ЖИЕНДІ “НЕМЕРЕ” ДЕП АТАУҒА НЕ ЖОРЫҚ?

Сөзді қазақтай қадірлеген, әр ұғымның парқын түсінген ұлтты табу қиын. Біздің халқымыз айтылған әр сөздің астарына ерекше мән берген, ойын көркем өрнектермен астарлап та, тыңдап отырған кісі лезде түсінетіндей тура жеткізе білген. “Сөзі киелі”, “аузы дуалы”, “мірдің оғындай” деген сөздер қазақтың шешен халық екендігін нұсқайтындай. Содан болар басқа ұлттарда жоқ сөзшеңдік, әңгімешілдік өнер, суырып салма ақындық қазақтың бойынан табылады. Керемет емес пе?

Мен бұл мақаламда қазақтың атадан балаға беріліп келе жатқан киелі де қастерлі сөзі туралы ой қоз­ғамақпын. Адамның он екі мүшесінің атқарар өз қызметі болатынындай, кез келген сөздің қолданылар орны бар. Оны бәріміз білеміз. Неге екенін қайдам, соңғы уақытта қазақтың сө­зін өз орнымен пайдаланбайтын жан­дар көбейіп келеді. Оларды бі­лімсіз деуге ауыз бармайды. Сөзді бұзып айтып жүргендердің біразы оқыған-тоқыған, дәстүр-салтымыздан хаба­ры бар жандар. Халқымыз­да немере мен жиен деген тамаша сөздер бар. Соңғы уақытта осы ұғым­дардың мәнін кетіріп жүргендер табылуда. Қыздан туған баланы немерем деп шалқая сөйлейтін аға буын өкілдерін көргенде қарның ашады.

Жуырда бір тойда болдым. Қуа­ныш иесі немересінің бір жасқа тол­ғанын ағайын-туыстың ортасында атап өтті. Жан дегендегі жалғыз ұлынан тараған ұрпақтың алды кең, жолы ашық болсын деген ниетпен тұсауын әулеттің абызы са­налатын ақсақалға кестірді. Осы рә­сім­нен кейін ортаға сәбидің нағашы атасы мен әжесі шықты. “Немерем­нің бір жасқа толғаны құтты болсын. Ғұмыры ұзақ, өмірі қызықпен қуа­нышқа толы перзент болуды нәсіп ет­сін”, – деді сөз арасында олар. Қы­зы­­­нан туған ұлды немере деп бір емес бірнеше рет айтқанына қапа­ла­нып, орайы келгенде бұл сөздің мағына­сын ұқтыруға тырыстым. “Қыз менікі. Оның баласын немерем деймін бе, жиен деп атаймын да бұл менің ғана шаруам”, – деп “өзім бі­лем­ге” сал­ды. Қоғамда мұндай мы­сал­дар аз емес. Қызының сәбиін не­мерем деп жұрттың алдында “көкіп” жүретіндер қазақтың сөзіне қиянат жасап отырғанын түсіне ме екен? Оған, тіпті, етіміз үйреніп ба­рады. Біз­дің жас кезімізде үлкендер сөзді ор­нымен қолданбасақ, тыйып, қателі­гімізді түзетіп отыратын. Қа­зір қа­зақтың ғасырлар бойы қалып­тас­қан сөзі қадірсіз дүниеге айналды.

Иә, атамыз қазақ “қыздан туған­ның қиығы жоқ” деп жиенді бөтен­сітпеген, жат көрмеген. Бірақ бұл жиен­ді немере деп атай беруге бо­лады дегенді білдірмесе керек. Не­мере – ұлдан туған бала. Оның ал­пыс екі тамырында өз әулетіңнің, үрім-бұтағыңның қаны тулап тұра­ды. Кейін қарашаңыраққа ие болуға бірден-бір құқылы да – немере. Ал жиен кім? Жиен – қыздан туған бала. Нағашы ауылдың ерке әрі аса құр­метті адамы да – жиен. Дәстүрімізге сүйенсек, “жиен” атауына байланыс­ты түрлі ырымдар бар. Қазақта “Жиенді ұрсаң, қолың қалтырайды” дейді. Яғни жиен нағашыларынан нені қаласа алуға қақысы бар. Жиен­ге ат мінгізу дәстүрі содан қалса ке­рек. Бұл дәстүр “жиенқұрық” деп ата­лады. “Жиен мыңнан үлкен” деп те жиенді сыйлаған. Нағашылы-жиенді кездескен жерде бір-бірімен әзілде­сіп, ойнап-күліп жатады. “Балалы­ғың ұстаса, нағашыңа бар” деген осындайдан шықса керек. Байқап отырғаныңыздай, жиенге қазақ үл­кен құрметпен қараған. Жиеннен ту­ған бала “жиеншар”, одан “көген­шар”, одан “дегеншар” деп аталады. Сонымен жиен жат жұрттық болып кеткен қыздан туған. Басқа елге немере, ал нағашы жұртына – жиен. Ендеше, жиенді неге “немере” деп атауымыз керек? Бұл барып тұрған сауатсыздық емес пе?

Әрине, кез келген ата-ана ұл ма, қыз ба перзентін бөле-жармайды. Олардан туған сәбилерді де жанда­рынан артық жақсы көрген. Алайда ұлдан туған балаға үлкен жауапкер­шіліктің жүгін артып, қыздікіне жатті­кіндей сый-құрметпен қараған. “Ене­сі тепкен құлынның еті ауырмас” де­гендей шаңырақтың иесі болып қа­латын немерені сөзбен де, іспен де ширатып, шынықтырып отырған.

Гүлсара Шалқар есімді ақын қыз бір өлеңінде:

“Бастарында болғаннан соң “бостандық”,

Қаншама қыз “өзге” жастық жастанды.

Ел болмайтын “жиендерді” көбейтіп,

Қазағыма жасамаймын қастандық …

Зор білекті батыр тусам, қайтемін?

Жар астында жасырынған жау болар.

Дүр жүректі хакім тусам, қайтемін?

Ел арасын алшақтатар дау болар”, – деп жырлапты. Автордың бұл өлеңі өзге ұлт өкіліне тұрмысқа шыққан қазақ қыздары хақында. Осы өлеңдегі “Ел болмайтын “жиен­дерді” көбейтіп” деген жолдан-ақ біраз дүниені ұғуға болатындай.

Жиенін “немере” деп атауға құш­тар ата-әжелердің денінің ұлдары жоқ болып жатады. Олар осыны сылтауратып, жиендерін “немереге” айналдырып алуға құштар. Тағы бір мәселе, қазіргі қоғамның бір дерті – жастардың ажырасуы. Ажырасқан қыз сәбилерін арқалап ата-анасының қолына барып тұрады. Нағашы­сының бауырында өскен жиен өзінің оларға кім болатынын қайдан ұқсын?

Қазақта көрімдік пен байғазы деген әдемі сөздер бар. Осы қос ұғымның мағынасын түсінбейтіндер де жетіп артылады. Бір қаламгердің: “Ауылдағы мектепте оқып жүргенім­де ит тартқандай жырым-жырым бо­лып жүретін күн­делігіме дене шы­нықтыру пә­нінен “бес” деген бағаны өзім қонжитып аламын да, апама көрсетемін. Егде адам қай пән екенін ескере қоймайды, тарбиып бес тұр­са болғаны. Қам­золының терең қал­тасына әжім-әжім қолын сүңгітіп жі­береді. Іле сары­құлақ теңгелер ере шығады. Тақа ақша болмай қалған­да дәмі тіл үйіретін құрт пен ірімшік дайын. Дәндеп алғаным сондай, күн­де “бес” алатын болдым. Кейін ойла­сам, ежелгі жұрттың ел ертеңін ой­лайтын дәстүрі екен ғой. Алып үй­ренген бала ертең өзі де береген, қолы ашық болмақ”, – деп өрілетін шы­ғармасын оқығанмын. Негізінде байғазы мен көрімдіктің сәл-пәл айырмашылығы бар. Байғазы ары­дағы аталарымыздың тү­сінігінше, жаңа киімге, әлдебір мүлік алғанда, әйтпесе жаңа қонысқа енгенде бе­рі­леді. Ал көрімдік он сегіз мың ғалам­дағы жандының сыбағасы. Жаңа түс­кен келінге, жаңа туған ба­лаға, мал­дың төліне де берілуі мүмкін. Мұның барлығы жаны жомарт халықтың ғасырлар бойы үзілмей келе жатқан асыл мұрасы. Көрімдік сұрайтын жер­де байғазы дәметіп жүргендер осы ұғымдардың мағынасына терең бойласа дейсің.

Марал ОСПАНОВА,

еңбек ардагері.