ӨМІРДЕ ӨНЕГЕЛІ ІЗІ ҚАЛҒАН

Қасиетті Қызылжардың құнарлы топырағынан небір дүлдүл дарын­дар, дара дарабоздар, ақиық ақын­дар, баһадүр батырлар түлеп ұшқан ғой. Солардың қатарында халық ақыны Ахметжан Нұртазиннің есімі ерекше ілтипатпен аталады. Ол – елдің шетінде, жел­дің өтінде орналасқан “Сол­түстіктің қақпасы” саналатын өңірі­міздің да­муына өлшеусіз үлес қосқан асыл аза­маттардың бірегейі.

Ахаңның ғұмырдариясына терең бойлап көрейікші, ол 1908 жылдың 15 маусымында Шал ақын ауданы­ның Көктерек ауылында қарапайым шаруа отбасында дүниеге келген. Жасынан еңбекқорлығымен елдің құрметіне бөленіп, ауыл шаруашы­лығы саласында әртүрлі қызмет­тер атқарды. Содан кейін адамзат ба­ласының басына қара бұлт үйірген сұрапыл соғыста ерліктің даңқын ас­пандатты. Майдан даласынан елге аман-есен оралғаннан кейін 1945-1949 жылдар аралығында қа­зіргі Жам­был аудандық орман ша­руашы­лығы мекемесінің директоры, одан кейін 1949 жылдан бастап 1968 жыл­ға дейін, яғни зейнет демалы­сы­на шық­­қанша, Шал ақын ауда­нының ор­ман шарушылығы мекеме­сінің ди­рек­­торы болып қызмет етті. Ор­ман­шы кәсібінің қыр-сырын меңге­ріп, ұйым­дастырушылық қабілетінің ар­қа­сын­да ауданның орман шару­шы­лығы­ның өркендеуіне зор үлес қосты.

Ахметжан Нұртазин қызмет ат­қар­­ған 20 жыл ішінде Шал ақын ау­данының 15000 гектар жеріне жас кө­шеттер отырғызылды. Оның 5000 гектарына шырша ағаштары егіліп, Ахаң “Қызылжар өңірінде шырша өс­пейді” деген пікірді жоққа шығарды.

1955 жылдары Лесхозда жап-жаңа бас­тауыш мектеп, ағаш өң­дей­тін өн­діріс орны, фельдшерлік пункт, дүкен, балабақша, кітапхана, клуб және еңбек адамдары тұратын жаңа үйлер салынып жататыны жадымда жатталып қалыпты. Бұл бір күнде немесе бір жылда атқарыла салған шаруа емес. Оның артында үлкен рухани күш, қолдау мен ерік-жігердің жасырынып тұрғаны ай туғандай ақиқат дүние. Қалалар мен ауыл­дар­дың сиқын қашырып, шаруашылық­тарды тұралатқан соғыстан кейінгі 5-6 жыл ішінде кішкентай ғана елді ме­кенге осыншама жағдайдың жасалуы ол кезде республика бойынша теңдесі жоқ жетістік саналатын еді.

Лесхоздың дәл ортасында кешке қарай жұрт серуендеп, демалатын алма, шырша ағаштары отырғызыл­­­ған көркі көз сүріндіретін саябақ бо­латын. Сол саябақтың орта тұ­сын­да қарағайдан салынған, қарасаң көңілің тояр Лесхоздың кеңсесі мен­мұндалай көрінетін еді. Шетін­дегі жасыл орман ішіне отырғызыл­ған кө­лемді жеміс бағын­да да Ахаң­ның қол­таңбасы жатыр. Оның игілігін аудан түгілі облыс жұртшылығы да көрді.

Ахаң кез келген жанның жүрегіне жол таба алатын асыл қасиеттерінің арқасында қазіргі Шал ақын ауда­нындағы кезінде алпауыт кеңшар­лар­ды басқарған директорлармен ор­тақ тіл табыса білді. Оларды та­биғат-анамыздың ну орманмен ты­ныстауы жолындағы игі істерге жұ­мылдырды. Әсіресе көрші кеңшар­лардың дирек­торлары Новопо­кров­канікі Н.Н.Пет­ров, Зарянікі С.С.Су­­щенков және Афанасьевкані­кі М.Р.Сағдиев Аха­ңа асқан құрмет көрсетіп, жас кө­шет­терді отырғызуға, оны арамшөп­тер­ден тазартуға үлкен мән беріп, де­малыс күндері кеңшар жұмысшы­ла­рымен қатар мектеп оқушыларын да көмекке жіберіп отырды.

Көпшіліктің қолдауымен Ахаң басқарған 20 жылда Шал ақын ау­данының Лесхозы гүлденіп шыға келді. Шағын ғана Лесхоздың хал­қына осыншама жағдай жасай білген Ахметжан Нұртазиннің есімі халық арасында кең таралып кетті. Об­лыстың қай ау­данында болмасын Ахаңды білмей­тін, естімеген адам некен-саяқ бо­латын.

Біздің Лесхозда бірнеше ұлттың өкілдері тұратын. Ахаңның ешкімді бөліп-жармайтын адамгершілігінің, халықтың ол кісіге деген зор құр­метінің арқасында Лесхоздың ең­бекшілері Ахаң қажет деп тапса, жаз бойы демалмастан таңның атысы, күннің батысы жұмысқа шы­ғуға дайын тұратын.

Ахаңның баласы марқұм Қайрат екеуіміз ка­никул кезінде таңғы сағат 6-дан бас­тап, күн ысығанша жас көшет­тердің арамшөптерін жұ­луға бара­тын­быз. Ата-анамыздың бізді қар­шадайымыздан еңбекке баулып өсір­геніне қарыздармыз.

Менің үлкен ағам Дулаттың жол­дасы Илаш жеңгем де осы салада зейнетке шыққанша еңбек етті.

Ахаң үлкен-кіші, бала-шаға де­мей бәрімен жұмсақ сөйлесіп, жұ­мысты сапалы орындауға көңіл бө­летін. Біз сияқты балалардың да ол кісінің қамқорлығынан тыс қалған кезі жоқ.

Бастауыш сыныпты аяқтаған соң балалар орта білім алу үшін Заря кеңшарына қатынап оқыды. Екі кеңшардың арасы – бес шақы­рымдық жер. Оқушылар алғашқы кезде жаяу жүрді. Көп ұзамай бізге ар­найы автобус бөлінді. Бұл қамқор­лыққа Ахаңның даладай дарқан пейілінің арқасында қол жеткізгені­мізді қалайша ұмытамыз?

Лесхозда Ахаң мен менің әкем Қо­шан екеуі көрші тұрып, тату-тәтті ғұмыр кешті. Табиғатынан ерекше жа­ратылған Ахаң дарынды ақындарды, сөз шеберлерін, үнемі ой бөлісетін кісілерді іздеп жүретін еді. Жанына жақын тартып, сырласатын, дема­лыстарда саятшылық құратын жа­қыны – менің әкем болды.

Ахаңның әкемнен мүшел жас кішілігі болса да, екеуі жиі кездесіп, құр­дастардай қауқылдасып, әңгіме-дү­кен құратын.

Жасының үлкендігіне қарамай кішіпейілділігіне, дүниета­нымының молдығына дән риза бо­лып, Ахаң өзінің жүрекжарды өлең­дерінің біразын әкеме арнап жазған. Ахмет­жан атам “Ауылдағы арпалыс” атты поэмасында әкемнің жан дү­ниесін, жарқын бейнесін мына бір шу­мақ арқылы аша түскендей.

Басқарды болыс Қошан Бәйімбетті,

Әскерге азық-түлік дайын етті.

Кеудемен көк тіреген бұзықтардың,

Бұрынғы күндері жоқ, жайы кетті, – деп, азамат соғысы кезінде әкем­нің болыс болып, елді әділ басқар­ғанын әсерлі жазыпты.

Ахаң да, менің әкем де аңшы еді. Екеуі де жасында жүйрік баптап, ит жүгіртіп, бүркіт салған. Біздің де, Ахаңның да үйлерінде қабырғада қасқырдың, түлкінің терілері ілулі тұратын, одан жоғары до­йыр қамшы, ат үстінде ұстайтын ың­ғайлы шоқ­пар, сұңғыла найза, қос ауыз мыл­тықтарын көргенде қонақ­тар саят­шы­ның үйіне келгендерін бірден ұғы­натын.

Екеуінің де қасқыр, түлкі алатын иттері болды.

Ахаң Қошекеңмен қосылып аңға шыққанда:

Құтылып қандай қасқыр кетер еді,

Сауықпен саятымыз өтер еді, – деп “Аңшылар” деген өлеңін ерекше тебіреніспен жазған.

Алыстан қашқан арланға

Аңшылар тағы ұмтылды.

Қалжырап иттер қалған ба?

Жүрісі баяу бір түрлі.

Аты жүйрік астында,

Жетті Қошан төтемен.

Салған найза қасқырға,

Бойлады барып жетеден.

Сағадан сынып найзасы,

Өзіне қасқыр ұмтылды.

Таусылды қарттың амалы,

Абыржыды бір түрлі.

Өзіне қасқыр атқанда,

Алқымнан алды шошынбай.

Алпыстан жасы асқанда,

Қарт көрдім батыр осындай,

Ат үстінен алысқан.

Аңшының ерлік бұл ісі,

Алқымда қолы қарысқан.

Қасқырдың бітті жұмысы.

Сол арлан қасқырдың тісінің ізі әкемнің білегінде мәңгілік қалды.

Ахаңның өлкеміздің орман ша­руа­шылығын өркендетуге қосқан орасан зор еңбегімен бірге, ол кісінің мәдениет пен әдебиет саласында да біраз биікті бағындырғанын Қызыл­жар жұртшылығы жақсы біледі.

1956 жылдан бастап Ахаңның ұйытқы болуымен 14 мәрте аудан­аралық, облысаралық ақындар ай­тысы өтті. Соғыстан кейінгі жылдары алғаш рет ұйымдастырылған ақын­дар айтысында Ахаң 1-орынды же­ңіп алып, облыстық кеңестің №521-ші қау­лысымен 1957 жылы қараша­ның 21 күні облыстың “Халық ақыны” де­ген құрметті атаққа ие болды. Ол кі­сінің ақындық жолда бағындырған биігі осымен аяқталған жоқ. 1970 жы­лы Лениннің 100, рес­пуб­ликамыз­дың 50 жылдығына ар­нал­ған ақын­дар ай­тысына қатысты. Осы сөз до­дасын­да Ахметжан Нұртазин бі­рінші орын­ды қанжығасына бай­лап, “лау­реат искусство” деген құр­метке ие болды.

Ахаң көзі тірісінде сөз өнерінің шы­ңына ұмтылды. Өлеңдері мен поэ­малары енген төрт кітабы жарық көрді.

1970 жылы күзде, каникулда мен Ахаңа салем бере бардым. Сыр­қаттанып қалыпты. Соған қарамас­тан қаламын қолынан тастамай, “Арна­ған ұрпақтарға аманатым” деп ата­латын шежіре кітап жазып жатыр екен.

Қолымда жеті шежіре,

Отырмын ойда толғанып.

Міндет қойып өзіме,

Тұныққа терең көз салып, – деп басталыпты. Ерекше әсерге бөледі. Біздің бабаларымыздың батыр бол­ғаны туралы айтып, сөзін өлең­мен жалғады.

Сарбұлақ, Шуда менен Бағанаты

Естектің батыры еді шыққан аты.

Соғысып келгендермен қарсыласып,

Белдеуден босамады байлаулы аты.

Тілеке осы ұрыста қаза тапты,

Құлеке содан кейін ерттеді атты.

Батыры Бағанаты, Сарбұлақты,

Өлтіріп Тілекенің кегін алды.

Естектен тазартылып Есіл жері,

Құдайберді, Бәйімбет қалың елі.

Мың жеті жүз алпыс бір жылы келіп,

Мекені Есіл болды содан бері.

Шежіре кітабы ол кісі дүниеден өткен соң, Қобы­лан Хамзин ағамыз­дың арқасында баспадан басылып шық­ты.

Ахаң мен Қайни тәтем менің кін­дік атам мен шешем болғандық­тан, мен оларды екінші әке-шешемдей қа­былдадым, жақын тұттым. Қайни ше­шем ақылына көркі сай, мінезі биязы, жүзінен мейірімі төгіліп тұра­тын адам еді. Сондықтан да болар бұл қа­сиетті шаңырақтан қонақ үзілмейтін.

Өңірімізге іссапармен аудан, облыс басшылары, Алматыдан атақ­ты ақын-жазушылар келсе, біздің Лес­хозға ат басын бұрмай кетпейтін. Олар ауылымыздың жетістіктерімен танысып, Ахаңмен қауышатын. Се­бебі Ахаң жоғары білімі болмаса да, өмір мектебінен ойға тоқып түйгені мол, өнегелі, өз заманының білімді адамы еді.

Ахаңмен кездескен адамдар ол кісінің шежіре не сағаттап өлең-өсиет сөздер­ді жаңылмай, кідірмей айтатын қасиетіне таңырқап, таңдай қағатын. Мәселен, атақты жерлесіміз жазушы Сәбит Мұқанов ел жаққа кел­генде Ахаңның үйіне соқпай кет­пейтін.

Сәбең мен Ахаң құдды бір ағалы-інілі адамдардай бұл өмірден сый­ласып өтті. Сәбең келеді дегенді естігеннен Ахаң менің әкемді жаны­на алдыртатын. Осындай кездесу бір күн Ахаңдікінде болса, ке­лесі күні біз­дікінде ұйымдастырыла­тын. Сә­бең өзін қарсы алған азамат­тарға: “Осы көрсеткен сый-құрметте­ріңе рақмет, енді мені Сергеевканың Лесхозына шы­ғарып салыңыздар”, – дейтін көрі­неді. Бұл классик қалам­гердің менің әкем мен Ахаңа көр­сеткен құрметі болса керек.

Ахаң өзінің Сәбеңе арнаған өлеңдерінен басқа Біржан сал, Ақан серінің өлең-жырларын жатқа айтса, менің әкем бесінші атасы Шал ақын­ның, кезінде Жантілеу әулетімен аралас-құралас өмір сүрген Үкілі Ыбы­райдың ғибратты туындыларын айтқанда мүдірмейтін. Осындай кезде Сәбең көктен іздегені жерден табылғандай шалқи, шаттана түседі екен. Сәбең менің әкеме, әсіресе Шал ақын бабамыздың әйелдер туралы әзіл өлеңдерін қайта-қайта айтқызып, мәре-сәре болып күліп алады екен.

“Екі қатын алғанның дауы үйінде,

Жаман қатын алғанның жауы үйінде.

Жақсы қатын алғанның тойы үйінде,

Жаман қатын алғанның соры үйінде”, – деп жырлаған Шал Құ­лекеұлы осынау бір шумағымен талай адамның езуін жиғызбаған ғой.

Ахаң өзінің қадір-қасиетімен, жалпақ елге пана бола білген, әр сөзінен, жүріс-тұрысынан дарқан даланың даналығы сезілетін, көкірегі ояу, көзі ашық, сыйлы, қасиетті, парасатты адам болды. Мына бір өлең шумағы Ахаң сияқты аңыз адамдарға айтылған:

Ырысты үйдің есігі,

Тар болса да төрмен тең.

Хас жақсының есімі,

Бір тайпалы елмен тең.

Ахаң Алла өлшеп берген мағы­на­лы ғұмырын кейінгі ұрпақ ұмыт­пайтындай халқының жарқын бо­лашағының іргетасын қалауға арна­ды. Ол атқарған іргелі істерімен, адал еңбегімен, сөз парқын түсіне алар көрегендігімен әр жүректе шоқ­жұлдыздай жарқырады. Данышпан Абай бір өлеңінде:

“Өлді деуге бола ма ойлаңдаршы,

Өлмейтұғын артына сөз қалдыр­ған?” – деп жырлапты. Осы екі жол Ахаңның да болмыс-бітімін ай­қын­дап тұрғандай. Ақаң туралы есім­дері елге белгілі тұлғалардың жүрек­терін жарып шыққан сөздер аз емес. Солардың бірі жезкиік ақын Кәкімбек Салықов: “Ахаңдай табиғатты сүйіп, жырлаған ақын елімізде некен-саяқ болар”, – деген екен.

Ахаңның мына өлең шумақтарын оқыған адам, қалайша табиғатты сүймей өтеді.

Қоршаған қонысымды жас қарағай,

Қызықтап аралаймын жас баладай.

Өсірген өз қолымнан ормандарым,

Бірі балам, біреуі інімдей боп.

Жапырағын жайқалтып гүлімдей көк.

Естіледі бір дыбыс құлағыма,

Сұлу қыздың сыңсыған үніндей боп.

Самалын аймалайын төсімді ашып,

Көкірегім қуанып тасқын тасып.

Ұл-қыздарым құлпырып ержеткендей,

Арасында келемін алшаң басып.

Ахаң табиғатты сүйіп қана қойған жоқ, ол мөлдір шықтай таза шумақ­тары арқылы далиған даланы, жай­қалған ағашты, сылдырап аққан суды жырына арқау етті. Халық осы күнге дейін Шал ақын ауданында жайқалып өскен қарағай мен ақ­қайыңдарды “Ахметжан ағаштары” деп атайтын көрінеді.

Марғасқа Мағжан Жұмабаев жыр­лағандай “Арқаның селі, желі, шөлі, белі, Ерлерді ұмытпаса, ел де ұмытпас”. Ахаңды жас ұрпақтың жа­дында жаңғырту мақсатын көздеп, жуырда облыстық мәдениет басқар­масына барғанымызда ондағы мамандар бізге: “Ол кісі облысымыз­дың ардақты азаматтары қатарында жоқ”, – деп төбемізден жай түсірген­дей болды.

Ахметжан Нұртазиндей ардақты тұлғаның кезінде елімізге сіңірген ора­сан зор еңбегін бағалай отырып, өзі ширек ғасыр мекен еткен орман ша­руашылығына, соны­мен қатар об­лысымызда бірінші бо­лып “Халық ақы­ны” атағын алған адам ретінде ау­дан орталығындағы Мәдениет үйіне Ахметжан Нұртазин­ның аты берілсе, Ахаңның өнегелі өмірінен тәр­бие алып өскен біз сяқты азамат­тардың тілегі орындалар еді. Осы тілегіміз орын­далса, елі үшін жан аямай ең­бек еткен Ахаңның ру­хы шат болмай ма? Өлі разы болмай, тірі байымай­ты­нын, өткенді ұмытсақ, болашақ­тың бізге тас ататынын ұмыт­пайық.

Мұрат ЖАНТІЛЕУОВ,

еңбек ардагері, облыстың құрметті азаматы.