ҰЛТЫНЫҢ БІРТУАР ПЕРЗЕНТІ

Мағжан Жұмабаевтың жазбала­рында “Адам естелігінде кім болып қаламын, қашан мүлдем жоғала­мын?”, – деген сөз бар. Қиын тағдыр­ды бастан өткерген жанның сөзі. Та­лантты да, талапты жан өзінің шы­ғар­машылық құдіретіне сенімді еді, бірақ заманын билеген кеңестік жүйеге ақынның көзқарасы ұна­ма­ды. Сұрқия саясаттың салдарынан өзінің қазақ халқы үшін асқар тұлға болатынын білмей кетті. Араға жылдар салып ақынның есімін халқы қайта ұлықтап жатыр.

Мағжан шығармашылығындағы бір ерекшелік – ол сол кезеңдегі қа­зақ халқының қайғысы мен қасіретін толық бейнеледі. Оның шығарма­ла­ры арқылы ұлт-азаттық қозғалыстың басталуын және оның құлдырауын сезінуге болады. Сол заманның зия­лылары сияқты Мағжан Жұмабаев та өзі куә болған оқиғаларды баян­дады.

Мағжанның ерекше туған жан екен­дігі бала күнінен аңғарылады. Әке­сі Бекен Жұмабаев оны төрт жа­сында ауыл молдасына оқуға беріп, 12 жасында Петропавл медресесіне жібереді. Зерек баланың ондағы білімге көңілі толмайды. Білуге деген тал­пы­нысы мен ерекше қабілетін сезе­тін әкесі оны 1911 жылы Уфа мед­ресе­сіне оқуға аттандырады.

“Ғалия” сол кезеңдегі алдыңғы қатардағы мұсылман медресесі бо­ла­тын, онда ақсүйектердің балала­ры оқыды. 17 жасар Мағжанға ол мед­­реседе білім алу қиындық ту­дырма­ды. Бекмұхамед Серкебаев өзінің ес­теліктерінде Мағжан “Ға­лия” медре­се­сінің үздік оқушысы бол­ғанын жазады.

Ақынның ұлағатты ұстаздары­ның бірі – татар жазушысы Ғалым­жан Ибрагимов. Ол қазақтарды құрмет тұтып, олар­мен жылы қарым-қатынас ор­на­та білген. Өзінің “Дала қызы” ро­манына эпиграф ретінде шә­кірті Мағжан Жұмабаевтың бір шу­мақ өлеңін алған. Ұстаздың шәкір­тіне: “Сен неге оқып, уақытыңды бос жұм­сайсың? Сен “Ғалия” деңгейінен әл­деқашан асып түстің”, – деген дос­тық кеңесін тарих ғылымдары­ның док­торы, алаштанушы Мәмбет Қой­гел­диев тауып жазған болатын.

Тәлімгерінің кеңесінен соң Мағ­жан Омбыдағы мұғалімдер семина­риясында оқып, оны алтын медаль­мен аяқтайды. Омбы сол кездегі қа­зақ жастарының рухани орталығы болды. Ұлт зиялылары сол қалаға шоғырлана бастады. Онда Мағжан жаны жақын, көзқарастары тоғыса­тын тұлғалармен араласады.

“Ғалиядан” Петропавлға орал­ған кезде Мағжан Мір­жақып Дулатовпен таны­сады. Оны өзіне үлгі санай­ды, көз­қа­расына, ұстанымына, сені­міне қы­зыға қарап, көп нәрсені үй­ренеді. Мағ­жанның оған арналған үш өлеңі бар.

Мәмбет Құлжабайұлының ай­туын­ша, Мағжанның тәуелсіздік пен бос­тан­дық тұжырымдамасына қызы­ғу­шы­лығы семинарияда оқып жүр­ген­­де басталған. Сол кезде ол ара­лас­қан қазақ жастары ұлттық сана-се­зімді ояту мен дамыту идеясын ұс­танған болатын.

“Ұлттық сана-сезімді тәрбиелеу идеялары озық болды. Олармен про­г­рессивті жастар өмір сүрді. Бұл “ау­ру­мен” Үндістан, Қытай, Түркияда да ауырды. Қазақ жастары да осы идея­ны ұстанды. Олардың қатарын­да Мағ­жан Жұмабаев та болды. “Жа­ры­ма” өлеңінде Мағжан өзінің ұлт­тық идея­лар жолына түсіп, одан өз ба­қы­тын іздейтінін жазды”, – дейді та­рихшы.

1917-1924 жылдары Мағжан Жұ­ма­баевтың шығармашылық жолы­ның екінші тармағы қалыптасты. Ол – журналистика және ағартушылық қызмет еді. Осының нәтижесінде 1922 жылы “Педагогика” атты еңбегі жарық көреді, біраз жыл “Кедей сөзі”, “Бостандық туы” басылымдарының редакторы қызметін атқарды.

Зерттеушілердің пайымдауын­ша, ақынның өмірінің шиеленісті әрі шы­ғармашылық даму кезеңі Таш­кент­тен басталады. Ол 1922 жылы көшіп барған еді. Сонда өзінің ең құнды туындысы – “Батыр Баян” поэ­масын жазған. Ташкентте бір жыл тұрып, Валерий Брюсов басқарған Мәскеу әдеби-көркемсурет инсти­тутына оқуға аттанады. 1923-1927 жыл­дар аралығында Мағжан Мәс­кеу­де тұрады. Жаңа ортада ол шығармашыл адам ретінде жетіледі, саяси көзқарасы нығая тү­седі. Сондай-ақ Әлихан Бөкейханов­пен танысып, онымен жақын дос бо­ла­ды. М.Қойгелдиев жазғандай: “Сол кезде Жүсіпбек Аймауытов Мағ­жанға хат жазып, жазушылықты тас­тамауға шақырды. “Алқа” бағдарла­масы мен “Табалдырық” манифесі Мағжанның шығармашылық жұмы­сы­ның шыңы болып табылады. Соң­ғысында автор биліктің жазушылар­дың өз еркін шектеуге құқығы жоқ деп жазды. Мағжан әдебиеттегі еркіндік пен тәуелсіздік қағидасын ұстанды”.

1929 жылы Мағжан Жұмабаевқа жалған айып тағылып, он жылға бас бостандығынан айырылады, жаза­сын солтүстікте өтейді. 1935 жылы Мак­­сим Горький мен зайыбы Екате­рина Пешкованың өтінішінің арқа­сын­да мерзімінен бұрын босаты­ла­ды. Алайда оның бостандығы ұзаққа созылмады. 1937 жылдың 30 жел­тоқ­санында ақын қайта тұтқында­лып, 1938 жылы наурызда ату жаза­сына кесілді. Жұрт үшін ол “халық жауына” айналды, оның атын айтуға да тыйым са­лынды.

Мағжанды ақтап, шығармашы­лығын халқына қайтару әрекеті өт­кен ғасырдың жетпісінші жылдары басталды. Бірақ өзі жоқ болса да, оны “қауіпті” көретіндер ол кезде де азаймады. Қазақ зиялылары 1967 жылы Мағжанды ақтау әрекеттімен үкіметке хат жолдаса да, жаулары жолын кес-кес­теп, мүмкіндік берме­ген. Бастамашыл­дық танытқандар­дың өздерін қыс­пақ­қа алған. Жазу­шы, әдебиетта­нушы, профессор Александр Жов­тис естелігінде қазақ­тың бір “қоғам қайраткерінің” өзі “Есі­ңізде болсын, жолдас Жовтис, қа­зақтарда мұндай ақын болмаған. Болған жоқ” дегенін ашына жазады.

Халық қаһарманы Бауыржан Мо­мышұлы ақынды 1948 жылы Қиыр Шығысқа сапарында көріпті деген әңгіме айтылады. Ол туралы про­фессор Мәмбет Қойгелдиевтің пікірі мынадай: “Белгілі адамдар қайтыс болғанда олар туралы әртүрлі аңыз­дар дүниеге келеді. Бұл – табиғи құ­былыс. Бірақ мұрағаттық материал­дарға сүйенсек, Мағжанды 1937 жы­лы соттады, үкімнің 1938 жылы орын­­далғанын растайтын анықтама бар. Басқа дереккөздерде оның аман қалғаны туралы ешқандай де­рек жоқ. Бірақ құжаттарда қуғын-сүр­­гінге ұшырағандар туралы жал­ған ақпарат беретін жағдайлар бол­ған. Адам тірі, ал құжат бойынша – өлген, мұндай жағдай жиі кезде­сетін”.

Тарих – сырлы әлем. Нақты де­рек­тердің түбіне жету мүмкін бол­майтын жайттар көп. Бәлкім Мағжан Жұ­мабаев 1938 жылы атылған жоқ шы­ғар. МҚК-ның мұрағаттық дерек­те­рі­не сүйенсек, қуғын-сүргінге ұшы­ра­ған­дардың тізімінде Жұмабаев деген тегі бар бес адам аталады. Ба­уыржан Момышұлы солардың бі­реуін кездестіруі де мүмкін.”Мағжан Жұмабаев – Қазақ тарихындағы құ­былыс. Кеңес өкіметі оны ұмыттыр­ғы­сы келсе де, ақын халыққа қайта оралды. Оның шығар­машылығы – біз үшін баға жетпес қазына. Біз Мағ­жанды еске алуымыз керек, оның өлеңдерін оқуымыз ке­рек, оның мұраларымен өмір сүруі­міз керек…. Өмірінің ерте сөнетінін Мағжан білді. Қаза табу жолында тұрғанын білетін, бірақ ол болашақ ұрпаққа сенетін, сол үшін өмірін қиюға дайын болды”, – деп қорытын­дылайды зерттеуінде Мәм­бет Қой­гел­диев.

Мағжан Жұмабаевтың шығарма­шы­лығы – өшпес мұра. Оның лири­ка­лық шығармалары кімге болмасын рухани азық. Оның қай туындысы да қазақ әдебиетінің алтын қоры. Публцистикалық туындылары – оның қайраткерлік бейнесін, заманның тынысын сомдай түсетін дүниелер.

Әлкей Марғұланның “Мағжан Жұ­мабаев қазақ халқы үшін Шекс­пир, орыс үшін Пушкин сияқты ма­ңызға ие”, – деп берген бағасы дөп ай­тыл­ған. Ол – ұлтының біртуар пер­зенті, қайталанбас биік тұлғасы.

Динара СЫРЫМБЕТОВА,

Тоғжан ӨМІРЗАҚОВА,

Анар ЖҮСІПОВА,

М.Қозыбав атындағы СҚУ-дың оқытушылары.