“БЕСІК ЖЫРЫНАН” НЕГЕ БЕЗЕМІЗ?

“Әлди-әлди, ақ бөпем,

Ақ бесікке жат, бөпем!

Жылама, бөпем, жылама,

Жілік шағып берейін.

Байқұтанның құйрығын

Жіпке тағып берейін.

Әлди-әлди, аппағым,

Қойдың жүні қалпағым,

Жұртқа жаман болса да,

Өзім сүйген аппағым!”. Халқы­мыз­дың қазыналарының бірі – бе­сік жырын тыңдағанда әжем жарық­тық еске түседі. Түннің жарымына дейін жиегі қазақтың ою-өрнегімен кестеленген ақ бесікті тербетіп отыратын. Бәріміз сол бесікте өстік, өндік. Әжемнің дауысы құлаққа жа­ғымды еді. Бесік жырын тамылжыта шырқағанда кірпігімізді айқастырып, қалың ұйқыға кете­тінбіз.

Иә, “Әлди-әлди ақ бөпем, ақ бе­сікке жат бөпем…”, – деп сәбиін ән сала тербеткен қазақ халқы бала тәрбиесін тал бесіктен бастаған ғой. Қандай да бір өнерге жақындықтың бастауы бөбектің бесіктен ән мен жыр­ға қанық болып, мағыналы сөз­дермен сусындауының әсерінен бол­са керек. Әртүрлі нұсқасы бар қазақ халқындағы бесік жыры мәні терең шумақ пен астарында ізгі тілегі бар тәтті сөзден тұрады. Бұл да болса, ана жүрегіндегі балаға деген теңіз­дей махаббаттың бір тамшысы.

Бесік жырының жас нәрестенің дамуына, денсаулығының шымыр бо­луына, ойлау жүйесінің жетілуіне орасан зор пайдасы бар екенін ал­ғаш рет әжемнен естіген едім. Қате­леспеген екен. Бұл мәліметті ғалым­дар да растапты. Олар келтірген деректерге сүйенсек, бесік жыры ми клеткаларына жағымды әсер етіп, құлағына сіңген ырғақты ән арқылы сәбидің табиғатқа, туған-туысқа жақындығын қалыптастырады екен. Керемет емес пе?

Жуырда өзім қызмет атқаратын кітап­хана қорына жаңа туындылар келіп түсті. Владимир Бехтерев есімді психоневрология институты­ның негізін қалаған академиктің туындысы көзіме оттай басылды. Бір деммен оқып шықтым. Ғалым нев­роз дертін болдырмау және ал­дын алу үшін бесік жырының пайда­сы мол екендігін айтыпты. Психолог Станислав Гроф бесік жыры психологиялық аурулардың алдын алып, оны болдырмауға себін тигізетінін алға тартады.

Бесік жыры жас сәбиді ұйық­татудың амалы ғана емес, оның әр жолында ата-ананың арман-мұраты жатыр емес пе? Мәселен:

“Таңдайларың тақылдап,

Шешен болар ма екенсің!

…Құрығыңды майырып,

Түнде жылқы қайырып,

Қызмет қылар ма екенсің?!

Қолымыздан іс алып,

Бақытымызға жан балам,

Бізді бағар ма екенсің?!” деп өрі­летін жолдар арқылы ана баласы­ның болашағын, ел мүддесін жырға қосқан ғой.

Психологтар нәрестенің көпте­ген ақпаратты есту арқылы қабылдайтынын жоққа шығармайды. Сон­дықтан олар 3 жасқа дейін бесік жыры бөбек құлағынан үзілмеуі керек деседі. Бір өкініштісі, қазіргі қоғамымызда шақалағын бесік жы­рымен тербететін әжелер, келіндер азайып барады. Шыны керек, қазақ­тың ұлттық мерекелеріне арналған мәдени шараларда бесік жырын жатқа айтып беретін жан таба алмай, шарқ ұра іздейтініміз жалған емес. Тіпті, кітапханаға бас сұққан әже-апаларымыз келіндерінің сәби­ле­рін “Миллион, миллион, миллион алых роз” деген орыс әнімен ұйық­та­татынын қынжыла айтқан. Қазір кішіміз де, үл­кеніміз де телефондар мен гаджет­терді құдайдай көріп, соған телмі­реміз де отырамыз. Біздің бесігіміз де, жырымыз да, ұлттық құндылы­ғымыз да – телефон. Сәбиіміз жы­ласа қолына телефон ұстатып уату­ға асықпыз. Әншілер шырқаған бе­сік жырын құлақтарына тоса қоя­мыз. Бесік жырын туған анасынан естімеген баланың болашақта әкесі мен шешесіне, ұлтына жанашыр бо­латынына күмәнім бар.

Жуырда әлем халқының ерек­ше­ліктері туралы мақалалар топтастырылған кітапты оқыдым. Онда­ғы дерекке сүйенсек, Америка Құрама Штаттарында бесік жырының бірнеше нұсқасы бар екен, соның бірі – “All the Pretty Horses” деп аталады. Қазақша аудармасы – “күңді­кте жүрген ананың әлдиі”. Жалпы еркінен тыс еңбекке жегу, өз атымен атағанда – құлдық екі жүз елу жылға жуық АҚШ-та әлеуметтік институт ретінде өмір сүрді. Адамдар, азап пен мехнат кешіп, арбаға жегілген аттай қызмет етті.

Бұл бесік жырының шығу тарихы жүрегіңді сыздатады, жаныңды ауыртады. Ананың шарасыздығын, аңсарын сезіну неткен ауыр десе­ңізші! Африкадан келген ана көп плантациялардың бірінде, қо­жайынының үйінде күңдікте жүреді. Өзі жаңа босанған, аяқ-қолын бауырына алып үлгермеген жас ана қайта жұмысқа жегіледі. Оны өмірге келген нәрестесінен айырып алады, өйткені жұмыс істеуі керек. Жұмысы – қожайынының баласына қарау. Сонда әлгі жас ана қожайынының баласын тербетіп отырып, осы бесік жырын айтады екен.

Әлди, әлди, ақ бөбек,

Тәтті ұйқыға бат, бөбек,

Оянасыз, ойнайсыз,

Қара тұлпар, дүр ат та,

Шұбарала, сұр ат та,

Бәрі, бәрі, сіздікі,

Алты ақ ат байлайсыз.

Күңдіктегі жас ана осы бесік жы­рын ыңылдап айтқан сайын омы­рауын жас жуып отыратыны анық-ау. Өз баласын емес, кісінің баласын әлдилеп отырғанда құлағына шы­рыл­дап жатқан шаранасының да үні келетін болар. Әрине, ана үшін ба­ланың бөтені жоқ, алайда тоғыз ай, он күн көтеріп, қиындықпен дүниеге алып келген сәбиін әлдилей алмау азаптың азабы болар.

Біз, Құдайға шүкір, қой үстіне боз­торғай жұмыртқалаған бейбіт заманда өмір сүріп жатырмыз. Сәбиі­міз көз алдымызда өсіп келеді. Неге оларға жан-жүрегімізді жарып шыққан махаббатымызды бесік жыры арқылы беруге асықпаймыз! Біз неге қағынан безген құланбай төл қазы­намыз бесік жырынан бездік екен?! Ойланатын дүние.

Гүлмира ТЕМІРҒАЛИҚЫЗЫ,

Ғабит Мүсірепов атындағы облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасының бөлім басшысы.