Абай БАЙГЕНЖИН: “Дәрігер уақыттан тыс өмір сүреді”

Газетіміздің мазмұнын түрлен­діру мақсатында, қалың оқырманға тарту ретінде “Aşyq äñgıme” айда­рын ұсынып отырмыз. Оның бары­сында өңірімізге, елімізге белгілі түр­лі сала өкілдерімен сұхбаттасып, ең­бек жолы, өмірлік ұстанымы, қоғамды толғандырып отырған өткір мә­селелер жайында ашық әңгіме құрмақ­пыз. Тың айдардың алғашқы қонағы – жерлесіміз, “Ұлттық ғылыми медициналық орталық” АҚ басқарма төр­ағасы Абай Байгенжин.

– Абай Қабатайұлы, респуб­ли­кадағы тарихи қорымдар­дың бірегейі, бүгінде бүкіл әлем адам­­зат жылқыны алғаш қолға үй­ретіп, мініс көлігі ретін­де пай­даланған, бие байлап, қы­мыз ашытқан ең көне мекен ретінде танитын Ботай қоны­сында кін­ді­гіңіз кесілген екен. Осынау кие­лі жердің қадір-қа­сиетін қазақ­стан­дықтар ше­тел­діктердей се­зі­не алды ма, әлде бардың қадірін баға­лай алмай жүрміз бе?

– Айыртау өңірінде орналас­қан Ботай ауылының аймағына ғылы­ми-зерттеу жұмыстарын жүр­гізу өт­кен ғасырдың 70-80 жылда­ры қол­ға алынғаны белгілі. Оны төрткүл дү­­ниеге танытушылар­дың қата­рын­­да солтүстікқа­зақ­стандық ар­хеолог, тарих ғылым­дарының док­торы Виктор Зайберт­тің есімі алдымен атала­ды. Ол өз еңбекте­рінде Ботай мәде­ниеті адамзат­тың мыңдаған жыл­дарға алға да­му ба­ғытын бел­гі­леп, жылқы көлік дәуірінің бас­та­уына айналған да­ла өр­кениетіні­нің барлық негізін қа­лыптастыр­­ғанын нақты айғақтар­мен дәлелдеп берді.

Алайда көпшілік Ботай мәде­ниетінен хабардар болғанымен, кім­­нің атымен аталатынын біле бер­­меуі мүмкін. Ботай – оқы­­ған-тоқығаны мол, өз заманы­ның төбе биі. Ресей пат­ша­сының отаршылдық саясатына қарсы шығып, қызмет етуден бас тартқан. Оның әкесі Досан да – қа­зақ тарихында өз орны бар тұл­ға­лардың бірі. Менің арғы ба­бам Жә­пек батыр Абылай ханның бас қол­басшыларының бірі бол­ған. Ботай ұрпақтарының бірі – Қа­лит Зі­кі­рияұлы министр, Манар­бек Бүр­­­кіт­байұлы Көкшетау қа­ласы­ның әкімі қызметтерін абырой­лы ат­қарды. Тарих және медицина ғы­лымда­рының докторлары Әмір­­­жан Шалтықов пен Әділ Хам­зиннің де есімдері мақта­нышпен аталады.

Өкінішке қарай, осынау тари­хи орынның ашылуына бірден-бір себепші болған Есләмбек Зікі­рияұлы ағамыздың есімі ұмыт қал­ған сияқты. Ол Никольск мекте­бін­де тарихшы болып еңбек етіп жүргенде одан 3-4 шақырым жер­дегі Ботайдың құпия сырларына қатты қызыққан, хал-қадірінше зерт­теген. Иман-Борлық өзені жа­ғасындағы мал сүйектерін жинас­тырып, Көкшетау облыстық мұра­жайына тапсырған. Онда оншақ­ты жыл экспонат ретінде тұрған жәдігерлерді Петропавл пединститутының жас оқытушысы Вик­тор Федорович байқап, Ботай мә­дениеті осындай кездейсоқ жағ­дайда ашылған. Сондықтан ар­дақты жанды ұмытпай, құрмет көр­сеткеніміз артықтық етпейді.

– Ағылшын тілін ана тіліңіз­ден кем білмеуіңіз қызмет ба­рысында өмірлік кәдеңізге жараған шығар?

– 1953 жылы Казгородок балалар үйі жанындағы мектепке бірінші сыныпқа барып, онда бас­тауыш білім алдым. Кейін пар­тиялық қызметте жүрген әкем жұмыс бабымен Алматы қаласына ауысып, оқуымды №25 мектепке жалғастырдым. Гимназия қазір көр­некті жазушы І.Есенберлиннің атында. Бұл білім ошағын Пре­зидентіміз Қасым-Жомарт То­қаев, белгілі қаржыгер Дәулет Сембаев, “Алтын адамды” тапқан әйгілі археолог Кемел Ақышев, нейрохирург Юрий Аношин, өнер­танушы Анатолий Кельберг бітірген. Бастапқыда қатты қинал­дым, шет тілдерін тереңдетіп игеру өте ауыр соқты. Сондықтан ағылшын тілімен қосымша шұ­ғылдануға тура келді. Бойымдағы барлық ерік-жігерімді, ұшқыр ой-қиялымды жұмсай отырып, қа­тар­ластарымнан қалыспадым. Ағылшын тілінде еркін сөйлеп, қатесіз жаза алатын болдым.

Ағылшын тілін терең меңге­руім шетелдік әріптестерімнің тә­жі­рибесімен тұпнұсқа түрінде та­нысуыма үлкен септігін тигізді. Бір мысал келтірейін. 1978 жылы Алматы қаласында Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының бас болуымен алғашқы ме­дициналық-санитарлық көмек мә­селелері бойынша халықаралық конференция өтіп, оған 138 ел­ден өкілдер қатысты. Бұл жиын маған ұмытылмас әсер қалдырды. Ағылшын тілін әрі ме­дицина қызметінің қыр-сырын же­тік меңгерген маман ретінде фо­румның бел ортасында жүрдім. Сонда шетелдік әріптестерімнен үйренерім әлі көп екенін түсіндім.

Бірде шетелде білім алуға та­лапкерлерге іріктеу жарияланып, ешбір ойланбастан құжат тапсырдым. Қойылған талап бойынша ағылшын тілін білу, КОКП қата­рында болу, туыстардан саяси кү­дік табылмауы тиіс. Бұдан бөлек, кеңес одағының әр түкпірінен жи­нал­ған үміткерлер Мәскеуде бір­неше кезеңнен тұратын қосымша қатаң сынақтардан өтетін. Оның соңы КОКП орталық комитетінде сұхбатпен аяқталатын. Мен Же­невадағы халықаралық денсау­лық сақтау жөніндегі магистра­тураға жіберілген жалғыз қазақ­стандық болдым. 1980 жылы “Ха­лықаралық денсаулық сақтау ше­бері” атағымен оралдым.

1982 жылы штаб-пәтері Дели­де орналасқан, Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріне арналған ДДҰ-ның аймақтық кеңсе басшысының орынбасарлығына тағайындалдым. Жиі кездесетін әртүрлі жұқ­палы аурулармен бірлескен күрес­те тәжірибе жинақтадым.

– Мамандыққа деген қы­зығушылық әртүрлі туындай­ды. Біреулер ата-ана жолын таңдайды, енді біреулері са­налы көзқараспен келеді. Сізде мамандық таңдауда күмән бол­ды ма?

– Атам Байгенжені қызылдар атуға алып бара жатқанда жана­шырлары бес жастағы ұлы Қаба­тайды орыс пешінің ішіне тығып, өлімнен аман алып қалыпты. Бі­рақ от қызуы басылмаған пеште де­несін күйік шалып, тыртығы қалып қойған. Сталинград үшін шайқаста оқ өкпесін тесіп өткен. Ауыр жарақатын қанша білдірмеуге тырысқанымен, сезіп қалатынмын. Соны көріп өсіп, торо­кальды хирург мамандығын өз ер­кіммен, жүрек қалауыммен таңдадым. 1964 жылы Алматы меди­цина институтының емдеу факультетіне оқуға түсіп, 1970 жылы бітіріп шықтым.

Гиппократ антында “Науқас­тар­ға зиян келтіру мен қиянаттан бойымды аулақ ұстай отырып, бар шама-шарқым мен қабілеті­ме қарай оларға пайдасы тиетін­дей көмек көрсетемін. Қайсы үй­дің босағасын аттасам да, нау­қастың қамын ойлаймын, қасақа­на қиянат пен қастандық жасау­дан аулақ боламын”, – деген сөз­дер бар. Демек, дәрігер кез кел­ген уақытта қол ұшын беруге әзір тұруы тиіс. Тіпті сырқаттанып тұр­саң да, өз борышыңды атқаруға міндеттісің. Хирургтық жұмыс маған жаңа әрі қы­зықты міндеттерді ғана белгілеп қоймай, кәсіби қиыншылықтар­мен де жүздестірді. Оның ішінде, ең бастысы, практикалық тәжіри­бенің болмауы. Өкінішке қарай, қа­зіргі студенттер жоғары білім ала жүріп, адам ағзасының тін­дерімен арнайы жұмыс тәжірибе­сін және мануалды машықты меңгермейді. Адам денесіндегі жекелеген органдардың құрылымын суреттен ғана көріп, оқып-үйрену жеткіліксіз. Отаны сыртынан қарап, бақылау, өзіңнің жасаға­ның бір басқа, ал қасыңда тәлімгерің болмаса, өте қиын. Біздің ке­зімізде кез келген хирург бастапқыда өзгелердің ота жасағанын ба­қылайтын, содан соң көмекші бо­лып, кейін дербес кірісетін. Бір аңғарғаным, өзін-өзі тәрбиелеу – өте ұзаққа со­зылатын үдеріс. Бұған дайын бол­маса, басқа кәсіп іздеген дұрыс. Дәрігер уақыттан тыс өмір сүреді десе де болады. Өйткені, адам­дар кесте бойынша ауырмайды. Бұған менің көзім сан мәрте жет­кен. Нартәуекелге бел буған сәт­тер аз емес. 1971 жылдың 1 қаң­тарға қараған жаңа жылдық тү­нінде “Бурабай” республикалық ту­беркулезге қарсы санаторий жа­нындағы өкпе хирургиясына масаң күйдегі бір сарбаз жеткізілді. Күтуге уәде берген қызының тұр­мысқа шығып кеткенін естіп, өзін-өзі бытыралы мылтықпен атып жі­берген. Оқ денесінің бір бөлігін жұлып әкеткен. Қан тоқтамай ағып жатыр. Рентгено­логиялық тексеріс жүргізуге уа­қыт өте тапшы. Институтты енді бітіріп келсем де, күрделі ота жа­сауға шұғыл кірістім. Әр быты­раны сипап тауып шығарғанша ота екі сағатқа созылды. Қатты шаршап, талықсып тұрғаныма қа­рамастан көңілім тоқ. Себебі қыр­шындай жас жігіт өмірге қай­тып оралды. Ең басты жеңіс – осы.

– Сіз 2004 жылдан бері бас­қарып келе жатқан “Ұлттық ғы­лыми медициналық орталы­қ” АҚ елімізбен қатар тысқары жерлерге де танымал. Қандай бағдарлар бойынша қызмет көрсетесіздер?

– Клиника қабырғасында күр­делі әрі бірегей оталар жүргізіліп, 188 мыңнан астам науқасқа ста­ционарлық көмек көрсетілді. Бұл – мыңдаған адамның өмірі мен қай­та соққан жүректер деген сөз. Осы уақыт ішінде 158 мыңнан астам ота жасалса, 76 мыңы – жү­рек ота­сы (оның ішінде 6 мыңнан астамы балаларға жасалған кар­диохирургиялық ота), 21 мың ашық ота, 35 мың эндоваскуляр­лық ота, 17 мың аритмологиялық ота.

Хирургтеріміз 2018 жылдан бас­тап онкологиялық бейіндегі 995 ота, оның ішінде жүрек-та­мыр ауруларына әкеп соққан, құрсақ және көкірек қуысындағы органдарда қатерлі өскіндері бар 57 науқасқа симультантты хирур­гиялық ота жасады. ҰҒМО – онко­логиялық дерттен зардап шегетін науқастарға осындай бір сәттік оталар жасайтын Қазақстандағы жалғыз орталық.

2020 жылдан бастап клиника базасында нейрохирургия бөлімі ашылып, онда мидың діңгегі мен негізіндегі анағұрлым күрделі, со­нымен қатар, бас миы тамырын­дағы өскіндерді алып тастау бойынша ота жасалады. Осы кезең ішінде 455 науқас емделіп шықты.

2007 жылдан бері респира­торлық аурулармен күрес жөніндегі жаhандық альянстың құра­мындамыз. Осы жылы “Денсаулық сақтау ассамблеясы” қоры “Ден­саулық сақтау саласын дамытуға қосқан үлесі үшін” халықаралық атағын берді. EQAS (USA) диагностикалық зертханаларына, халықаралық стандарттар мен медициналық ұйымдарға арналған аккредита­ция стандарттары енгізілді. Ал­ғашқылардың қатарында меди­циналық қызметтердің нәтижесі 98,7 пайызға сәйкес келетін сер­тификат алынды. Еуропа іскерлік қауымдастығы мен Еуроодақтың сауда-өнеркәсіп палатасы “Медицина саласындағы Еуропаның ең үздік кәсіпорны” деп танып, диплом табыс етті. Азиялық сапа марапатының (ANQ, Гонконг) иегері атандық. “Сапалы инновация үшін” еуропалық сыйлық берілді.

ҰҒМО-да 270 дәрігер жұмыс істейді, олардың 12-сі – медицина ғылымдарының докторы, 26-ы– медицина ғылымдарының канди­даты, 5-уі – PgD докторы, 92-і – жо­ғары санатты дәрігер. Жоғарыда айтылған жетістік­тер – ұжымның көп жылғы қа­жырлы еңбегінің жемісі.

– Абай Қабатайұлы, жасөспірімдер арасында электрон­ды темекі, вейптерді тұтына­тын­дардың қатары күрт кө­бейіп кеткеніне алаңдаушылық білді­ріп, жиі дабыл қағып жүрсіз. Вейп түтініне тәуелді ортаны оңалтудың жолдары бар ма?

– Жасыратыны жоқ, элек­тронды шылым ашық саудалана­ды. Мамандардың айту­ларына қарағанда, темекіге қарағанда вейп­терге адам екі есе құ­мар, өйткені құрамында никотин 68-70 есе көп. Бұл препараттар 100 пайыз онкологиялық кеселге соқтырады. Әлем­нің 33 елінде вейпті сатуға, 79 елде қоғамдық орындарға тұтынуға тыйым салынған. Қазақстанда түбегейлі шектеу қойылмағандықтан, теріс салдары анық байқалады.

Бірде мені Еуразиялық рес­пираторлық қоғамның президенті ретінде Орталық коммуникациялар қызметінің алаңында өткен “дөңгелек үстелге” шақырды. Кез­десуге балалар сауықтыру лаге­рін­де пайдаланып, лақтырып тас­таған бір реттік вейптер салынған сөмкені ала келдім. Сөмкеден 20-ға жуық түрлі-түсті етіп безен­ді­рілген мундштукты алып шық­тым. Бұл – бір тәулік ішінде бір ғана урнадан жиналғаны. Мәлі­меттерге сүйенсек, елімізде соң­ғы жылдары вейптерді қолдану көрсеткіші 17,6 пайызды құраған. Дүниежүзілік денсаулық сақ­тау ұйымының жіктеуі бойынша электронды темекілер мен хош иісті қоспалары бар вейптер – бір нәрсе. Сондықтан денсаулыққа зиянын дәрігерлер, қоғам белсен­ділері қайта-қайта ескертіп, элек­тронды шылымның сатылымын шектеу туралы бастама көтергені сондықтан. Әлеуметтік желілерде оқушылардың электронды шы­лым сататын дүкеннің маңын то­рауылдап жүргені жайлы бейне­жаз­ба тарады. Сөйтсе, кәмелет жасқа толмаған қыздар әрлі-берлі өткен адамдардан электрон­ды шылым алып беруін өті­ніп жүр екен. Балалардың ерте­ңіне алаңдаған белсенділердің ұранынан кейін электронды шы­лымға қатысты шектеулер енгі­зілгенімен, мүлдем қол үзді деп айтуға ерте. Электронды шылымнан будақтаған түтінді балалар мен жастар әлі де қызық көріп, әуестілігін қояр емес.

Маған вейптен ауырғандар неге аз деп сұрақ қоятындар көп. Мұның салдары 10 жылдан кейін біліне бастайды. Жағдай осылай жалғаса берсе, кейін бармақ тістеп, өкініп қалуымыз әбден ықти­мал. Біріншіден – қаптамалары әлем-жәлем вейптерге, ондағы түрлі-түсті бояуларға шектеу қою керек. Екіншіден – азық-түлік дүкендерінде саудалауға және ароматизаторы бар вейптерді шығаруға, тасымалдауға тыйым салу қажет. Үшіншіден – электронды темекілердің зия­ны туралы түсін­діру жұмысын бір сәт те босаң­сытпауымыз қажет. Төртіншіден – айтылған ұсыныстардың заң аясында шешілуіне жұртшылық болып атсалысуымыз керек.

– Ашық әңгімеңізге рақмет.

 Сұхбаттасқан

 Өмір ЕСҚАЛИ,

 “Soltüstık Qazaqstan”.