Диас Аяған
Ұлт тарихының әр бетін парақтаған сайын алдымыздан өткен заманалардың жаңа дерегі шығып, сол күндердің құпиясы ашыла түседі. Мемлекетіміздің қалыптасу жолында мақтана айтар дәуірлеген кезеңіміз де, қайғыра еске алар қасіретті жылдарымыз да болды. Сондай оқиғалардың бірі – “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама”. Ұлан-байтақ даламызды дертті етіп, санамызды сансыратып кеткен қанды қырғынға 300 жыл толып отыр. Үш ғасыр өтсе де жұртымыздың жадынан жыраулар жырлаған жүгі жоқ тайлақ пен жігерінен айрылған халықтың бейнесі өшкен жоқ. Жуырда есімдері елімізге белгілі бірқатар зерттеушілер М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінің қабырғасында “Ақтабан шұбырынды” Сібір мен Орталық Азиядағы этносаяси үдерістер тарихы контексінде”, – деген атаумен өткізілген халықаралық конференцияда бас қосты.
Шара университеттің басқарма мүшесі Ақмарал Тұрғалееваның алғы сөзімен ашылып, одан әрі ғалымдардың баяндамасымен жалғасты. Түркиялық ғалым Әбдіуақап Қара “Түркиялық белгілі тарихшы ғалым Зәки Уәлиди Тоғанның “Ақтабан шұбырынды” туралы бағалаулары” тақырыбында баяндама жасап, 18 ғасырдың басында Қазақ хандығының Осман империясымен байланысы болғаны жайлы тың деректермен бөлісті.
– Түрік тарихшысы Зәки Уәлидидің жазуынша, 1713 жылы Қайып хан өз елшілерін Осман патшалығына жіберген. Осылайша олар Ресей империясына қарсы одақ құру, бірігу жөнінде келіссөздер жүргізген. Алайда ол жақтан теріс жауап келіп, содан кейін қазақтар мен Осман патшалығы арасындағы байланыс үзіледі. Одан әрі Қазақ хандығына қалмақтардың шабуылы үдеп, қиын жағдай туындайды. Бұхар ханы да 1722 жылы жіберген хатында орыстардың қалмақтармен бірігіп мұсылман халықтарға қысым көрсетіп жатқанын жазып, түбі бір ағайындардан көмек сұрайды. Өткенге үңілсек сол кездегі ел басшыларының өзге мемлекеттермен байланыста болғаны туралы деректер көп, – дейді ғалым.
Тарихшылардың айтуынша, 1721 жылы қалмақтың ханы Қалдан Серен бастаған қалың қол тосыннан шабуыл жасап, қазақты “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаға” ұшыратты. Бұл ұлтымызға келген алапат апат, қанды қасірет еді. Босыған жұрт Көктөбені бетке ұстап жосыды. Оларға шілденің ми қайнатар ыстығы да ауыр тиді. Бір жағынан жау, бір жағынан ыстық, оған шөл мен аштық қосылып, миллиондаған қазақ қырылды. Ебіл-тебіл болып, Ұлытауға жеткендері аман қалды. Бұл қырғын адам айтқысыз ауыр қасірет әкелумен бірге ұлттың санасын сапырып, намысын оятып, жігерін шыңдады. Бұл жаудан о дүниелік болған бауырларының кегін алуға, бөлек-бөлек болып көшіп-қонып жүрген қазақтарды бірігуге жұмылдырды. Ұлы жүздің биі Төле, Орта жүздің биі Қаз дауысты Қазыбек, Кіші жүздің биі Әйтеке жаудан кек алудың, ұлтты сақтап қалудың басты шарты – Үш жүз бірігу керек деген шешімге келіп, Ұлытауға, Арғанаты бауырындағы “Балбұлаққа” Үш жүзді жинап, ел тағдырын шешетін, жаудың жолын кесетін алқалы жиын өткізіп, елдік пен бірлік, ерлік туы көтеріліп, Үш жүз бір тудың астына топтасып, үлкен күшке айналды. Шара барысында сөз сөйлеген ғалымдар жиналғандарды осы және өзге де деректерге қанықтырды.
Одан әрі түркиялық тарихшы Орхан Сөйлемез аталған тарихи кезеңнің кеңес ғалымдарының еңбектерінде қалай зерттелгеніне тоқталып, сөзін кеңес дәуірінде “Ақтабан шұбырынды” қасіретіне мән берілмей, жеткіліксіз зерттелді деп аяқтады. Бұдан кейін Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры Дүйсенәлі Әбділәшім Абылай ханның әулеті мен ұрпақтары жайлы ізденістерімен бөліссе, “Нұр-Мүбәрәк Египет ислам мәдениеті” университетінің ғылыми қызметкері Қайрат Сәки Абылай хан мен қазақ даласын қиын кезеңде қорғаған Жауғаш батыр жайлы тың деректерді ортаға салды. М.Қозыбаев атындағы СҚУ-дың ғалымдары Анатолий Плешаков, Зылиха Бимақанова, “Асыл мұра” орталығының мүшесі Сағындық Салмурзин де баяндама жасап “Ақтабан шұбырындының” ұлт тарихындағы өшпес кезең екенін баса айтты.
Диас АЯҒАН,
“Soltüstık Qazaqstan”.