Soltüstık Казахстан
№2 Благовещенка орта мектебінде Суаткөл, Есперлі, Қарағаш, Үлгі, Айтуар, Богдановка (Толыбай) ауылдарының балаларымен бірге оқыдым. Әңгіме арасында олар жерлестері Шағырай шешен, Жақия Уақпаев жайлы жарыса, бір жағынан мақтаныш сезіммен, айтып қалатын. Кейін облысымызға танымал журналист Жақия Уақпаевтың Есперлі елді мекенінің тумасы екенін білдім. 1937 жылдардағы жеке басқа табынушылықтан қыршынынан қиылса да, өңір жылнамасына атын өшпестей жазып, ұрпағына ұмытылмастай ұлағатты із қалдырған тау тұлғалы толағай жайлы қалам тербегенді жөн көрдім.
“Асыл мұра” орталығы құрастырған 7 томдық “Қызылжар өңірінің зиялы қауымы” жинағының 2-ші кітабында келтірілген деректер бойынша ол кісі 1904 жылы Уақ руына қарасты Әбдіреш-Нұрқан қыстағында (қазіргі Есперлі ауылы) дүниеге келген. Жастайынан Кәрібай деген ауыл молдасынан сауатын ашады. Есейе келе ақын, революционер Баймағамбет Ізтөлинмен, Сәбит Мұқановпен жақсы қарым-қатынаста болады. Мұғалімдік семинарияда оқып, білімін жетілдіре түседі. 1924-27 жылдары қазақ ауылдарында мұғалімдік қызмет атқарады. 1928 жылы Төңкеріс аудандық (қазіргі Жамбыл ауданы) оқу ісінің меңгерушісі болып істейді. 1931 жылы Алматыда КомВУЗ-дың (коммунистік жоғары оқу орны) қысқа мерзімдік журналистік курсын бітіріп, 1931-33 жылдары Төңкеріс аудандық “Кеңес”, 1933-34 жылдары Атбасар аудандық (қазіргі Ақмола облысы) газетінің редакторы болады. 1935-1937 жылдары Солтүстік Қазақстан облыстық “Ленин туы” (қазір “Soltüstık Qazaqstan”) газетінде ауыл шаруашылығы бөліміне әрі бастауыш партия ұйымына жетекшілік етіп жүргенде 1937 жылы 20 желтоқсанда тұтқындалады. “Жаппай саяси қуғын-сүргінге ұшырағандарды ақтау туралы” заңына сәйкес 1993 жылы 14 сәуірде толығымен ақталады.
Облыстық “Ленин туы” газетінің беттерінде Жақия Уақпаев туралы жарияланған материалдар аз емес. Құдай қосқан қосағы Рақия Әбішқызының редакцияға жолдаған хаты негізінде 1989 жылы 5 мамырдағы нөмірде журналист Мәлік Мұқановтың “Телегей трагедияның тырнақтай сынығы”, 2008 жылдың 13 ақпанында қызы Әспет Шалабаеваның “Адам жады – өмір ақиқаты”, 2010 жылы 23 ақпанда журналист Алма Қуандыққызының “Қыршынынан қиылған қаламгердің қызы Әспет апа айтқан сыр” мақалалары жарық көрген.
Тағдырдың қатал сынына мойымаған Рақия апамыз жаппай қудалауға жалғасқан қуғын-сүргін алапаты жөнінде былай еске алады: “Біреуден қорқып, біреуден жасқанып, “халық жауының әйелі” атандық. Колхоз жұмысына кірдім. Соғыс басталды. Екі қайнымды соғысқа аттандырып, қалған жандарға, балаларға бас-көз болып қала бердім. Кіші қайным Ілия хабарсыз кетті. Екінші қайным Қатия аман оралды. Ол 1977 жылы қайтыс болды. Соғыс кезінде елдегі ауыр жұмыс әйелдердің мойнында болды ғой. Жан-тәнімізбен аянбай жұмыс істедік. Жұмыста сәл кемшілік болса: “Халық жауының қатыны!” – деп елдегі “белсенділер” қара түнек орнатты. Біздің өмір осымен өтті ғой.
Сүйікті жарым Жақияның алтын шаңырағын 60 жыл бойы ұстап келемін. Қазір екі жесір абысын (Қатияның әйелі Бикеш) бірге тұрамыз. Кіші қызым Зәрәдан туған немерем Бауыржан қолымда. Ауғанстаннан әскери қызметін өтеп келді. Қазір ол үйленіп, келінді, шөберелі болып отырмын”.
Жақия Уақпаевтың Есперлі ауылында тұратын қызы Зара Сұлтановамен телефон арқылы сөйлескенімде жан сырын былай бөлісті: “Анам әкем туралы көп айтпайтынды. Бірде сұрағанымда 1937 жылдың 20 желтоқсанында жұмысқа кеткен. Түскі асты күнде үйден ішетін. Сол күні келмеді. Кешке дейін күттім. Ішім бірдемені сезгендей болып, көңілім қобалжи берді. Ертеңіне жұмыс орнына барып білсем, НКВД тұтқындап әкетіпті. Іші-бауырыма кіріп сөйлесетін таныстар аяқ-асты теріс айналып кетті. Әкелеріңнің гимнастерка киімі барды. Тым болмаса, қайда жібергенін білейінші деп едім, еш нәтиже шықпады, деп әңгімені қысқа қайыратын. Көбінесе, Әспет, Зура апаларым естеліктерімен бөлісіп жүрді. Материалдардың біразы Ғабит Мүсірепов атындағы облыстық балалар-жасөспірімдер кітапханасында қызмет еткен Әспеттің қызы Майрада (Сәбиқызы) сақтаулы. Анам Рақия ауыр жұмыстар атқарды, сонда да үш қызын құтты орнына қондырды”.
Елуінші жылдардың орта тұсында “халық жауының” үйіне қайтадан тінту басталады дегенді естіп, санасын үрей мен қорқыныш билеген отбасы бір сандық кітапты өртеп жіберген көрінеді. 1956 жылы ауылдық кеңестің төрағасының “Жақия жақын арада түрмеден босанып, оралуы мүмкін, тек құпияда ұстаңдар!” деген қуанышты хабары ұзаққа созылмайды. 1957 жылдың қысында естірту қағазы келеді. Онда ақталғаны, Түркістанда жерленгені жазылады. Қатия деген інісі мен ауылдасы Жұбаныш Тоқышев іздеп баруға жиналады. Алайда Қатия ағамыз аяқастынан қан қысымы көтеріліп, қатты ауырып қалады. “Ағаңды жылдар бойы іздеп едік, енді, сенің мүрдеңді іздейміз бе? Таста, қой! “Өлгеннің артынан өлмек жоқ”. Аруағына бағыштап отыратын Құранымыз қабыл болсын!” деп, жеңгесі тоқтау салады.
Майра апамызбен хабарласқанымда нағашы атасы туралы біраз мәліметтер берді. Соның бірі – майдан даласында жазылған Қатияның өлеңі. Өлең жолдары ағасының үш қызының амандығын сұраудан басталады. Қанша айтқанмен, бауырдың аты бауыр емес пе?! Түзде жүрсе де, елдің, туған жерінің амандығын ойлаған жауынгердің жан тазалығы, ізгі тілегі қандай десеңші!
2024 жылы қара сөздің майын тамызған танымал журналист Жақия Уақпаевтың туғанына 120 жыл толады. Жазған шығармалары газет беттерінде архив құжаттарында қаттаулы. Майра апамыздың қолындағысының өзі екі папкаға жуық. Осылардың бәрін жинақтап, кітап етіп шығарса, келесі жылы аталып өтетін мерейтойға арналған игілікті тарту болар еді. Жалпы өңірге белгілі азаматтар туралы мәліметтерді бірізге түсіріп, көпшілік назарына ұсынылып отырса, мәдени, рухани асыл қазынамыздың көмбесі қалыңдай түсері сөзсіз.
Облыстық тарихи-өлкетану музейінде сталиндік зұлматтың құрбаны Ж. Уақпаевтың фотосы ілулі тұр. Бұл да баға жетпес жәдігерлеріміздің бірі саналады.
Самрат ҚҰСКЕНОВ, облыстық тарихи-өлкетану
музейінің қызметкері.