциямен, əлемдік экономиканың баяу­лауымен, мемлекеттердің қарыз ауыртпалығының өсуімен қатар жүреді. Сауда кедергілері кө­бейіп, мемлекеттер арасында өзара сенімсіздік артып келеді. Мұның бəрі – жаңа қа­лыпты жағ­дай, керісінше, əлемдік экономи­кадағы қалыпсыздық деуге де бо­лады. Сондықтан бұдан былай табиғи байлық елдің əл-ауқатының тұ­рақты көзі бола алмайды. Осы орайда Қазақстан мұнай жəне газ өндіруші ел ретінде жаңа геоэкономикалық жағ­дайға бейімделуі керек. Экономиканы əртараптандыру – уақыт талабы əрі стратегиялық міндет. Біз бұл туралы үнемі айтып жүрміз. Бі­рақ ісімізден сөзіміз көп болып тұр. Дереу іске көшпесек, əлем­дік бəсекеде озық бола ал­май­мыз, яғни əлем экономикасында көш соңында қалуымызға тура келеді.

Президенттің айтуынша, өт­кен жылы экономикамыз небəрі 3,2%-ға өсті, дегенмен бұл да – жақсы көрсеткіш. Ал осы жыл­дың 3 айында аталған көрсеткіш 4,9%-ға өсті. Сан­дар жаман емес, бірақ бұған тоқмейіл­судің қажеті жоқ. Қосымша өсу көзде­рін іздеу керек. Үкімет экономика­лық өсуді қамтамасыз етуге қатысты батылырақ əрекет еткені жөн. Қазіргі уақыт талабы – осындай.

Кейінгі 10 жылдағы экономи­каның инерциялық өсу қарқыны біздің елдің “орташа табыс тұзағына” түсіп қалуына əкелді. Егер дəл қазір сапа­лы экономикалық өсудің берік іргетасын бекітпесек, онда халық табысы­ның тоқырауы əп-сəтте.

“Сарапшылардың есептеуі бо­йынша, Қазақстанның табыс деңгейі жоғары елдер санатына көшуі үшін жыл сайынғы өсімді 6% деңгейінде, яғни ағымдағы қарқыннан бір жарым есе жоға­ры қамтамасыз ету қажет. Сон­дықтан нарыққа қатысушылар­дың бəрі батыл əрі шұғыл іс-шаралар қабылдауға тиіс. Мемле­кеттің қолдауына ие болып отыр­ған ірі бизнес өкілдері айрықша рөл атқарады. “Та­бысты осы жер­ден тауып, шетелде шашу” əде­тінен арылу керек. Есесіне ел­дегі əлеуметтік мəселелерді ше­шуге көбірек үлес қосуға ұмтыл­ған жөн. Ірі кəсіпкерлер Қазақ­станда тап­қан табысын басқа жақта емес, өз еліміздегі бизне­сін дамытуға жұмсағаны абзал. Жұмысын осы талапқа бейімдей алған ірі кəсіпкерлер нағыз ұлт­тық бизнесэлитаға айналады. Ха­лықтың құрметіне бөленіп, мем­лекеттің қорғауы мен қолдауына ие болады. Сонымен қатар бізге “кəсіпкерлердің жаңа толқыны” керек. Мемлекеттің ресурсына арқа сүйемей, бойындағы дары­ны мен іскерлігі арқылы тұрақты əрі мықты кəсіп құра білген “тың күш­тер” қажет. Бəріне белгілі “Əлеуметтік лифт” деген ұғым бар. Бұл – кез келген бастама­шыл жəне еңбекқор адам мансап сатысында жəне қоғамдық ие­рар­хияда сенімді түрде алға жыл­жи алатын жүйе. Осыған сəйкес біз кə­сіпкерлер үшін тиімді жұ­мыс істейтін “экономикалық лифт” салуымыз керек. Сондық­тан жүйелік іс-шаралардан басқа, аймақтық ауқымдағы ең та­бысты жəне адал кəсіпкерлерді көте­ру маңызды. Олар жаңа, əділ эконо­миканы дамытудың ло­комотивіне айналуы керек. Негі­зі, əр аймақта сондай кəсіпкер­лер бар. Міне, осы аза­маттар на­ғыз қолдауға лайық. Олардың ісін елге танытып, кəсібін мемлекеттік деңгейге шығарған абзал. Со­нымен қатар оларды бюро­краттар мен күштік құрылымдар­дың заңсыз əрекеттерінен қорғау қажет. Мен өзім де осындай кə­сіпкерлерді ара-тұра қа­былдап, қолдау көрсетіп жүрмін. Ірі жəне орта бизнес саласында жүйелі жұ­мыс жүргізу керек. Осы екі бағыт экономикалық саясаттың аса маңызды жаңа бағдарына айналуға тиіс”, – деді Қ.Тоқаев.

Негізгі басымдық — өндірісті ұлғайту

Бұдан кейін Президент алда­ғы жұ­мыстың нақты бағыттары­на арнайы тоқталып өтті. Оның біріншісі кейінгі 15 жылда азық-түлік бағасының бұ­рын-соңды болмаған қымбатшылы­ғына қа­тысты болды. “Биыл ақпан айында инфляция 21,3%-ды құ­рап, шарықтау шегіне жетті. Жұрт­тың ай сайын жұмсайтын қаржысының тең жар­тысынан көбі азық-түлік алуға ке­теді. Үкі­меттің əрекеті жеткіліксіз болып отыр. Тыйым салу жəне шектеу шаралары уақытша ғана əсер етеді. Мұндай қадамдар қиын­дық­тың бетін қайтарса да, одан біржола құтылуға мүмкіндік бер­мейді, тіпті мəселені ушықтыра­ды деуге болады. Ауыл ша­руа­шылығы жəне өндіріс саласы­ның дамуында нақты нəтиже жоқ. Азық-түлік инфляциясының басты себебі де осында. Еліміз­де өндірілетін тауардың көлемі ішкі сұранысты қамтамасыз етуге жетпейді. Импортқа тəуелдіміз.

Нарықты отандық өнімдер­мен толтыру, өндіріс факторла­рын арзан­дату мəселесіне бос ұран мен құр уəдесіз, жан-жақты, ойластырылған түрде қарау ке­рек. Өндірістен саты­лымға дейін бүкіл жолға жіті қарап, бағаның өсуі қайдан туындайтынын түсіну керек. Агроөнеркəсіптік ке­шенді басқарудың қазіргі моделі саланың əлеуетін аша алмайды. Үкімет алдында агроөнеркəсіптік кешеннің тұрақты өсуін қамтама­сыз ету міндеті тұр.

Өндірілетін отандық өнім кө­лемі­нің ұлғаюынан басқа баға­ның күрт өсуімен күресу үшін тұрақтандыру қорларын дұрыс пайдалану маңызды. Бүгінде бұ­лар бейберекет əрекет етеді əрі ашықтықтан ада деп айтуға да болады. Өйткені үнемі сыбайлас жемқорлық схемалары анықта­лып жа­тады. Сондықтан азық-тү­лік корпорация­сының əлеуетін негізгі тауар позициялары бойынша сатып алу жəне араласу үшін неғұрлым белсенді пайда­лану, азық-түлік корпорациясы­ның ƏКК тұрақтандыру қорлары мен жұмысын үйлестіруді күшей­ту қажет. Тəсілдердің біркелкі­лігі, мемлекеттік компанияның ба­ғаның ауытқуын төмендетуге бағдарлануы инфляцияға қарсы нарықтық құралды ұстауға мүм­кіндік береді.

Агроөнеркəсіп кешенін дамы­туға бөлінетін бюджет қаражаты тиімді жұмсалуға тиіс. Мұны мұ­қият қадағалау қажет. 2019-2021 жылдары өнім өңдеуге берілген субсидияны алайық. Бұл қара­жаттың тең жартысы субсидия алам деушілердің 10 пайызының ғана қолына тиген. Субсидия ал­ған кейбір пысықайлар өндірісті өркендетудің орнына бюджет қар­жы­сын қалтасына басып, шалқып өмір сүрген. Ал қара­пайым шаруалар үшін субсидия алу – қияметтің қиыны. Оның үс­тіне субсидия беру жүйесі өте күрделі жəне қажетті мəлімет көп­ші­лікке қолжетімді емес. Субси­дия бө­луді реттейтін жаңа цифр­лық жүйе бұл түйткілді шеше алмай тұр. Əрине, біршама жұ­мыс атқарылды. Мұны жоққа шығаруға болмайды. Бірақ бұл бағыттағы жұмысты аяғына де­йін жеткізу керек.

“Келесі – ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау мен өткізудің зама­науи инфрақұрылымын құру жөніндегі жұмысты жедел­дету қажет. Көбінесе мұның бол­мауы артық делдалдық құры­лымдарды жəне бағаны бұрма­лауды тудырады. Жыл сайын 8 млн. тоннадан аса көкөніс пен картоп жи­налады, ал көкөніс қой­маларының жалпы сыйымдылы­ғы небəрі 1,7 млн. тоннаны құрайды. Иə, бұл шамадан тыс көрсеткіш сияқты. Бұл ретте кө­көніс қоймаларының 60%-ы тоңазыт­қыш қондырғылар мен жаб­дықтал­маған, қойма орындарының 30%-ының іске қосыл­ға­ны­на 20 жылдан асады. Нəтиже­сін­де сақтау шығындары жинал­ған өнім көлемінің 35%-ына, кей­де 40%-ына аспандап кетеді. Үкі­мет бұл мəселені жүйелі түрде ше­шуі керек. Бизнеске көкөніс қоймалары­ның, көтерме-тарату орталықтарының жəне ауылдық сервистік-өткізу кооператив­тері­нің инфрақұрылымын құруға кө­мектесу қажет. Бұл – мемлекет пен жекеменшіктің серіктестігі үшін зор мүмкіндік. Жақында Пре­мьер-Министрдің орынбасары Серік Жұманғаринге бұл мəселе бойынша тиісті тапсырма бердім. Агроөнеркəсіп кешеніне қатысты мəселенің бəрі басқа са­лаларға да қатысты екенін ұмыт­паған жөн. Тағы да қайталап айтамын. Жоғары өнім алуды қам­тамасыз ету керек. Ашық бəсекелестік болуға тиіс. Бір сөзбен айтқанда, осы саладағы басты түйткілдерді де­реу шешу керек. Сонда ғана бағаның күрт өсімін тежеуге мүмкіндік туады.

Қазақстандағы инфляция да мо­нетарлық сипатқа ие екенін ерекше атап өткім келеді. Сондықтан инфля­ция мəселелерін шешуге Ұлттық банк толықтай ат­салысуға тиіс. Инфля­цияны ба­қылау міндеті – Ұлттық банк пен Үкімет үшін бірінші кезектегі мін­дет. Мен үйлесімді жəне кəсіби жұмыс күтемін. Жаңа атап өтке­німдей, ең маңызды басымдық – өз өндірісімізді ұлғайту. Бір жылдан аса уақыт бұрын менің тап­сырмам бойынша “Өнеркə­сіптік саясат туралы” заң қабылдан­ды. Бұл өңдеу секторын дамы­туға жағ­дай жасады. Оның басты басымды­ғының бірі – отандық кə­сіпорындарды қолжетімді шикізатпен қамтамасыз ету талабы. Дегенмен өндірілген металдың не­гізгі көлемі əлі де экспортқа ке­теді жəне бұл – ел ішінде бұйыр­маған қосымша құн. Үкімет осы жылдың бірінші жартысында ен­гізілуге тиіс қосымша нормативтік-құқықтық тетіктерді пысықтап жатыр. Шикізатты экспорттаудың қарапайым моделі енді жұмыс істемейді. Ел ішін­де жаңа зауыттар мен қайта бөлулер құру қажет. Бұл – жаңа тəртіптің міндеті.

Отандық кəсіпорындарды оқ­шаулау мəселесі өзекті болып қала бе­реді. Оқшаулау деңгейін тұрақты түрде арттырып, қарапайымнан күрделіге өту керек. Мұндай мысалдар қазірдің өзін­де бар, бірақ жалған оқшаулау арқылы ұғымдарды ауыстыру фактіле­рі де бар. Бұл импортты субсидиялауға əкеледі, оның қажеті жоқ. Бізге нағыз индус­трияландыру керек”, – деді Мемлекет басшысы.

Президент атап өткен екінші бағыт инфляция өскен сайын ха­лықтың нақты табысының құн­сызданып жатқаны. Оның айтуынша, жұрттың табы­сын əлеуметтік сала­ның шығысы есебінен арттырудың да шегі бар. Біз осы шекке жеткен сияқ­тымыз. Бұған қоса тұтыну несие­лерінің көлемі артып барады. Бұл əрекет – инфляция кезінде жан бағудың амалы. Бірақ мұн­дай ахуалдың əлеуметтік жəне саяси салдары өте ауыр болуы мүмкін. Тіпті банктердің өзіне қауіп төндіруі ықтимал. Несиені, ең алдымен, пайда əкелетін бизнеске, яғни тиімді жобаларға беру керек. Сонда жалақысы жоғары жұмыс орындары пайда бо­ла­ды. Жұрттың кəсіпкерлікпен айналысуға ынтасы артады. Бір сөзбен айтсақ, азаматтардың та­бысын көбейтуге мүмкіндік туа­ды. Сондықтан отандық банктер­ді бизнес пен инвестициялар үшін қолайлы жағдайлар жасау турасындағы жұмысқа тарту өте маңызды. Ірі ин­вестициялық жəне инфрақұрылымдық жоба­ларды кредиттеу бойынша банк секторының мүмкіндіктерін кеңейту қажет. Президенттің тиісті тап­сырмасы экономикаға кредит беруді кеңейту жөніндегі шара­лар туралы Жарлық шеңберінде берілді.

Сонымен қатар шағын жəне орта бизнес қолжетімді банктік несиелен­ді­руден тыс қалады. Бұл ретте біз банктердің ақшасы бар екенін білеміз жəне олар ашық жұмыс істейтін кəсіп­кер­лерді қаржыландыруға дайын. Сондықтан банктердің жұмысын қай­та реттеуден басқа, ақша ағындарын цифрландыруды жəне банктер мен мемлекеттік кірістер органдарының ақпарат­тық жүйелерінің интеграциясын күшейту қажет. Бұл банктердің бизнеске, əсіресе шағын жəне орта бизнеске деген сенімін ны­ғайтуға мүмкіндік береді.

“Үшіншіден, макроэкономикалық саясатты өте байыпты жүр­гізу керек. Бюджет тапшылығын, мемлекет қа­рызын, Ұлттық қордан аударылатын трансфертті жəне басқа да макро көрсеткіштерді реттеу қажет. Иə, экономи­камыз өсіп жатыр. Бірақ салық түсімдерінің ішкі жалпы өнімге қатысты өсу қарқыны тұрақсыз. Кейбір мамандар “Салық жеңілдіктері өте көп болған соң, түсім азайып жатыр” дейді. Бұдан бас­қа да себептер ай­тылады. Жал­пы кейінгі бес жылда бюджетке 30 трлн. теңге кем түскен. Əрине, бұл цифрдың дұрыс-бұрыс­тығын тексеру қажет. Талай жыл­дан бері жалғасып келе жатқан осы мəселені түпкілікті шешетін уақыт жетті. Салықтық жеңілдік­тер негізінен қосылған құны жоғары өнім өндірісіне инвести­циялар тартуға жəне технологиялық экспортты ынталандыруға ба­ғыт­та­луы керек. Бұл мінсіз тəр­тіптің міндеті сияқ­ты. Бірақ мен бəрінің менің ұс­танымымды тү­сінгенін қалаймын: барлық эко­но­микалық саясатты біз эконо­ми­каны əртараптандыру, оны индустрияландыру жəне сайып кел­генде инвестиция тарту мін­детіне ыңғайлауымыз керек. Бар­лық деңгейдегі əкімдер инвести­циялар тарту жəне жұмыс орын­дарын құру туралы күн сайын ойлануы керек, ал Үкімет оларға көмектесуге міндетті. Екінші жа­ғынан, мен қашанғы айтқаным­дай, салық саясаты ынталанды­ру­шы жəне икемді болуы керек. Мысалы, бүгінде Қазақстанда қатты пайдалы қазбалардың көп­теген кен орындары бар, оларды ағымдағы салық салу кезінде игеру экономикалық тұрғыдан тиімсіз. Шикізат жай ғана жерде, көбінесе моноқалалардың жа­нында жатыр, бірақ оны азамат­тардың игілігі үшін пайдалануға болушы еді. Неліктен күрделі мұнай-газ кен орындарының үлгісі бойынша жұмыс орындарын құру, қайта өңдеу қуаттарын са­лу, əлеуметтік міндеттемелерді орындау үшін осындай пайдалы жаңа жоба­ларға салық ауыртпа­лығын жеңілдет­песке? Үкімет бұл туралы ойлануы керек. Бұл жұмыспен айналысып, оны жаңа салық саясатын əзірлеу кезінде ескеру керек. Жалпы салық сая­саты икемді болуы керек. Түптеп келгенде, бұл өзгертуге болмай­тын қасиетті жазба емес. Ең ал­дымен, ин­вестиция тарту керек. Қазір инвести­ция үшін сыртқы на­рықтарда ауқым­ды, күрделі кү­рес жүріп жатыр, мұндай жағдайда бізге қабырғаға сүйеніп тұруға əсте болмайды”, – деді Қ.То­қаев.

Оның айтуынша, қазір жаңа Бюджет кодексі дайындалып жа­тыр. Осы ретте Президент бюд­жет ереже­леріне жəне оны мүл­тіксіз сақтау қа­жеттігіне назар аударды. Мұндағы ең басты қағида – көрпеге қарай көсілу. Ұлттық қорға жармаса беруді доғару қажет. Ұлттық қор – болашақ ұр­пақтың қаражаты. Біз оның ресурстарын тек қажетті жағдай­ларда, дағдарыс кезеңдерінде пайдалануымыз керек.

“Мемлекеттік-жекешелік əріп­тес­тік жəне жан басына шақ­қандағы қар­жыландыру институ­тын, əсіресе əлеуметтік инфра­құрылымға инвестиция­лар тарту үшін толық көлемде пайдалану қажет. Өткен жылдың желтоқсан айында МЖƏ жаңа моделін енгізуге бағытталған заңнамалық түзетулерге қол қойдым. Жеке əріп­тестерді іріктеу рəсімдерінің ашықтығын қамтамасыз ету үшін шаралар қабылданды, квази­мемлекеттік кəсіп­орындардың қатысуы шектелді. Осылайша бизнесті мемлекеттік жобалар­ды іске асыруға тарту үшін жағдайлар жасалды. Бұл құрал жаңа ұлттық жобаларды іске асы­ру кезінде барынша қолданылуы керек. Үкіметке əлеуметтік салада МЖƏ кешенді бағдарламасын дайындауды тапсырамын”, – деді Президент.

Бизнеске барлық жағдай жасалады

Мемлекет басшысы төртіншіден, экономиканы монополиядан арылту маңызды міндет екенін атап өтті. Бұл бағытта нақты жұмыс басталды. Нə­тижесі қазірдің өзінде жаман емес. Бірақ мұ­нымен шектелуге болмайды. Елімізде мекемеаралық комиссия­­лар құрылды. Олардың алдына нақты міндеттер қойылды. Осыған орай заңсыз шығарылған активтерді қайтару, əділетті­лікті қалпына келтіру, адал бəсекелестікке жағдай жасау керек. Мұның бəрі – уақытша міндет емес. Керісінше, бұлар – жаңа экономикалық саясаттың басты қағидаттары.

Тауар нарығының монопо­лиялық құрылымы əлі де өзгере қойған жоқ. Оның үстіне бизнес, əсіресе орта бизнес қарқынды дамымай отыр. Сондықтан тың шараларды қолға алу қажет. Үкімет осыған қатысты нақты ұсыныстар беріп, бір шешім қабылдауға тиіс.

Келесі. “Стратегиялық нысан­дар” ұғымын айқындау тəсілін қайта қарау қажет. Бəлкім, аймақтық маңызы бар стратегиялық нысан ұғымын енгізу керек шығар. Бұл – əлемдік тəжірибе. Бəрін ойланбай өзгерте беру экономикалық қауіпсіздікке нұқсан келтіруі мүмкін. Қазіргі геосаяси жағдайда бұл мəсе­ленің өзектілігі тіпті арта түсті.

Қазақстан салмақты жəне дербес экономикалық саясат жүргізуі керек. Қоғамдық ресурстар қолжетімді болуы үшін ашық аукцион қағидаттарын басшы­лыққа алу қажет. Бизнес өкілдері барлық міндеттемелерін адал орын­дау үшін тиімді бақылау жүйесін орнату керек. Монопо­листерге қарсы қозғалған істер бойынша сапалы жұ­мыс атқары­луға тиіс. Ол үшін қазылардың білікті болуы аса маңызды.

“Қазір заңсыз шығарылған ак­тивтерді мемлекетке қайтару жұ­мысы жандана түсті. Қайта­рылған активтер мен мүліктер қолды болып кетпеуі керек. Бар­лық қаражат толығымен экономиканы дамытуға жұмсалуы қажет. Осы орайда қаржыны қайтарып, елімізді өркендетуге атсалысқысы келетін азаматтарға мы­­наны айтқым келеді. Жаңа индустриялық жобаларға қаржы салыңыздар. Қазақстанда жаңа өндірістер ашып, жаңа жұмыс орындарын құрыңыздар. Сонда мұндай активтерге жəне оның ие­леріне қатысты ешқандай мəселе туындамайды. Тағы да қайта­лап айтамын. Біз адал əрі ашық жұмыс істейтін бизнес өкілдеріне барлық жағдайды жасаймыз”, – деді Қ.Тоқаев.

Сонымен қатар Президент Үкімет пен əкімдер инвестициялар тарту жөніндегі жұмысты едəуір жандандыруы керек еке­нін алға тартты.

“Өткен жылы кейінгі 10 жыл­дағы рекордтық тікелей шетелдік инвестиция көлемі – 28 млрд. доллар тартылды. Алайда инвестициялардың ең үлкен көлемі, жалпы соманың 43%-дан астамы дəстүрлі түрде тау-кен секторына жұмсалды, ал өңдеу өнеркəсібіне салынған инвестициялар бестен бір бөлігін ғана құрады. Сондықтан бізге икемді, қажеттіліктеріміз бен шынайы ахуалымызға бейімделген салық саясаты, жоғары ұтқырлық жəне барлық мемлекеттік қызметші­лердің қаржылық тазалығы қажет. Ше­телдік инвесторларға нақты жобаларға инвестиция са­луды, дайын пакеттік шешімдерді қалыптастыруды ұсыну керек. Үкімет нақты салалардағы ірі шетелдік серіктестермен нəтижелі жұ­мыс істеуде, бірақ күш-жігерді арт­тыра түсу керек. Интерактивті инвестициялық картаны құру, əр өңірдің инвесторлары мен ин­вестициялық жобаларының цифрлық дерекқорын іске қосу қа­жет. Жақында Премьер-Министрдің орынбасары – Сыртқы істер министрі Мұрат Нұртілеуді тағайындадым. Оның халықара­лық салада айтарлықтай тəжіри­бесі бар. Міндеттерді бөлу бо­йынша ол инвестицияларды тар­тумен де айналыса­ды. Бұл жұ­мысқа “Атамекен” ұлттық палатасы да тартылуы керек. Мұның бəрі біздің еліміздегі инвестициялық ахуалды жақсартуға ық­пал етеді деп санаймын. Ал Қа­зақстандағы инвести­циялық ахуалды жақсарту – стратегия­лық міндет”, – деді Мемлекет басшысы.

Инфрақұрылымды дамытудың маңызы

Президент, бесіншіден, инф­рақұ­рылымды, бірінші кезекте ком­му­нал­дық инфрақұрылымды одан əрі дамыту жөніндегі жұ­мысты түбегейлі қайта құру қа­жет екенін айтты. Осы қыста жы­лумен қамтамасыз ету са­ласы­ның сəтсіз жұмысы азаматтардың наразылығын тудырды. Жылу-электр орталықтарының жартысынан көбі қауіпті деңгей­де, кейбір қалаларда тозу деңгейі 80 пайыздан асқан. Елдегі жылу желілерінің орташа тозу көрсеткіші 54 пайыздың төңірегі­не жеткен. Ал орталықтанды­рыл­ған жы­лумен қамтамасыз етілген 80 қалада бұл көрсеткіш 75-тен 92%-ға дейін. Коммунал­дық саланы жаңғырту мақсатын­да мен “Инвестиция орнына тариф” саясатына көшуді қамтамасыз етуді тапсырдым. Қазіргі жағдайда Үкі­мет жылдар бойы қордаланған мəселелерді шешуге мəжбүр болады. Бірақ басқа жол жоқ.

Өңірде жалғыз емеспіз, бə­рінде жанармай бағасы біздің елге қарағанда жоғары. Бізге жа­қын орналасқан кейбір мемлекетте жанармай бағасы екі есеге қымбат. Демек, мемлекет бөлген субсидияның бəрі басқа елдің экономикасына кетеді. Біз біртіндеп тарифтерді көтеріп, нарықтық деңгейге жақындатамыз немесе бүкіл ауыл мен қаладағы инфрақұрылымнан айырыла­мыз. Мəселен, былтыр баға мен тарифті “Самұрық-Қазына” қоры есебінен тоғыспалы субсидия­лау 1 трлн. теңгеден асты. Бұл – нарықтық экономика принциптерін айқын бұрмалау. Осы орайда баға мен тарифті тоғыспалы субсидиялаудан көшу бірқалыппен жүзеге асуға тиіс. Ең алдымен, нақты тұтынушылар топтарының табыс деңгейін ескеру қажет. Мұнда уақытынан бұ­рын алға шығып кетуге болмайды. Атүсті қарауға да жол жоқ. Саясатты байыппен, икемді, байсалды жүргізіп, алға жылжу қажет. Басқа жол жоқ. Қазіргі тарифтермен қала беру мүмкін емес.

“Тарифті өсіруден түскен қо­сым­ша қаржы тек коммуналдық инфрақұрылымды жаңғыртуға жұмсалуы керек. Сондай-ақ жаңа қуат көздерін іске қосуға жəне жұмысшылардың жалақысын көтеруге бағытталуы қажет. Монополистердің міндеттері мұ­қият нақтыланып, толығымен орындалуға тиіс. Сондықтан Үкі­метке қар­жының жұмсалуын бақылайтын қатаң амал-тəсілдер енгізуді тапсырамын. Оған цифрлық бақылау жүйесінде енгізу керек. Жұрт коммуналдық қызмет үшін төлеген ақшасы қайда кетіп жатқанын көріп отыруға тиіс. Қазіргі за­манғы ақпараттық технология бұған толық мүмкін­дік береді. Жанар-жағармайдың бағасын көтеру мəселе­сіне де дəл осылай қараған жөн. Түскен қаржыны делдалдар, яғни алып­сатарлар иемденіп кетпеуі қа­жет. Оны жаңа мұнай-газ жоба­ларын жүзеге асыруға жəне мұ­най өңдеу зауыттарын жаңғыр­туға жұмсау керек. Сондықтан Үкімет мұнай өнімдерінің баға­сын қайта қарау кезінде мемлекетке салық декларациясын ұл­ғайту бойынша қосымша шара­лар қабылдауы керек. Жалпы тарифтік саясатқа қатысты Үкіметке реттелетін тауарлар мен қыз­меттерге “əлеумет­тік тұтыну нор­маларын” енгізу мəсе­лесін пы­сық­тауды тапсырамын. Қалай де­генмен, бұл – халықаралық тəжірибе”, – деді Қ.Тоқаев.

“Судың да сұрауы бар” деген сөзді алға тартқан Президент үнемшіл болуға үйрететін əді­летті жəне қарапайым ұстаным жөнінде атап өтті.

“Дамыған елдердің тұр­ғындары əр нəрсенің қадірін біледі. Үнемшілдік олардың өмір сал­тына айналған. Тіпті су мен жы­луды ысырап етпеуді бала­ларға жастайынан үйретеді. Біздің аза­маттарымыз да осындай үнем­шіл болуы керек. Əсіресе суды үнемдеп тұтынуымыз керек. Мен су тапшылығының артып жатқанын ұдайы айтып жүрмін. Сарапшылардың пайымдауын­ша, 2040 жылға қарай суға деген сұ­раныс 50 пайызға артады. Қазақстан 2050 жылға қарай “суға өте мұқтаж” елдердің санатына кіруі мүмкін. Қазір елімізде 600 мың­нан аса адам таза ауызсуға зəру. Бұл – ауылдағы ағайын ғана емес, қала халқы үшін де өте өзекті мəселе. Ірі шаһарлардың инфрақұрылымы жылдан-жылға артып келе жатқан сұранысқа жауап бере алмай отыр. Тіпті Аста­наның өзінде су тапшылығы қатты сезіле бастады. Басты себептің бірі – құрылыстың кө­беюі. Үнемшіл болмасақ, таза су беретін жаңа нысандарды іске қос­қанмен, тапшылықты жоя ал­маймыз. Біз үшін бұл – өте ма­ңызды. Мəселен, Қазақстан ішкі жалпы өнімнің бір долларын табу үшін Ресей немесе АҚШ-қа қараған да – 3 есе, шө­лейт Аустралияға қарағанда 6 есе көп су қажет етеді. Су шаруашылығы ны­сандарын орталықтан бас­қаруға жауапты кəсіпорындар­дың жұмысын талдау нəтижесі олардың тиімділігі тө­мендігін көрсетті. Басқаша айтқанда, суды үнемдемейміз. Су шаруа­шылы­ғы мен ирригациялық-дренаждық жүйелерді қайта құ­руға бөлінген ха­лықаралық қар­жы ұйымдарының не­сиелері дұрыс игерілмей отыр. Кадр жетіспейді. Үкімет су шаруашылығы мамандарын даярлайтын база­лық университетті белгіледі. Енді басқару жүйесін қайта жаңғырту керек. “Қаз­сушарды” қар­жылық тұрақты ұйымға айналдыру қажет. Мекеме су шаруашылығын өзгертуде жетекші рөл атқарады.

Қазір 500-ден аса гидротех­никалық нысан əбден тозып тұр. Тіпті оның 200-інде төтенше жағ­дай туындау қаупі бар. Кезінде кейбір су қоймалары бұзылып, қайғылы оқиға болғанын білесіздер. Осындай жағдай­дың ал­дын алу үшін гидроқұрылымдар жан-жақты тексерілуге тиіс. Апаттық жағдайда тұрған жəне қараусыз қалған нысандарды ба­қылауға алу керек. Қауіп-қатерлер картасын жасау қажет. Тө­тенше жағдайға əкеп соқ­тыруы мүмкін қатерлердің алдын алу үшін нақты шараларды қолға алған жөн. Сондай-ақ Су ресурста­рын басқарудың бірыңғай ақпа­раттық-сараптамалық жүйесін жасау керек”, – деді Мемлекет басшысы.

Президент мəн берген тағы бір мəселе – қалаларды абат­тандыру. Бұл мəселемен барлық деңгейдегі əкімдер айналысуы керек. Өңірлердің даму деңгейі əлеуметтік-экономика­лық фак­торлармен қатар ғимарат­тардың сыртқы түрімен, олардың са­ни­тарлық нормаларға сəйкестігімен, аумақтарды абаттандырумен, қоғамдық кеңістіктің жай-күйімен, балалар спорт алаңда­рымен, сондай-ақ аумақтарды абаттандырумен айқында­латыны белгілі.

Халық арасында тұрғын үй қо­рын тиімді басқару мəселесі де қызу талқыланып жатыр. Мүлік иелерінің бір­лестігі институтын енгізуге бағыт­талған реформа аяқталмады. Мүлік иелерінің бір­лестігімен бірге пəтер иелерінің кооперативі де жұмыс істейді. Осы орайда Мемлекет басшысы Мүлік иелерінің бірлестігі реформасында қатты қателескенімізді айтты. Сондықтан қазір əкімдер Үкіметпен бірлесіп, бұл жағдай­дан шығудың жолын табуы керек. Өйткені жағдай айтарлық­тай күрделі. Мұндай жағдайда басты міндет – халыққа сапалы əрі ашық қызмет көрсетілмей отыр. Сонымен қатар осы ре­форма арқылы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің алғашқы кезеңін құру көзделген. Сон­дықтан бұл міндетті тиісті назарсыз қалдыруға болмайды. Бұған мəс­лихаттар, Мəжіліс, Сенат депутаттарының қолдауы мен белсенді қатысқаны маңызды. Жалпы теңгерімді инфрақұрылымдық саясат қажет.

“Жақында Парламентте сөй­леген сөзімде айтқанымдай, біз­ге 2029 жыл­ға дейінгі Ұлттық инфрақұрылымдық жоспар қа­жет. Ол мерзімі қолжетімді, қаржыландыруға мүмкіндік бар, нə­тижеге негізделуге тиіс. Тағы бір мə­селе. Мүмкін, бұл президенттік деңгейдегі мəселе емес те шығар. Бірақ оған тоқталуыма тура келіп отыр. Маған бүкіл об­лыстан бұралқы иттерге қатысты үнемі шағым түседі. Тиісті заңнамаға сілтеп, билік өкілдерінен ешкім онымен айналыспай отыр. Бірақ мұндай жолмен жүрсек, жағдайға бақылау жасаудан айырылып қалуымыз мүмкін. Бұ­ралқы иттердің адамдарға, əсіресе балаларға шабуылдағаны жөнінде ақпараттар таралып жа­тады. Иə, біз жан-жануарларға қам­қорлықпен қарауымыз қажет. Бірақ олардың адамдарға, əсіре­се бала­ларға шабуылдауына жол бермеуге тиіспіз. Бұған қоса бұралқы иттердің шабуылына тап болғандардың саны артып ке­леді. Бұған жол беруге болмай­ды. Барлықтарыңызға іс-шара қабылдауды тапсырамын”, – деді.

Сауатты ұлт болуға ұмтылыс

Алтыншыдан, ұлттың дені сау жəне сауатты болуы – өте ма­ңызды мəселе. Осыны ескерме­сек, эконо­миканы реформалау бос əурешілік болады. Бұл – мем­лекеттің міндеті. Ең алдымен, адамдарға сапалы медицина қолжетімді болуы қажет. Денсаулық сақтау жүйесінде шешімін таппаған мəселе өте көп. Міндетті əлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі осы саланы дамытуға тың серпін береді деп үміттенеміз. Алайда бұл жүйедегі қаржы айналымына бақылау жасалмайды.

Президент бұл саладағы бір­қатар мəселені атап көрсетті. Мысалы, ме­дициналық сақтандыру қорының өңірлік комис­сияларының қызметі ашық емес, бұл денсаулық сақтау шығындарының өсуіне əкеледі. Сон­дай-ақ медициналық көмекті бақылау­сыз тұтыну аясында қымбат диа­гностикалық қызметтер саны 11 есеге артты. Еліміздің стационарлары өткен жылдың соңында қаражат тапшылығын бастан өткерді. Бұл ретте Қ.То­қаев Үкіметке өңірлердің əкімдерімен бір­лесіп, медициналық сақтандыру қорының өңірлік филиалдарының қызметін тексеруді тапсыр­ды. Бұған қоса ол денсаулық сақтау жүйесі жұмысын үйлестіретін платформаның əлі іске қосылмағанын атап өтті.

“Қазіргі заманда дамудың бас­ты кілті – білім. Біз заман та­лабына ба­рынша бейім, сондай-ақ жарқын бо­лашақты өз қолы­мен қалайтын жасампаз ұрпақ тəрбиелеуіміз керек. PISA халықаралық зерттеуіне қарасақ, еліміз соңғы 10 жылда орта білім сапасы бойынша 80 елдің ішінде елуінші-алпысыншы орыннан көтеріл­ген жоқ. Демек, жағдайы­мыз мəз емес. Басты түйткілдің бірі – балалардың білімін бір­жақты бағалау. Елімізде білімнің сапасына емес, көрсет­кіштің жоғары болуына баса мəн беріледі. Оқушылардың бірыңғай ұлттық тестілеуден алған бағасы мен мектептегі бағасы екі түрлі. Айырма­шылық 30 пайыз немесе одан да көп болуы мүмкін. Сондай-ақ осындай алшақтық халықаралық жəне ұлттық баға­лау кезінде байқалады. Ашығын айтсақ, мұның бəрі жаппай бе­лең алған көзбояушылықтың кесірінен болып отыр. Өзіңді-өзің алдау жарға жығады. Мектепте алған білімді объективті бағалау туралы ойлану ке­рек. Сонымен қатар жаңа ведомстволар неме­се тестілеу, сертификаттау жəне т.б. орталықтар құрудың мағына­сы жоқ. Біз бұдан өттік. Бұл да – сыбайлас жемқорлық тəуекел­дерінің көзі. Сондықтан Үкімет осы мəселе бойынша өз ұсыныстарын беруі керек.

Тағы бір назар аударатын мə­селе – жас ұрпақтың қауіпсіздігі. Балаларға қатысты жантүрші­герлік қылмыстар жиілеп кетті. Мұндай оқиғалар мек­теп­те, көшеде, тіпті үйде болып жатыр. Сорақы жағдайлар оқушылардың өзіне қол жұмсауына себепкер болып отыр. Тіпті ата-аналар­дың өздері баласына қорлық көрсетіп, оның арты қайғылы жағ­дайға ұласып жатады. Отбасын­дағы зорлық-зомбылықтың алдын алу жұмысы əлсіз. Жауапты мекемелер мен құқық қор­ғау органдарының қызметі ойдағыдай нəтиже берген жоқ. Тұрмыстық зор­лық-зомбылықтың алдын алу саясатын қайта қарауымыз ке­рек. Əйелдер мен балалардың құқықтарын қорғау шараларын заңмен күшейту керек. Отбасы құндылықтарын дəріптеу ісі­не ерекше көңіл бөлген жөн. Тағы да ескертемін, біз қоғамдағы, көшедегі, тіпті əр үйдегі қауіпсіз­дікті қамтама­сыз етпесек, дамыған елдердің қатарына қосылуымыз қиын болады. Азаматтарымыз еркін жүріп-тұратын қауіпсіз қоғам құруымыз қажет”, – деді Қ.Тоқаев.

Оның айтуынша, қазір еңбек нары­ғында жастардың үлесі ар­тып келеді. Үкіметке жəне əкім­дерге 2030 жылға қарай 3 млн. 300 мың адамды жұ­мысқа тұрғы­зу туралы тапсырма берілді. Оның 2,2 миллионы жастар бо­луға тиіс. Жаңа жұмыс орын­дары уақытша емес, тұрақты болғаны жөн. Елімізде аймақ­тардың жұмыспен қамту карта­лары бекітілген. Соған сəйкес жыл сайын шамамен 950 мың адамға жұмыс тауып беру көз­делген. Ол үшін бюджеттен 130 млрд. теңге бөлінді. Осы қаржы­ның арқасында, яғни субсидия арқылы 150 мың адам жұмысқа орналасады. Оның бəрі – жас­тар жəне əлеуметтік тұрғыдан осал санаттағы азаматтар. Жастар­дың кəсіпкерлік бастамасына қол­дау көрсету үшін 40 млрд. теңге бөлінді. Қаражат аймақ­тарға берілді. Қазір бизнес саласындағы үздік идеялар­ды таңдап алу үшін конкурстар бас­талды. Халықты, жастарды жұмыспен қамту – Үкімет үшін аса ма­ңызды міндет. Əкімдер бұл жұ­мыстың нəтижелерін тұрақты түрде баяндап тұруы керек.

Жетіншіден, ауыл-аймақтардағы тұрмыс сапасын көтеру мə­селесі сөз болды. Бұл ретте Үкі­мет əзірлеген Ауылдық аумақ­тарды дамытудың 2023-2027 жылдарға арналған тұ­жырымда­масын тиімді іске асыру үшін əкімдер іс-шаралар қабылдауға тиіс. Сондай-ақ ең шалғайдағы елді мекендерге шағын несие беру жəне жеке қосалқы шаруашы­лықтарға ке­пілдік беру, сер­вистік-өткізу коопера­тивтерін ынталандыру сияқты мемлекет­тік қолдау тетіктері туралы ақпаратты жеткізу маңызды. Əлеу­меттік, инженерлік инфрақұры­лымды дамы­ту жəне жолдарды жөндеу арқылы ауылдың тұрмыс сапасын жақсарту – əкімдердің басты міндеті. Ауыл тұрғындары таза сумен жəне тұрақты электр қуатымен толық қамтамасыз еті­луге тиіс. Сондай-ақ мобильді бай­ланыс жəне интернет қолже­тімді бо­луы керек. Елге қаптаған статистика емес, нақты нəтиже, жылдам интернет, сапалы бай­ланыс керек.

Сегізінші, мемлекеттік басқа­руды түбегейлі жетілдірмей жоғарыда аталған мəселелерді тиімді шешу мүмкін емес. Қазіргі уақытта мемле­кеттік орган­дар­дың өкілеттіктерін ке­зең-кезеңімен орталықсыздандыру бас­талды. Үкіметтің 500-ге жуық қыз­меті министрліктерге берілді.

“Өткен жылдың соңында ви­це-министрлердің сапалық құра­мына талдау жүргізуді тапсырдым. Белгілі бір жұмыс жүргізілді, əрбір лауазымды тұлғаға оның жеке жəне кəсіби құзыреттеріне сəйкес баға берілді. Қазіргі уақытта осындай талдау облыс əкімдерінің орынбасарларына қа­тысты жүзеге асырылады. Үкімет пен əкімшілік кадрлық шешімдер қабылдау кезінде бағалау нəтижелерін ескеруі керек: жоғары­лату кезінде де, қызметінен босату кезінде де.

Жергілікті өзін-өзі басқару əлеуетін күшейту қажет. Бұл тұр­ғыда көп нəрсе жаңадан сайлан­ған мəслихат­тардың жұмыс са­па­сына байланысты болады. Жалпы жергілікті өзін-өзі бас­қа­ру біздің мемлекетімізді басқа­руда үлкен рөл атқарады. Мұнда қатысып отырған мəслихат төра­ғаларына айта­рым, бірінші ке­зектегі міндетіңіз – жеңіл популизм­нің рельстеріне түспей, жер­гілікті тұрғындардың мүдделерін қорғау. Депутаттар электорат­тың өзекті мəселелері бойынша күнделікті қажырлы жұмысқа кө­шуге, бұл ретте кəсібилік пен жауап­кершілік танытуға тиіс. Əкімдіктермен өзара іс-қимыл атқарушы органдар қабылдай­тын шешімдердің ашықтығын қамтамасыз ете отырып, сындарлы арнада жүргізілуі тиіс”, – деді Мемлекет бас­шысы.

Президент сөзінің соңында реформаларды жүзеге асыру­да­ғы олқылықтарды тағы бір еске са­лып, 2050 – Стратегиясын жа­ңартуды тап­сырды.

“Жария етілген көптеген ре­форма əлі де баяу жүріп жатыр. Оны мойындауымыз керек. Сон­дықтан Үкімет ескі жұмыс тəсілін түбірімен жою үшін ерік-жігер та­нытуға тиіс. Қазір мемлекеттік жоспарлау жүйесінде 163 құжат бар. Оның əрқайсысы орташа алғанда 40 іс-шараны қамтиды. 2010 жылдан бері созылып келе жатқан тапсырмалар бар. Тап­сырмалардың өзектілігін қайта­дан мұқият қарау қажет. Қағазбас­тылық керек емес. Мен соңғы кездегі жаһандық үрдіс­терді ес­керіп, 2050 – Стратегиясын жа­ңартуды тапсырдым. Бұл ұзақ мерзімге арналған құжат болуға тиіс. Онда əлеуметтік-экономи­калық жəне қоғамдық-саяси даму жолындағы негізгі басым­дықтар айқындалуы керек. 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жос­пары өзектілігін жоғалтты деп ой­лаймын. Сол себепті жаңа құжат əзірлеу қажет. Онда еліміздің орта мерзімге арналған мақсат-міндеттері нақты белгіленуге тиіс. Бұл құжат мемлекетімізді дамытуға қатысты барлық мəсе­лені қамтуы қажет. Сай­лау ал­дындағы бағдарламам да еске­рі­луі керек. Оған Мəжіліс сайла­уында жеңіске жеткен “Amanat” партиясы бағдарламасының не­гізгі тұстарын қосқан жөн. Басқа партиялардың орынды ұсыныс­тарына да баса мəн берген абзал.

Бізге ұлттық қауіпсіздікті қам­тамасыз етудің тың тəсілдері қа­жет. Сол үшін тиісті стратегияны заман талабына сай қайта қарау керек. Сыртқы саясат тұжырым­дамасы да жаңартылуға тиіс. Бұл құжат мүлде басқа геосаяси жағдайда қабылданған. Қазір көп нəрсе өзгерді. Яғни ішкі қауіп­сіздікті сақтау, қорғаныс қабіле­тін күшейту, Қазақстанның жəне бүкіл Орталық Азия аймағының халықаралық деңгейдегі беделін арттыру мəселелері басты на­зар­да болуы керек”, – деді Қ.То­қаев.

Экономикада өсім бар

Мемлекет басшысы елдегі эконо­микалық ахуалды таныс­тыру үшін сөз кезегін Премьер-Министр Əлихан Смайыловқа берді. Үкімет басшысы ел эконо­микасы қолайсыз сыртқы жағдайларға бейімделе отырып, орнықты өсу жолына шыққанын атап өтті. Сонымен қатар əлем­дегі санкциялық текетірестің кү­шеюі, логистикалық тізбектердің бұзылуы, жоғары инфляция, əсі­ресе азық-түлік тауарларына ба­ғаның өсуі жаһандық экономика­ның баяулауына үлкен əсер еткенін жеткізді.

“Халықаралық валюта қоры 2023 жылы əлемдік инфляция болжамын 7 пайызға дейін жоға­рылатты. Ал жаһандық экономи­каның өсу болжамын 2,8 пайызға дейін төмендетті. Сыртқы күр­делі ахуалға қарамастан, 2022 жылы экономикамыздың нақты өсуі 3,2 пайызды құрады. Елі­мізге 28 млрд. доллар тікелей ше­телдік инвестиция тартылып, 18 пайызға өсті. Негізгі капиталға салынған инвестициялардың нақ­ты көлемі 8 пайызға ұлғайды. Сыртқы сауда айналымы 32 па­йызға өсіп, 134 млрд. долларды құрады.

Жұмыс істейтін шағын жəне орта кəсіпкерлік субъектілерінің саны 27 пайызға артып, 1,8 млн.-нан асты. Осы секторда жұмыс­пен қамтылғандардың жалпы саны 13 пайызға өсіп, 3,9 млн. адамға жетті. Нəтижесінде экономикадағы шағын жəне орта бизнестің үлесі 36 пайызға өсті. Жал­пы өткен жылы 980 мыңнан астам адам жұмыспен қамтылды.

Қабылданған іс-шаралар эконо­миканың тұрақты дамуын қамтама­сыз етуге мүмкіндік берді. Қаңтар-наурыз айларында ішкі жалпы өнімнің нақты өсімі 4,9 пайызды құрады. Барлық негізгі бағыттар бойынша оң динамика қалыптасып отыр. Құрылыста – 16 пайыз, саудада – 12 пайыз, көлік саласында – 8 пайыз, өңдеу өнеркəсібінде 5,4 пайыз өсім тіркел­ді”, – деді Ə.Смайылов.

Министрлер кабинетінің басшысы негізгі капиталға салынған инвестициялардың нақты көлемі үш айда 16 пайызға артқанына назар аударды. Мемлекеттік бюд­жет кірісі 24 пайызға артқан. Республикалық бюджетті нақтылау кезінде əлеуметтік төлемдерге, денсаулық сақтау мен білім беру салаларын, нақты сектор мен инфрақұрылымды дамытуға қосымша 2,2 трлн. теңге бөлінген.

“Қазақстанның халықаралық резервтері 94 млрд. долларды құрады. Соның ішінде Ұлттық қор­дың активтері өткен жылдың ба­сынан бері 3 млрд. долларға өсіп, 58 млрд. долларға жетті. Ха­лықаралық рейтингтік агенттіктер Қазақстанның инвестициялық рейтингін сенімділік деңгейінде растады. “Standard & Poor’s” агенттігі биылғы наурыз айында эко­номикамызға қатыс­ты өз болжамын жақсартты.

Бағаны тұрақтандыру – Үкіметтің жəне жергілікті атқарушы органдардың аса маңызды міндеттерінің бірі. Осыған байланысты Үкімет пен Ұлттық банк бірлесіп, инфляцияны бақылау жəне төмендету бойынша іс-шаралар кешенін іске асырды. Нəти­жесінде биылғы наурыз айында жылдық инфляция 18,1 пайызға дейін баяулады. Соңғы 4 аптада əлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарлары бойынша инфляция тіркелген жоқ. Біздің алдымызда биыл инфляцияны 2 есеге дейін төмендету міндеті тұр. Мемлекеттің барлық əлеу­меттік міндеттемесі уақтылы жəне толық көлемде орындалып келеді. Сонымен қатар халықтың табысын арттырудың бағдарла­масы іске асырылып жатыр. Биылдан бастап 4,4 млн. адам­ды жоғарылатылған əлеуметтік төлемдермен қамтуға 4,6 трлн. теңге бөлінді. Халықтың табы­сын арттыру іс-шаралары аясында 3 миллионнан астам адамның жалақысы өсті”, – деді Ə.Смайылов.

Кәсіпкерлікке жасалған қолдау

Үкімет басшысы биыл миллион­ға жуық адам жұмыспен қамтылғанына тоқталды. Бұл ұлттық жобаларды іске асыру, жаңа өндірістер ашу, шағын жəне орта бизнесті дамыту, жаңа жұ­мыс орындарын құру жəне ва­кан­сиялар есебінен жүзеге асқан. Сондай-ақ кəсіпкерлік қыз­мет саласында жаңа реттеуші саясат енгізіліп жат­қанын атап өтті.

“Қаңтар айынан бастап мін­детті та­лаптар реестрі ашық түр­де жария­ланды. Енді реестрде жоқ талаптар бойынша тексерулер жүргізілмейді. Биыл заңнамадан бизнес үшін 10 мың керексіз талап алынып таста­ла­ды. Бұл тексерулердің санын едəуір қыс­қартады. Осы жылдың соңына дейін тəуекелдерді басқ­ару жүйелерін ав­томаттандыру толығымен аяқтала­ды. Шағын жəне орта бизнесті жүйелі түрде қолдау іс-шаралары кеңейтілді. Өңдеу өнеркəсібін дамыту мақсатын­да қолдау көрсеті­летін қыз­мет түрле­рінің тізбесі 116-ға ұлғайды. Бірқатар басым қызмет бойынша пайыздық мөл­шерле­мені субсидиялау мерзімі 5 жыл­дан 7 жылға дейін ұзартылды. Биз­нестің жол картасын қаржы­лан­дыру көлемі 224 млрд. теңгеге дейін ұл­ғайды. Шағын жəне орта бизнесті қолдау шеңберін­де биыл 20 мыңнан астам жо­баны субсидиялау, 18 мың­нан ас­там жобаға кепілдік беру көз­де­­ліп отыр. Орта бизнесті қолдау бо­йынша қосымша іс-шаралар қабыл­да­нады.

Цифрлық инфрақұрылымды дамыту жəне қызметтерді цифр­ландыру жұмыстары қарқынды жалғасады. Сонымен қатар елді мекендерде интернет желісін жақсарту жұмыстары биыл екі есе ұлғайтылады. Мемлекеттік функцияларды орталықсыздандыру жəне оларды автоматтандыру бюрократияны қысқартуға, бірінші басшылардың дербестігі мен жауапкершілігін арттыруға мүмкіндік береді. Жекешелендірудің кешенді жоспарын іске асыру аясында 368 ны­сан бəсекелес ортаға берілді. 62-сі таратылды немесе қайта құру сатысында. Биыл тағы 106 нысан сатуға қойылады жəне “KEGOC” компа­ниясы SPO-ға шығарылады. Жаңа бюд­жет жəне Салық кодекстерінің жоба­ла­рын əзір­леу бойынша белсенді жұ­мыс жүргізіліп жатыр”, – деді Ə.Сма­йылов.

Премьер-Министр келтірген деректерге сүйенсек, биыл еліміз­ге 18,3 триллион теңге көлемінде негізгі капиталға инвес­тиция тартылған. Жалпы 28,1 триллион теңгеге 873 жобадан тұ­ратын инвестициялық пул пысықталып жатыр. Шетелдік кəсіпорындарды релокациялау шең­берінде 24 компания Қазақ­станға көшті. Үкімет басшысы тағы 43 компанияны елге əкелу бойынша жұмыс жалғасып жатқанын атап өтті.

“Инженерлік-коммуналдық желілерді жаңарту үшін тарифті инвестицияға айырбастау бағ­дарламасы іске асырылады. Газ­ға, суға жəне электр энергиясы­на тиісті тарифтерді кезең-кезеңімен енгізу мəселесі пысықта­лып жатыр. Биыл 5000 километр инженерлік желілер жаңғыртылады, келесі жылы бұл жұмыс жалғасады.

Индустрия саласында биыл 1 трлн. теңгеге 170 жоба іске қосылады. Осының есебінен 15 мыңға жуық жаңа жұмыс орнын ашу жоспарланған. Биыл мұнай-газ саласында Теңіз кенішінде Са­ғалық қысымды басқару, 2024 жылы Болашақ кеңейту жобасы аяқталады. Қарашығанақта 5-ші ком­прессордың құрылысы бас­талды. Кен орнында мұнай өндіру көлемін жылы­на 10-11 миллион тонна деңгейінде қам­тамасыз етуге мүмкіндік береді. Қарашығанақ акционерлерімен бір­ле­сіп, қуаты жылына 4 млрд. текше метр болатын тауарлық газды дайындау жобасы пысықталып жатыр. Қа­ша­ған кен орнында жалпы қуаты 1 млрд. текше метрден асатын газ өң­деу зауы­тының құрылысы жалғасып келеді. Мұнымен қоса қуаты 4 млрд. тек­ше метр болатын тағы бір газ өңдеу зауытын салу мəселесі жос­парда бар”, – деді Ə.Смайылов.

Ауқымды жобалар іске қосылды

Министрлер кабинетінің басшы­сы биылғы ақпанда “Лукойл” компания­сымен 6 миллиард дол­ларға келісімшартқа қол қойылғанын тілге тиек етті. Газ саласында тауарлық газдың əділ баға­сын белгілеу үшін ке­ректі заң­намалық базалар қабылданға­нына тоқталды. Бұл жыл сайын қосымша 4 млрд. текше метрге дейін газ алуға мүмкіндік бермек.

“Қазақстан мұнайы алғаш рет Транскаспий бағыты бойын­ша жеткізіле бастады. Осы жылы Ақтау портынан “Баку – Тбилиси – Жейхан” құбырына 1,5 миллион тоннаға дейін мұнай тасы­малдау жоспарланған. Ішкі нарықта жанар-жағармай тапшы­лығын жою үшін Шымкент мұнай өңдеу зауытының өндірістік қуаты жылына 6 млн.-нан 12 млн. тоннаға дейін ұлғайтылады. За­уытты шикізатпен қамтамасыз ету үшін “Атырау – Кеңқияқ” жəне “Кеңқияқ – Құмкөл” мұнай құбырлары кеңейтіледі.

Биыл Жаңаөзен қаласында жал­пы қуаты 900 млн. текше метр болатын жаңа газ өңдеу зауытының құры­лысы басталады. Мұнай-газ химия­сында қуаты жылына 319 мың тонна бутадиен жəне басқа ілеспе тауар­ларды өндіруге мүмкіндік беретін жоба іске асырылады. Қазіргі таңда қуаты жылына 1,2 млн. тонна бо­ла­тын полиэтилен өндіру бойын­ша жо­балау жұмыстары жүргізі­ліп жатыр. Инвестициялардың жалпы көлемі 8,7 млрд. долларды құрайды”, – деді Ə.Смайылов.

Премьер-Министрдің айтуын­ша, Атырау, Қарағанды жəне Павлодар облыстарында­ғы қуаттылығы 700 МВт-тан аса­тын электр стансаларын жаңғырту жұмыстары аяқталып, Екібастұз 1-ГРЭС-тегі қуаттылығы 500 МВт №1 энергоблок қалпына кел­тірі­леді. Ал “Тарифті инвестицияға айырбастау” бағ­дарламасы аясында Екібастұз 2-ГРЭС-тегі 3-ші жəне 4-ші блок­тарды іске қосу жоспарланған. Сондай-ақ Балқаш ЖЭС салу мəселесі бойынша жұмыстар пысықталып жатыр.

Оңтүстік өңірлерде аяқталуы 2025-2026 жылдарға жоспарлан­ған газ өндіру бойынша қуатты­лығы 2,3 ГВт-тан асатын энерге­тикалық жобалар жүзеге асырылып жатыр. Соның ішінде Ал­маты жəне Түркістан қалаларындағы 2-ЖЭО-ға бу-газ қон­дырғыларын енгізу көзделіп отыр.

Биыл Қызылордада жаңа ЖЭО құрылысы басталды. Көк­шетау мен Семей қалаларындағы жылу электр стансалары құрылысын жүргізетін мер­дігер­лерді анықтау үшін конкурс жарияланды. Сонымен қатар “Total Energies” (Франция), “Acwa Power” (Сауд Арабиясы) жəне “Masdar” (БАƏ) компаниялары­мен бірлесіп, жал­пы қуаты 3 ГВт жаңартылатын энергия көздері бойынша жобаларды жүзеге асы­ру басталды. Сонымен қа­тар АЭС пен шағын модульдік реакторлар құрылысы мəселесі пысықталып жатыр”, – деді Үкімет басшысы.

Премьер-Министр тұрғын үй­мен қам­тамасыз ету үшін 2029 жылға қа­рай 111 млн. шаршы метр тұрғын үй салынатынына на­зар аударды. Со­ның ішінде 2023 жылы 15,3 млн. шар­шы метр баспана тапсырылады. Сонымен қатар автожол саласында 2025 жылға дейін республи­калық жол­дардың барлығын жаңғырту жəне жер­гілікті жол­дардың 95 пайызын қалпы­на келтіру жоспарланып отырғанын жет­кізді. Биыл елімізде 3,6 мың ша­қырым жол құрылыс жəне күрделі жөн­деу жұмыстарымен қамтылып, жыл соңына дейін 856 шақырымы пайда­лануға бе­ріледі.

“Былтыр қараша айында “Достық-Мойынты” темір жол учаскесінің екін­ші жолының құрылысы басталды. Маусым айының соңына дейін “Дар­ба­за – Мақтаарал”, “Алматы стансасының айналма темір жол желісі” жəне “Бақты – Аягөз” жоба­лары бойынша техникалық құжаттаманы əзірлеу аяқталады.

Транскаспий халықаралық көлік бағытын дамыту бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр. Был­тыр жүк көлемі 2 есеге өсіп, 1,7 млн. тоннаға жеткен. Əзірбайжан, Түркия жəне Грузиямен бірлесе қабылданған Жол карталарын іске асыру нəтижесінде, Транс­кас­пий халықаралық көлік дəлізімен биыл 2 млн. тонна жүк өткізіледі. Ал 2025 жылға дейін жалпы өткізу қабі­леті 10 млн. тоннаға дейін көтеріледі.

Туризм саласында құны 290 млрд. теңге болатын 100-ден ас­там инвес­ти­циялық жоба іске асырылады жəне 5,7 мың жаңа жұмыс орындары ашы­лады. Ауыл шаруашылығы саласын­да жалпы құны 536 млрд. теңгені құ­райтын 300-ге жуық жоба жү­зеге асы­рылып жатыр. Бұл шамамен 7 мың жұмыс орнын ашуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар субсидиялау жүйесін жетілдіру жұмыстары жүргізіліп жатыр.

Көктемгі егіс жəне егін жинау жұ­мыстарына жеңілдікпен кре­дит беру көлемі 140 млрд. теңгеге дейін ұл­ғайтылды. Шаруаларға 419 мың тон­на дизель отыны арзандатылған ба­ға­мен бөлінді. Бұдан бөлек, егін орағына қосымша 400 мың тонна ар­зандатылған дизель отыны қарастырылды. Ауыл шаруашы­лығы техника­сына жеңілдікпен кредит беру 145 млрд. теңгеге дейін ұлғайтылды. 2023 жылы қосымша 5 миллион гектар ауыл шаруашылығы жері мемлекет мен­шігіне қайтарылады”, – деді Ə.Сма­йылов.

Үкімет басшысының айтуын­ша, микрокредит беру жəне ауыл шаруа­шылығы кооперациясын дамыту ар­қылы ауыл халқының табысын артты­ру бойынша “Ауыл аманаты” жобасын іске асыру басталды. Бұл мақсатқа биыл 100 млрд. теңге бөлінген. 7 жыл ішінде жоба бойынша 1 млн.-нан ас­там ауыл тұрғыны қамтылады. Оған жалпы 1 трлн. теңге көзделген. “Ауыл – ел бесігі” бағдарламасы шеңберінде 900 ауылда жалпы құны 198 млрд. теңге болатын 1800-ден ас­там жоба­ны іске асыру көзделіп отыр. Шекара маңы аудандары­ның инфрақұрылымын дамыту бойынша 140 ауылда 290 нысан пайдалануға беріледі.

Осы жылдың қорытындысы бойын­ша біз экономикалық өсім­ді 4 па­йыздан асыруымыз керек. Сонымен бірге ішкі нарықты отандық тауарлармен қамтама­сыз ету, азық-түлік баға­сын тұрақтандыру жəне халықтың əл-ауқатын көтеру – біз үшін маңызды міндеттер”, – деп сөзін түйіндеді Ə.Смайылов.

200 мың жас жұмыспен қамтылады

Бұдан кейін сөз кезегі Премьер-Министрдің орынба­сары Алтай Көлгі­новке берілді. Оның айтуынша, елдегі инфляция əлеуметтік жағдайы төмен халыққа ауыр тиген. “Халықтың табы­сын арттыру бағдарла­ма­сын жетіл­діріп, Əлеуметтік кодекс əзірленді. Олар бойынша түсіндіру жұмыстары жүргізіліп жатыр. Сонымен қатар бі­лім беру, мəдениет, спорт, туризм, жастарды қолдауға бағытталған тұ­жы­рымдамалар қабылданды.

Халықтың табысын арттыру жəне жұмыспен қамту бойынша айтсақ, инфляцияның өсу салда­ры, əсіресе əлеуметтік осал топтардың нақты та­бысының төмен­деуіне өз əсерін тигіз­ді. Егер былтыр атаулы əлеуметтік көмек алушылардың саны 800 мыңға жуық болса, тек биылғы І тоқсанда олар­дың саны 446 мың болып отыр. Оның негізгі бөлігі – аз қамтылған от­басылар”, – деді А.Көлгінов.

Сонымен қатар Үкімет басшысының орынбасары еңбек дауларына да тоқталды. Вице-премьер келтірген де­ректерге сүйенсек, еңбек даулары бар кəсіпорындардың саны 259-дан 109-ға төмендеген. Қазіргі таңда сол кəсіпорындар бақылауда тұр. Бұдан бөлек, шағын жəне орта бизнесті дамытуға бағытталған шараларға тоқталды. “Шағын жəне орта бизнес субъектілері жыл сайын 15 мың жаңа жұмыс орындарын құратын болады. Оған қоса “Бəйтерек” холдингі арқы­лы 42 мың, Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігі арқылы жас­тарға 6 мыңға жуық жеңілдетілген шағын несиелер берілуде. Тұтастай алғанда 300 млрд. теңгеге 70 мың­нан астам шағын кəсіпкерлік нысанына несие беріледі”, – деді А.Көл­гінов.

Премьер-Министрдің орынбасары биыл 200 мың жасты жұмыспен қамту жоспарда бар еке­нін жеткізді. Бұл “Жастар практикасы”, “Алғашқы жұмыс орны”, сонымен бірге шағын не­сиелер есебінен қамтылмақ. Со­нымен қатар биылғы жəрдем­ақы­лардың көлеміне тоқталды.

“Жыл басынан бері мүге­дектігі бар жəне асыраушысынан айырыл­ған 900 мыңға жуық адам алатын əлеу­меттік жəрдемақы мөлшері 8,5 пайызға өсті. Ал бірінші шілдеден бас­тап бұл төлемдер тағы 14,5 пайызға өседі. Сонда биыл жылдық өсім 23 пайыз болады.

Жыл басынан бері 1 млн. 200 мың адамның айлығы 30 пайыз өсті. Бірінші қыркүйектен бастап 380 мыңнан астам студенттің шə­кіртақысы 20 пайызға, колледждерде 50 пайызға артады. Мем­лекеттік қолдаудың əлеуметтік шаралары 4400 мың адамға əсер етті. Депозиттерге 10 пайыз өтем­ақы төлеу шарасының аясында наурыз айында 2 млн. 600 мың салымшыға 307 млрд. теңге төленді”, – деді А.Көл­гінов.

Жыры бітпеген LRT

Бұдан кейін Астана қаласы­ның əкі­мі Жеңіс Қасымбек мін­берге көтерілді. Оның айтуынша, елордада жыл соңына дейін 60 мың жұмыс орны құрылады. Жал­пы үш айда ин­вестиция көлемі 204 млрд. теңгені құ­рап, 29 пайызға өсті. Оның ішінде не­гізгі капиталға салынған жеке инвестициялардың үлесі шамамен 79 пайызды құрайды. Құрылыс жұмыста­рының көлемі 9,5 пайызға ұлғайды. Жұмыссыздық 4,5 пайызды құрайды. Бұл республикалық деңгейден 0,4 пайызға төмен.

“Жыл соңына дейін бизнес­пен бір­лесіп 60 мыңнан астам жаңа жұмыс ор­нын құруды жоспарлап отырмыз. Негізгі жұмыс орындары шағын жəне орта бизнес саласында құрылады. Шағын жəне орта бизнес саласында елорданың экономикалық белсенді тұрғындарының 70 пайызы жұмыс істейді. Қазіргі күні қалада 154 инвес­тициялық жобаның пулы құрылды. Биыл 25 кəсіп­орын іске қосылады. Жыл соңына дейін барлығы 1 трлн. 300 млрд. теңге инвестиция тартуды жоспарлап отырмыз”, – деді Ж.Қасым­бек.

Бұдан бөлек, елордадағы азық-түлік тауарларына бағаны тұрақтан­дыруға назар аударды. Елорда əкімі келтірген дерек­терге сай, жыл басы­нан бері əлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарлары бағасының индексі 104,5 пайызды құраған. Қа­зіргі күні жағдай тұрақталды. Соңғы екі айда көр­сеткіш 100,3 пайызды құрады. Сондай-ақ жыл соңына дейін елорда­ны дамытудың 2035 жылға дейінгі жаңа бас жоспары əзірленетінін жеткізді. “Қаланы одан əрі да­мыту үшін бірқатар маңызды инфрақұрылым­дық жоба аяқта­лып қалды. Олар: жал­пы қуаттылығы сағатына 1130 гигака­ло­рияны құрайтын үшінші жылу-электр орталығы құрылысының 1-ші кезегі мен екі газ жылу стансасының, сонымен қатар тəулі­гіне қосымша 105 мың текше метр су беретін үшінші на­сос-фильтр стансасының құрылысы. Бұл жоба осы жылдың шілдесін­де аяқ­талады. Cумен тұрақты қамтамасыз ету үшін Нұра жерасты су құбырының құрылысы мен Тельман сорғы стан­сасын кеңейту бойынша жобаларды жүзеге асыруды бастаймыз, сондай-ақ Сəтбаев атындағы каналдан су алу­ды көздейтін төртінші насос-фильтр стансасын жобалауды жоспарлап отырмыз”, – деді қала əкімі.

Сонымен қатар талайға жыр бол­ған LRT жобасына тоқталды. Астана əкімі құрылысты 2 жыл­дың ішінде аяқтау жоспарлан­ғанын жеткізді. Сондай-ақ қала ішінде жəне елорданың айна­ласындағы жасыл белдеуде мил­лионға жуық жасыл желек отырғызылмақ.

“Жыл басынан бері 733 мың шар­шы метр тұрғын үй салынды. Бұл өт­кен жылдың тиісті кезеңі­мен салыс­тырғанда 22 пайызға артық. Жыл со­ңына дейін бар­лығы үш миллионнан астам шаршы метр тұрғын үйді пай­далануға беруді жоспарлап отырмыз. Бұл – 40 мыңнан астам пəтер, оның ішінде халықтың əлеуметтік осал топ­тары үшін мемлекет бөлген 6 мың пə­тер бар. Сонымен қатар биыл “Нұрлы жер” бағдарламасының екінші кезеңі аясында салынып жатқан барлық проблемалық үлестік нысандарды аяқтап, пайдалануға беруді жоспарлап отырмыз”, – деді қала басшысы.

Бұдан бөлек, жиын бары­сында Абай облысының əкімі Нұрлан Ұранхаев, Алматы облысының əкімі Марат Сұлтанғазиев, Маңғыстау облысы­ның əкімі Нұрлан Ноғаев, Павлодар облысының əкімі Асайын Байха­нов, Қарағанды облыстық мəсли­хатының төрағасы Нүркен Қобжанов, Жетісу об­лыстық мəс­лихатының төрағасы Гүл­нар Тойлыбаева сөз сөйледі.

(“Egemen Qazaqstan”,

20 сәуір 2023 жыл).