Soltüstık Казахстан
Жас мемлекет үшін өркениетті қоғам құру жолында “дағдарыстық” жағдайлар жиі кездесетіні белгілі. Өйткені біз – дамушы елміз. Ұлттық болмысымыздан ажырамас үшін төл құндылықтарымызды ұйыстырушы күшке айналдыру аса маңызды. Алайда отарсыздандыру саясатын жүргізіп, рухани жаңғыруды іске асырамыз деген мақсатымыз толық орындала қойған жоқ. Ескі идеологиядан арылу жағы неге баяу жүргізіліп жатқанын халықаралық “Қазақ тілі” қоғамы облыстық филиалының төрағасы Жанат Мұхамеджановтан сұрап білдік.
– Жанат мырза, қазіргі таңда қазақ қоғамын толғандырып отырған мәселе көп. Тіл де, дін де, бала тәрбиесі де, олардың қауіпсіздігі де елді алаңдатып отырған жайттар. Қоғамдық жұмыстың бел ортасында жүрген адам ретінде осы мәселелер жайында не айтар едіңіз?
– Қоғам да, заман да өзгерді. Біз бұрын жабық қоғамда өмір сүрсек, қазір әлемге құшағымызды айқара аштық. Қазақстандық қоғам қазір екіге бөлінді. Біріншісі – қазақтар, екіншісі – орыс тілді орта. Екеуі екі әлемде өмір сүріп жатыр. Қазақ қоғамы орыс тілділердің әлемінде не болып жатқанын біледі. Себебі тілді түсінеді. Ал орыс тілділер қазақ қоғамын түсінбейді, әлде түсінгісі келмеген сыңай танытады.
– Бұл ортақ идеологияның жоқтығынан ба? Жалпы бізді не біріктіре алады?
– Демократиялық елде идеология болмау керек деген пікірлер айтылып жүр. Бірақ қоғамның басын қосатын құндылықтар қажет, “Рухани жаңғыру” секілді бағдарлама болуы тиіс. Қазақтың ұлттық тағамдарын, ойындарын, салт-дәстүрін, мәдениетін, әнін, аңыздарын насихаттайтын тетік қажет екені дау туғызбауы қажет.
Ата Заңымызда: “Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзiлiк қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып осы Конституцияны қабылдаймыз”, – деп жазылған. Демек байырғы қазақ жерінде болсақ, біздің бұл жерде толыққанды үстемдік құруға құқығымыз бар. Бірақ бәзбіреулер қазақты титулды ұлт ретінде қабылдағысы келмейді. Олар айтатын уәж: “Біз бұл жерге келгенде ешкім болған жоқ”. “Ұлт тағдыры” қозғалысының төрағасы, қоғам қайраткері Дос Көшім осындай бір кездесуде: “Бұл жерде ешкім болмайтындай, сіздер Марсқа келген жоқсыздар”, – дегені бар. Қазақ жазда жайлауға, қыста қыстауға кетеді.
Қазіргі таңда біз тіл, діл, ономастика, жер мәселесіне байланысты түсіндіру жұмыстарын жүргізіп жүрміз. Былтыр – 25, биыл да дәл сонша елді мекенде кездесу өткіздік. Одан бөлек “Тіл керуені” жобасы аясында 13 ауданда және Петропавл қаласында кездесулер ұйымдастырдық.
“Елу жылда ел жаңа”, – дейді ғой, кеңес заманында тәрбие алғандардың дәурені көшкен кезде Мағжан сенген жастар тізгінді алады. Алайда сол өскелең ұрпақ ұлттық құндылық төңірегінде біріге ме, әлде ғаламдық идеяның жетегінде кете ме, ол жағы белгісіз.
– Елдің, жердің атауын қазақылауға кімдер қарсы екені белгілі. Ал осы бағытта жұмыс істеген кезде қандай әкімшілік кедергілерге тап боласыздар?
–Тайынша ауданында Келлеровкаға – Мезгіл, Чкаловқа – Қаратомар, Ильичевкаға – Бесқарағай, Қызылжар ауданындағы Чапаев ауылына – Ақбас, Есіл ауданындағы Советское ауылына – Тереңкөл деген атауларды беруді ұсындық. Бұл ойдан шығарылған атаулар емес, біз кездесуге барғанда сол ауылдардың байырғы атауларын жергілікті тұрғандардың өздерінің ауыздарынан естідік. Халық та қолдап отыр. Осы байырғы атаулар туралы дәлел де ұсындық. 1914 жылғы Ресей патшасының картасында дәл солай көрсетілген.
Бұл жерде нақты шешім қабылдауға келгенде билікте мінез жетіспей тұр. Алаш көсемі Әлихан Бөкейхановтың “Ұлтқа қызмет ету білімнен емес, мінезден”, – дегені дәл келгендей.
– Халық “Жеріңнің аты – еліңнің хаты” деп бекер айтпаған. Ол – ата-баба аманаты, көзге көрініп тұрған тарихи көрнекі жады. Бұл келер ұрпақтың бойына да “осы жердің иесі менмін” деген сенім ұялатады ғой.
– Өскелең ұрпақтың бойында осы бір патриоттық сезімді қалыптастыру үшін былтыр өңіріміздегі тарихи-мәдени орындарға, киелі жерлерге отбасылық саяхат ұйымдастырдық. Ондағы мақсат балаларға – бұл жер біздің ата-бабамыздан қалған аманат екенін түсіндіру. Ғабит Мүсіреповтің “Ұлпан” романында: “Мен ұзын сапты қаңылтыр бақырашпен пештің ішінде балқып жатқан тастарға екі рет су шашып қалдым. Бір тастан “Ұлпа” деген жазу шыға келді. Жазу сонша таныс көрінді, мен іркілместен “Ұлпан” деп оқыдым. “Н” әрпінің жоқтығына бөгелгенім жоқ. Оқыдым да аң-таң болып отырып қалдым. Жаңа іркілмей оқып қалған Ұлпан атының бұл пештің ішінен кездесуге орайы жоқ секілді көрініп кетті…
Аяусыз қолдар ақ мраморды талқандап сындырып моншаның пешіне салыпты. Ұлпан маған сол пештің ішінде өртеніп жатқандай сезілді”, – деп жазылған. Бір кездері тарихымызға осындай қиянат жасалған. Бұл әлі күнге дейін жалғасып келеді. Бізде оған қарсы тұрар иммунитет жоқ.
– Біздің иммунитетіміз тіл болуы керек еді. Алайда қазақ тілінің мүддесін қорғағандарға ұлтшыл деген ат қойып, айдар тағады. Неге?
– Ұлтын сүйетін адам айыпты болмауы керек. Бірақ көршіден қорқамыз, сескенеміз. Ахмет Байтұрсынұлы “Мойындағы борышты білу – білім ісі. Төлеу – адамшылық ісі”, – деген екен. Осы сөзді қалай түсінеміз? Бәріміз мемлекеттік тіл – қазақ тілі екенін білеміз. Бірақ сол тілдің мемлекеттік деген мәртебесін көтеруге ат салысып жүрміз бе? Мойындағы борышты біліп жүрген, екі-үш жоғары дипломы бар, оқыған-тоқыған, бірақ та ұлтқа деген махаббаты жоқтар бар арамызда. Ал енді ұлтын сүйгендерді айыптау – ақылға қонымсыз.
– Соңғы санақ жүрген кезде өңір тұрғындарының тек тоқсан мыңға жуығы ғана қазақ тілін жетік білемін депті. Ащы да болсын шындық осы. Не істеу керек?
– Облыс тұрғындарының 37 пайыздайы ғана қазақтар. Оның ішінде мектеп жасындағы ұлты қазақ оқушылардың 45 пайызы орыс тілінде білім алатынын ескерсек, бұл сан шындыққа жанасады. Кейбіреулер орта жоқ деген уәж айтады. Алайда базарда тұрған тәжіктер 30 жыл бойы осында өмір сүріп жатыр. Екі тәжік бір-бірімен өз ана тілінде сөйлеседі. Ал біздің мемлекетте тәжіктің телеарнасы бар ма, өңірде тәжік тілді мектептер бар ма? Жұмысшы кентінде сыған отбасылары тұрады. Олар да бір-бірімен сығанша сөйлеседі. Ата-бабамыз мына жерді жанымен, қанымен қорғаған. “Жер көлемі жағынан әлемде тоғызыншы орындамыз” деп мақтанғанымызбен, өзгенің тілінде шүлдірлеп жүргеніміз бәрімізге сын. Мұның барлығы әрбір қазақ отбасында айтылуы тиіс.
– Жалпы психологтар қазіргі ата-аналар балаға тәрбие беруде сауатсыз дегенді айтады. Сол рас па?
– Осыдан екі жыл бұрын “Сенімен болашақ” деген республикалық ата-аналар қоғамдық бірлестігі ашылды. Біздің өңірде филиалы бір жыл бұрын жұмысын бастады. Мақсаты – саналы ата-ана мәдениетін қалыптастыру. Жасыратыны жоқ, материалдық құндылықты көбірек ойлаймыз. Қалай байысам, жақсы көлікпен жүрсем, қыдырсам, киінсем деген ойдан арыла алмай жүрміз. “Мен баламды жаман тәрбиелеп жатырмын ба? Тамағы тоқ, көйлегі көк”, – деп ренжитіндер де бар. Жақсы экономист болу үшін адам білім алады, оқиды. Ал жақсы ата-ана болу үшін не істеу керек? Оны да оқу керек. Мағжан Жұмабаев “Педагогика” кітабында: “Бала тәрбиесі бір өнер, өнер болғанда ауыр өнер, жеке бір ғылым иесі болуды тілейтін өнер”, – деп жазып кеткен. Осы тұрғыдан алғанда әр ата-ана педагогикалық-психологиялық білімін жетілдіруі керек. Ата-аналардың 50-60 пайызы бала тәрбиесіне қатысты ешқандай кітап оқымаған. Бұрын үйде не көрді соны негізге алып, балаларын тәрбиелеп жатыр. Бұрын үйде атамыз бен әжеміз болды. Олар үлгі көрсететін, өсиет айтатын. Ал қазір балаларға өсиет айтатын, қисса, ертегі оқытатын ата-әже жоқтың қасы.
– Халықтық педагогика дегініміз – ұлттық құндылық. Білім беру саласында ұлттық құндылықтардың қолданылу аясы тар. Егер тәуелсіз ел болып отырып, ғасырлар бойы сараланған, жүйеленген халықтық педагогиканы білім жүйесіне кіріктіре алмасақ, онда ұлттың болашағын тәрбиелеп отырмыз деудің өзі бекер емес пе?
– Иә, осыған дейін ұлттық педагогика білім беру жүйесінен алынып тасталған еді. Одан кейін қайта енгізді. Бірақ алдағы уақытта “Біртұтас тәрбие бағдарламасы” енгізілмекші. Осы бағдарламада балаларымызды қай бағытта тәрбиелеу керек, қандай кемшіліктер бар екені жазылған. “Сенімен болашақ” қоғамдық бірлестігі ата-аналардың педагогикалық-психологиялық білімін жетілдіру бойынша жұмыс істеп жатыр. Ол 10 бағытқа бөлінген. Мәселен, буллинг және кибербуллинг, репродуктивті тәрбие, ата-анамен мектептің ынтымақты жұмысы жөнінде алгоритмдер, тұрмыстық зорлық-зомбылық жөнінде профилактикалық түсіндірме, ажырасу мәселесінің, суицидтің, ойынқұмарлық пен бәстігудің алдын алу, әлеуметтік жетімдерді болдырмау, отбасылық құндылықтарды дәріптеу, эмоционалды және коммуникациялық интелектіні дамыту, тұлғалық даму бойынша жұмыстар жүргізілуде. Бүгінгі күні Қазақстандағы ең жас ана – 13 жаста. Біздің облыста биыл 40 жасөспірім жүкті болып қалған, тоғызы түсік тастаған. Бүгінгі күні жасөспірімдердің арасында жыныстық дертке шалдыққан ұлдар бар. Қазақ қоғамы осы тақырыпта тәрбие беруге ұяламыз. Бірақ балалар интернетте не көріп жатыр, қандай сайттарда отырғанын ешкім қадағалап жатқан жоқ. Осындай сайттар Үкімет тарапынан да бұғатталмай отыр.
– Бұл ненің салдары?
– Бұл – отбасылық құндылықтың құлдырағанының белгісі. Біз ата-аналарға: “Мектеп, балабақша балаларыңызға білім береді. Баланы тәрбиелеу олардың міндетіне жатпайды. Тәрбие үйде, отбасында қалыптасады”, – деп айтамыз. Қазақта “Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі” деген жақсы сөз бар. Біздің ендігі мақсатымыз – білім басқармасымен, аудандық білім бөлімдерімен меморандум жасап, білім ошақтарына тәрбие жөнінен көмектесу.
Сонымен қатар қазір тұрмыстық зорлық-зомбылық, ажырасу мәселесі де күн тәртібінде тұр. Оның ішінде әлеуметтік жетімдерді болдырмау – аса өзекті. Өкінішке қарай, биыл Қазақстан ажырасудан Малдив аралдарынан кейін екінші орынға шықты. Өз балаларынан қашып жүрген әкелер қаншама? Баласын асырағысы, киіндіргісі келмейді, алиментін төлемейді. Былтыр облыста өзінің ата-аналық міндетін орындамаған 170 ата-ана тіркелді. Биылғы жылдың тоғыз айында осындай 82 ата-ана анықталды. Әлеуметтік сауалнама жүргізген кезде, ата-анасы ажырасқан балалар отбасын құрғымыз келмейді деп жауап берген. Себебі әке-шешесінің жанжалы жанына батқан. Тәрбие дегеніміз – баланың жан-дүниесін тәрбиелеу. Бұл Мағжан Жұмабаевтың “Педагогикасында”, Жүсіпбек Аймауытовтың “Психологиясында” айтылған.
– “Мұғалім–бала–ата-ана” деген үштіктің бірлесе жұмыс істеуі жайлы жиі айтылғанымен, бұл іс жүзінде жүзеге аспай отыр. Бұрындары ата-ана мұғалімге сеніп “еті сіздікі, сүйегі менікі” дейтін. Қазір бұл қоғамдық түсінік өзгергелі бері, мұғалім мен ата-ананың тіл табысуы қиындаған сияқты ма қалай?
– Шынында да, мектеп пен ата-ананың арасында байланыс жоқ. Жоғары оқу орындарында болашақ мамандарға педагогика-психологияны оқытады да ата-анамен жұмыс істеуді үйретпейді. Осындай бір курстар қажет сияқты. “Біртұтас тәрбие бағдарламасын” енгізу үшін алдымен осы мәселені шешіп алу керек. Мектеп – мұғалім – ата-ана біріксе, ортадағы бала пісіп-жетіледі. Өз тәжірибемнен аңғарғаным, бастауыш сынып ата-аналарының 90-100 пайызы жиналысқа келеді. Бала есейген сайын жиналысқа келетін ата-аналардың да қатары сирейді. Орта буында ата-аналардың тең жартысы жиналысқа келмейді. Менің балаларым да мектеп жасында. Ата-аналар жиналысына барамын. Жиналысқа келетіндердің 98 пайызы – аналар. Асқар тау атанған әке қайда? Ол да баланың тәрбиесіне араласуы керек. Облыс орталығындағы Назарбаев зияткерлік мектебінде жақсы тәжірибе бар. Бұл мектеп әке мен баланың арасын жақындастыру үшін “Мөңке күнін” өткізеді. Әке мен бала көлдің ортасына қайықпен жүзіп барып, үш сағат бойы балық аулайды. Бір-бірімен сөйлеседі, ортақ әңгіме құрады. Ал күнделікті өмірде отбасы кешке дастарқан басында ғана кездеседі. Кейде тіпті бірге тамақ ішпеуі де мүмкін. Әрқайсысы телефонымен алысып отырып, бір-біріне назар аудармайды да. 2022 жылы жасөспірімдер арасында агрессия мен ауытқулардың себебін анықтау үшін сауалнама жүргізілді. Сонда жасөспірімдердің 45,8 пайызы ата-аналардың балаларына деген жылуы мен назарының болмауынан жасөспірімде агрессия пайда болады деп жауап берген. 29,1 пайызы отбасындағы агресивтік мінез-құлықтың салдары екенін атап өткен. 25 пайызы өтпелі жас деген, 24,7 пайызы виртуалды ойындардың әсері, 24,3 пайызы зиянды әдеттерді жазған. Яғни ішімдік, нашақорлық, құмар ойындар.
– Тәрбиеден тіл мәселесіне қарай қайта ойыссақ, соңғы жылдары ата-аналар арасында балаларын қазақ мектебіне беру үшін үгіт-насихат жүргізіп жатырсыздар. Осындай жұмыс еліміз тәуелсіздік алған алғашқы жылдары да болған еді. Арада 30 жылдан астам уақыт өтсе де баяғы жартас, сол жартас күйінде қалғаны қалай?
– Тіл туралы заңның 23 бабында “Мемлекеттiк тiлдi белгiлi бiр көлемде және бiлiктiлiк талаптарына сәйкес бiлуi қажет кәсiптердiң, мамандықтардың және лауазымдардың тiзбесi Қазақстан Республикасы заңдарымен белгіленедi”, – деп жазылған. Өкінішке қарай, 1997 жылы қабылданған заң әлі күнге дейін орындалмай келеді. Бұл мамандықтардың да тізбегі жасалып қойылыпты. Бірақ оны бекітуге ешкімнің жүрегі дауаламай отыр. Бұл тізбені сол кезде ешқандай у-шусыз бекіту керек еді. Мемлекеттік қызметте С1, Д1 деген санаттар бар. Мысалы, Д1 лауазымына тағайындалғысы келсе, “Қазтестің” С1 сертификатын алуы керек. Қарапайым маман болғысы келсе, “Қазтестің” А2 базалық деңгейдегі сертификатын алсын. Осындай талап қойылса, бұл мәселе автоматты түрде шешіледі. Ешкімге қысым да болмас еді. Әлі де кеш емес. 2030 жылдан бастап осындай талап қойылады деген меже қойсақ, адамдар ойлана бастайды.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында “өзге этнос өкілдері көп” деп ақталатынбыз. Ал қазір қазақстандықтардың 70 пайызы – қазақтар. Қалған 30 пайыздың тең жартысы – орыстар, қалғандары – өзге этнос өкілдері. Мен осы отыз пайыздың өкілдерімен кездескенде мән-жайды түсіндіремін. Қазақ тілін меңгерудің 5 түрлі деңгейі бар. Бірінші деңгейде 720 сөзді жаттау керек. Осы сөздерді білсе, қазақша қарапайым деңгейде сөйлейді. Күніне екі сөзден жаттаса, бір жылда қазақша сөйлейтін болады. Күніне екі сөз жаттауға адамның қабілеті жетеді. Елге, жерге деген құрметі болса, тілді үйренуге міндетті. Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңының 4-бабында “Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттiк тiлдi меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбiр азаматының парызы”, – деп жазылған.
– Орыс тілді мектептердің жанынан қазақ сыныптары ашылуда. О баста орыс тілінде білім алатын бала саны азайып, олардың орнын қазақ сыныптары басады деген үміт болып еді. Бірақ бір орыс мектебінің қазақ тілді білім ордасына айналғанын көрген жоқпыз. Осы күнге дейін ашылған талай қазақ сыныптары қайтадан жабылды. Биылғы оқу жылында ашылған қазақ сыныптары алдыңғылардың тағдырын қайталамай ма?
– Бұл қазақ сыныптарын ашуға қалалық білім бөлімі бастамашылық етті. Әсіресе орыс тілділер балаларын таласып беретін мектептер таңдап алынды. Сонда оқитындардың тең жартысы қазақтар десек қателеспейміз. Қоғам тарапынан сұранысқа ие мектептерде қазақ сыныптарын ашудың саяси да астары бар. Бұны қуана құптағанымызбен, бала жинау қиынға түсті. Ата-аналармен кездесу үшін балабақшаларда болатын соңғы қоңырауларға бардық. Ол үшін арнайы 3-4 топ құрылды. Осы кездесулерде ата-аналар: “Баламызды қазақ сыныбына берейік, бірақ өзіміз тіл білмейміз ғой. Оларға үй тапсырмасын орындауға қалай көмектесеміз?” – деген уәж айтты. Облыстық білім басқармасының басшылығы тегін қосымша сабақ ұйымдастыруға уәде берді. Бүгінгі таңда менің балам мектепте отырып үй жұмысын орындайды. Бұл қызмет үшін 27 мың теңге төлеймін. Ал ол балаларға бұл қызмет тегін көрсетіледі. Бұл – тіл үшін жасалған қадам. Бүгінгі күні Қызылжар ауданының 36 ауылында қазақ сыныбы жоқ екен. Бұл – адам құқығын, нақтырақ қазақтардың құқығын бұзу ғой. Бұл ауылда қазақтардың тұрмауы мүмкін емес. Неге балалары өз ана тілінде білім алмауы тиіс.
– “Жыламаған балаға емшек жоқ” деген бар, неге сол қазақтар өздері талап етпейді?
– Облыстық білім басқармасының қазақ сыныбын ашу үшін ата-аналармен кездесіп, үгіт-насихат жұмысын жүргізу туралы өтінішімен Қызылжар ауданындағы Якорь ауылына бардым. Бірінші сыныпқа үш қазақ баласы барады екен. Ата-аналары көнсе, қазақ сыныбы ашылады. Шымкент, Семей сынды қазақи жерден көшіп келгендер. Үшеуі де қазақша таза сөйлеп отыр. Балаларын орыс сыныбына беретіндей не көрінді десеңізші. “Біз орысша білмейміз, тым болмаса балаларымыз үйренсін”, – дейді. Баяғы кеңес заманынан қалған психология ғой. Ақыры үш ата-ананы көндіріп, қазақ сыныбын аштық. Осындайда ата-аналарға мына бір мысалды айтқым келіп отыр. 2017 жылы латын әліпбиіне көшуге байланысты зерттеулер жүргізілді. Сонда жалпы интернеттегі жарияланған мақалалар, жаңалықтар, кітаптардың 75 пайызы латын графикасында берілген, көбі алғылшынша 2,4 пайызы кирилл графикасында жарияланған. 75 пайыз ақпаратты оқығыларың келсе, орыс емес, ағылшын тілін білуге ұмтылу керек. Себебі орыс тілінің де ақпараттық аясы тар. Ал ағылшын тілін білгеннің көзі ашылады.
– Көп жағдайда кінә өзімізден екен ғой.
– Елімізде тілдерді қолдану мен дамытудың бағдарламасы бар. Сол толық орындалмай қалды. Бағдарламаға сәйкес Солтүстік Қазақстан облысында іс қағаздар 2008 жылдан бастап толығымен қазақ тілінде жүргізілуі тиіс еді. Ал 2020 жылы қазақстандықтардың 95 пайызы қазақ тілінің А1 деңгейін білуі тиіс еді, яғни, қарапайым деңгейде қазақша сөйлеуі керек. Орындалды ма? Жоқ. Мұндай бағдарламаның бар екенін кейбір мемлекеттік органдардың басшылары білмейді де. Кім үшін қабылданды? Ең қызығы, осы бағдарламаны орындайтын, қадағалайтын тілдер басқармасын өңірімізде жауып тастады.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Арайлым БЕЙСЕНБАЕВА,
“Soltüstık Qazaqstan”.