Soltüstık Казахстан
Құқық қорғау органдарының тергеу бөлімдері жетекшілерінің, прокурорлар мен адвокаттардың қатысуымен өткен алқалы басқосуда қылмыстық істерді мемлекеттік тілде қарау сияқты өзекті тақырып талқыланды. Облыстық соттың төрағасы Ербол Жанғазин жиналғандарға арнаған кіріспе сөзінде қылмыстық процестің ең маңызды қағидаттарының бірі процеске қатысушылардың сот ісін жүргізу тілін таңдау құқығын сақтау болып табылатынын, соттар Қылмыстық процестік кодекстің талаптарын мүлтіксіз орындауға тиістігін айрықша атап өтті.
Жиында мемлекеттік тілдегі қылмыстық істерді қарау барысында туындайтын мәселелердің аз емес екендігі сөз болды. Оның басты себептерінің бірі – мемлекеттік тілде сот алды тергеу жүргізу және қаралатын қылмыстық істердің аздығы, тіпті жоқтың қасы дер едік.
Өкінішке қарай, отыз жылдан астам тәуелсіздік жылнамасына көз салсақ, мемлекеттік тілді меңгеруде көмескі тұстар жиі кездеседі. Қылмыстық процестік кодекстің 30-бабында Қазақстан Республикасында қылмыстық сот iсiн жүргiзу қазақ тілінде жүргiзiледi, сот ісін жүргізуде қазақ тілімен қатар ресми түрде орыс тілі, ал қажет болған кезде басқа тiлдер де қолданылады деп көрсетілген. Қылмыстық процесті жүргізетін орган істі орыс тілінде немесе басқа тілдерде жүргізу қажет болған кезде сот ісін жүргізу тілін өзгерту туралы қаулы шығарады. Іс жүргізілетін тілді білмейтін немесе жеткілікті түрде білмейтін адамдарға ана тілінде сөйлеу, аудармашының қызметін тегін пайдалану құқығы түсіндіріліп, тиісті көмектермен қамтамасыз етіледі. Бұл ретте таңдаған тiлiнде жазылған, куәландырылған көшiрме қоса беріледi.
Сот тәжірибесі көрсетіп отырғандай қылмыстық процесті жүргізетін органдар сот ісін тек қазақ тілінде жүргізіп, яғни қылмыстық істі қазақ тілінде қозғап, әрі қарай істі орыс тілінде жүргізу қажеттілігіне байланысты сот ісін жүргізу тілін өзгерту туралы қаулы шығарады. Себебі процеске қатысушылар қазақ тілін білмеуіне байланысты көп жағдайда өздері еркін сөйлейтін, жазатын орыс тіліне сот ісін жүргізу тілін өзгерту туралы өтініш жазып жатады. Осыған орай тергеуші, анықтаушы сот ісін жүргізу тілін өзгертуге құқылы. Бірақ солай екен деп жайбарақат қарап отыруға болмайды. Менің ойымша, құқық қорғау органдары мен прокуратура мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтіп, кәсіби деңгейде қолдануын қамтамасыз етудің ықпалды шараларын ұйымдастыру өте қажет деп ойлаймын. Себебі бірінші арыздар мен шағымдар осы уәкілетті органдарға түсетіндіктен, жауапкершілік жүгін сезінетін мезгіл жетті.
Сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезінде қылмыстық процесті жүргізетін орган күдіктіге (айыпталушыға) сот ісін жүргізу тіліне қатысты құқықтары мен міндеттерін, оның ішінде қорғаушының көмегіне жүгіну құқықтарын түсіндіреді. Өйткені, сот ісін жүргізуде процеске қатысушылардың қылмыстық іс жүргізу тілінің сақталу құқығын орындау өте маңызды. Бұл қағидатты сақтамау процестік құқық нормаларын бұзу болып табылады және шығарылған сот актілерінің күшін жоюға әкеліп соқтырады. Істің қазақ тілінде аз қаралуының бір себебі тергеушілердің, анықтаушылардың, прокурорлардың, судьялардың мемлекеттік тілді жетік білмеуінен туындап жататыны шындық.
Осының салдарынан істі алдын ала тергеуде, айыптау актісін жазғанда, сотта қараған кезде, сот актілерін, қаулы, үкім шығарғанда көбіне орыс тіліне басымдық берілетіні өкінішті. Облыстық қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының мәліметтері бойынша соңғы 5 жыл 9 айда барлығы бар-жоғы 6 іс қана қазақ тілінде қаралған. 3 істі 7 адамға қатысты аса ірі мөлшердегі есірткі затын заңсыз сақтау, өткізу бойынша Ұлттық қауіпсіздік департаменті, 1 істі Қылмыстық кодекстің 121-бабы 4-тармағы негізінде (сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері) облыстық полиция департаменті тергеген. Осы мысалдар арқылы мемлекеттік тілге қатысты біраз келеңсіз жайтты аңғаруға болады. Статистикалық деректерге сүйенсек, қазақ тілінің үлесі – 0,5 пайыз ғана. Яғни, сот процестерінің 99,5 пайызы орыс тілінде жүргізіледі деген сөз. 2023 жылдың 6 айында 1618 қылмыстық істің 4-еуі ғана қазақша жүргізілген. 2 үкім ғана қазақ тілінде шығарылған. Мемлекеттік тілде жүргізілетін істер негізінен Уәлиханов ауданының соты мен полиция бөліміне тиесілі. Сөз арасында істердің қазақ тілінде қаралуы жергілікті құқық қорғау органдарының ұстанымына, сондай-ақ жергілікті халықтың қалай шоғырлануына да байланысты екенін атап өткім келеді. Сондықтан қазағы көп Уәлихановтан бөлек, Ақжар, Ғабит Мүсірепов атындағы, Айыртау, Жамбыл аудандарында да мүмкіндіктер көп. Бір қызығы, объективті мән-жайларға сәйкес, сот ісін қазақ тілінде жүргізуге тура келіп тұрса да (процеске қатысушылардың барлығы (жәбірленуші, сотталушы) қазақша сөйлейді, жазады), бірақ тергеушілер бұл уәждерді ескерместен сот ісін жүргізу тілін өз беттерінше өзгерте салады. Қылмыстық процестік кодекстің 10-бабына сәйкес сот, прокурор, тергеуші, анықтау органдары қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде Конституциямен осы кодекстің 1-бабында көрсетілген талаптарды дәлме-дәл сақтауға міндетті. 2023 жылы қаралған бір қылмыстық іс бойынша Мағжан Жұмабаев аудандық полиция бөлімінің тергеушісі мен облыстық полиция департаменті тергеу бөлімінің аға тергеушісінің сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында жоғарыда көрсетілген заңды өрескел бұзғаны анықталды. Тергеуші қылмыстық істі заңға сәйкес мемлекеттік тілде қозғап, сол күні қылмыстық сот ісінің тілін орыс тіліне өзгерту туралы қаулы шығарған. Бірақ қаулыдағы “сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында қылмыстық процеске қатысушы қылмыстық сот ісін жүргізу тілін өзі еркін меңгерген орыс тіліне өзгерту туралы тілек білдірді және аудармашының қызметіне мұқтаж емес” деген шешімі шындыққа жанаспайды. Сотталған А, кәмелеттік жасқа толмаған жәбірленушілер мен олардың заңды өкілі М. тек қазақ тілінде түсінік берген. Бұл туралы іс материалдарына өздері еркін меңгерген қазақ тілінде жауап беруге ниет білдіретіні туралы арыздары тіркелген. Тергеуші қылмыстық сот ісінің тілі – қазақ тілі екенін біле тұра, іс бойынша қазақша білмейтін басты куәгерден аудармашының қатысуынсыз орыс тілінде жауап алған. Жауап алу хаттамасын орыс тілінде толтырған. Кейін аудармашы хаттаманы қазақ тіліне тәржімалаған. Сот куәнің сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында берген жауабын заң талаптары бұзыла отырып алынғанын ескеріп, дәлелдеме ретiнде негізсіз деп тапты. Осындай заң бұзушылықтарды алдағы уақытта болдырмаудың нақты шаралары белгіленді. Тергеушілерге және процестік прокурорларға жоғарыда көрсетілген заң бұзушылықтарға тиісті бақылау жүргізбегені, дер кезінде анықтамағаны үшін сот жеке қаулы шығарып, полиция департаментінің бастығы мен облыс прокурорына хабарланды.
Жасыратыны жоқ, сотқа дейінгі тергеу органдары, прокуратура, соттар қылмыстық сот ісін орыс тілінде жүргізуді оңай көреді. Істі сотқа тез тапсыруға мүмкіндік мол, уақыт үнемдейміз, аудармашы көмегін қажет етпейміз деген ұстанымды алға тартады. Мұндай пікірлермен келісу қиын. Қазақ тілі алдымен қазаққа керек, ана тіліміздің мәртебесін көтеру, ардақтау өз қолымызда екенін бір сәт те естен шығармауымыз керек. Сондықтан судьялар, прокурорлар, тергеушілер мен анықтаушылар мемлекеттік органдармен, адвокатурамен бірлесіп, сот процесін қазақша жүргізуге ат салысса, заңда көрсетілген “арыз немесе іс қай тілде түссе, сол тілде қаралады” деген қағидатты орындар едік. Сонда мемлекеттік тіл төңірегінде атқарылып жатқан шаралар өз нәтижесін берері күмәнсіз. Құжат айналымында мемлекеттік тілдің үлесі қашан ұлғаяды деген самарқау көңіл күй жетегінде жүре берсек, құр сөзден аса алмасымыз анық.
Бір ғұлама: “Егер сөз шынымен жүректен шыққан болса, онда ол міндетті түрде жүрекке жетеді. Ал, ол тек тілден шыққан болса, құлақтан ары аспайды”, – деген екен. Елімізде нағыз тіл жанашырлары аз емес. Бәріміз жұдырық болып жұмыла атсалыссақ, алынбайтын асу болмайды. Алаштың ардақтысы Ахмет Байтұрсынұлы “сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады” деп текке айтпаған. Мағжан “ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді”, – деген. Ақын Сәкен Сейфуллиннің “кеңсе тілі қазақ тілі болмай, іс оңбайды” деуі – бүгінгі өмір шындығы.
Былтыр Жоғарғы соттың ұйымдастырумен Жоғарғы соттың басшылығы мен судьялары, Парламент Сенаты мен Мәжілісінің депутаттары, құқық қорғау органдарының (Бас Прокуратура, Әділет, Ішкі істер министрліктері, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет, Жоғарғы Сот Кеңесі т.б) өкілдері, адвокаттар, заң кеңесшілері, жоғары оқу орындарының профессор-оқытушылары, белсенді қоғам қайраткерлері мен тіл жанашырлары, облыстық соттардың төрағалары мен судьяларының қатысуымен “Құқық жүйесіндегі қазақ тілінің мәселелері және оларды шешу жолдары” атты республикалық ғылыми-практикалық конференция өтіп, жиында көптеген өзекті мәселелер қозғалды. Конференцияда қабылданған қарар жинақталған ой-пікірлер мен ұсыныстарды іске асыру мақсатымен мемлекеттік органдарға жолданды. Менің ойымша, қарар талаптарын толық орындау үшін “Тіл туралы”, “Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы” заңдарына, Қылмыстық процестік, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстерге, тағы басқа заң нормаларына өзгертулер енгізілсе, құба-құп болар еді. Қарарда барлық мемлекеттік органдардың сотқа процестік құжаттарды мемлекеттік тілде жолдауын міндеттеу, құқық қорғау органдарының басшылары әкімшілік хаттамаларды, тергеу материалдарын, айыптау актісін мемлекеттік тілде толтыруға басымдық беруін қадағалау, тергеуші, прокурор, судья, сот төрағасы болғысы келетін үміткерлердің және жоғары тұрған лауазымдар резервіне кадрларды іріктеу, оларды мансаптық ілгерілету кезінде мемлекеттік тілді кемінде В-2 деңгейінде білуін міндеттейтін норма енгізу, құқық қорғау, сот, әділет, қорғаныс, ұлттық қауіпсіздік органдары, мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылатын барлық мекемелердің, халыққа қызмет ету орталықтары қызметкерлерінің жұмысқа тұруы кезінде міндетті түрде мемлекеттік тілді білуі туралы стандарт қабылдау, барлық мемлекеттік органдарда, жоғары оқу орындарында мемлекеттік тілді дамыту бөлімдерін құру, осындай құрылымдық бөлімдер қызметкерлерінің мәртебесін (С блогынан Б блогына) арттыру, тіл жанашырларынан құралған қазақ тілін дамыту комиссиясын (жұмыс тобын) ұйымдастыру, соттарда, құқық қорғау органдарында көрсетілетін аударма қызметтеріне төлемақы мен сыйақы мөлшерлемелерінің көлемін қайта қарау, сот, құқық қорғау органдарының мемлекеттік органдар мен мекемелерден түсетін іс қағаздарын 100 пайыз қазақ тілінде қабылдау талабын бекіту, талапты орындамаған жағдайда құжатты кері қайтару, сот, құқық қорғау, әділет, заңгерлік көмек көрсету салаларындағы мемлекеттік тілді дамытуға айрықша үлес қосқан азаматтарды мемлекеттік, қоғамдық деңгейдегі марапаттарға ұсыну, сот, құқық қорғау, әділет, адвокатура органдары қызметкерлері арасында мемлекеттік тілді білу, отаншылдық рухты арттыру бағытында бірлескен іс-шараларды ұйымдастыру секілді талаптар қойылды.
Шын ынта-жігер қойсақ, талаптансақ, намысқа тырыссақ, ана тіліміздің төрге озып, құтты орнына жайғасары сөзсіз. Қазақ тілінің мәртебесін биікке көтеріп, дамытып, болашақ ұрпаққа баға жетпес байлық ретінде қалдыруға еліміздің әр азаматы өз үлесін қосады деген сенімдеміз.
Абдіқахар ЕРКЕБАЕВ,
облыстық қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соты төрағасының міндетін атқарушы.