Soltüstık Казахстан
Бұл оқиғаға да атқан оқтай, шапқан аттай жиырма жыл өте шығыпты. Мен ол кезде Шал ақын ауданы әкімдігінде көші-қон бөлімшесіне жетекшілік ететінмін. Еліміздің егемендік алғанына шетелдегі ағайындар да алақайласып, атажұртқа көш басын бұрып, лек-легімен келіп жатқан кез. Экономикалық қиындықтарды тіпті елер емес. Сан ғасырлар бойы ата-баба арманының орындалғанын жақсы ырымға балап, мәңгілік орнықса деген жүрекжарды тілектерін Қазақстан үкіметіне мың қайтара айтып, қариялар ақ батасын беріп, атамекенге жетіп, табан тірегендеріне тәу етеді. Біздің де теріскейде тамырынан үзіле бастаған ұлттық салт-дәстүрлеріміздің орны толар, оңалар деген үмітіміз оянып, қолдан келгенше жақсылап қарсы алудың, қоныстандырудың қамындамыз. “Тарыдай шашылған қазағымыз еліне орала берсін, жер жетеді, екі қолға бір күрек табылады, жұмыла еңбек етсек, ертең-ақ кімнің “іштен”, кімнің “сырттан” екені білінбейді” деген ой құшағында жүріп, пойыздан талай отбасын қарсы алып, тәттіге алданған жас балаша мәре-сәре болып жүрміз. Әсіресе ата-әжелер жағы вагоннан түсе сала тізерлей отырып, екі қолын жерге таянған күйі еңкейіп, асфальтты сүйгенін көргенде көзіміз жасқа шыланып, бауырымыз езіліп сала берді. Туған өлкеге деген сағыныш сезімі бойымызда бұлқынып жатса да, Жер-Ананың қадір-қасиетін олардай терең сезінбейтіндей ыңғайсыз күй кештік. Әлде атақоныста алшаң басып жүргендіктен қадірін біле алмадық па?!
Қандастарымызды облыс орталығында алабұртқан көңілмен жамырай қарсы алып, кішкентай балаларды көтеріп, вокзалдың ішіне дейін кіргізіп, үзіліссіз қызмет етсек те, шаршағанымыз білінбеді. Қайта тау көтерген Толағай құсап бойымызға қуатты күш бітіп, ешнәрседен тайынар емеспіз. Дәмханадан тамақтандырып, автобусқа мінгізіп, ауданға жүріп кеттік. Келген бетте уақытша мектептерге орналастырдық. Ауруханадан да бос бөлмелер табылды. Бірқатары ауылдық округтерге жіберілді.
Менің басты міндетім – әр отбасына баспана тауып, алдына мал салып беру, жұмысқа орналастыру, ішкі істер бөліміне, ауруханаға тіркеу, қажетті азық-түлікпен қамтамасыз ету. Көбі орыс тілін білмегендіктен, оларды қазағы көп ауылдарға қоныстандыруға тура келді. Тұрмыс жағдайы, балаларының мектепке баруы да құзырымызда болды. Аудан басшылығына кіріп, жағдайды баяндап тұрамын. Басқа жерлерге көшіп кеткендермен саудаласып, отыздан астам отбасы үй-жаймен қамтамасыз етілді. Құжаттарын рәсімдеу де үлкен күшке түсті. Ол кезде қазіргідей үйлер салынбайтын, өйткені қаржы өте қат. Негізінен Моңғолиядан, Қытайдан, Ресейден, Өзбекстаннан ат басын бұрды. Бүгінде оңтүстіктен солтүстікке көшіруді түйіні шешілмеген мәселедей көретіні түсініксіз. Меніңше, қазіргі көші-қон жұмысы әлдеқайда жеңіл. Себебі күнгейден келгендердің сіңісіп кетуі оңай. Тек қорқақтайтыны – қатал табиғаты мен қырық құбылмалы ауа райы. Оған да көндігуге болады. Бәрінен бұрын “елімнен не аламын деп емес, не беремін” деген айқын көзқарас, жақсы ниет болсын дейік.
Сөз арасында ұлтымыздың бойына ғасырлар бойы сіңген мінез-құлық, салт-дәстүр жөнінде аз да болса айта кеткенді жөн көрдім. Сергеевка қаласына көшіп келген Сенбі Айтпенбетов деген азамат маған: “Ғабеке, сіз біздің әкеміз де, анамыз да болдыңыз, әрдайым жанымыздан табылдыңыз. Шынайы қамқорлығыңызды білдіріп жатасыз. Туысымыздай болып кеткен сізге ризамыз”, – деген сөзін естігенде азды-көпті еңбегімді бағалағанына, шын жүректен шыққан ризашылығына іштей масаттанғаным рас. Маған одан артық баға керек емес. Кейін де ағалы-інілідей араласып тұрдық.
Тәлім-тәрбиеге, салт-дәстүрге байланысты мынандай жайтты байқап, үйренерлік тағылым-ау деген оймен жадыма мықтап түйдім. Өзара сөйлесулері сыпайы, инабатты. Үй иесінің өзі даусын қатты шығармайды. Ақырын ғана байыбына барып, түсіндіріп жеткізеді. Балаларының әке-шешесіне деген ілтипаты, ізеттілігі, бір бөлек әңгіме. Ал отанасының мінез-құлқы – нағыз қазақи отбасыға тән. Отағасына деген құрмет, сыпайылық шексіз. Іс-әрекеттеріне киімдері де сай, сәнді, қонымды. Бұрынғы әже-апаларымыз, аналарымыз, жеңгелеріміз еріксіз еске түсті. Олар да осындай еді ғой. Санамды сансыратқан неге деген сауалға өзімше жауап тапқандай болдым. Қанша дегенмен, теріскейде басқа ұлт өкілдерінің үлесі басым болды. Тарихқа көз жүгіртсек, кімдер мекендемеді, кімдер келіп-кетпеді десеңші? Соның салдарынан байырғы тұрғындардың саны 23-25 пайызға дейін құлдырап кетті. Қазақ мектептері жабылып, балабақшалар түгелдей орысшаға ауыстырылды. Ұлттық кадр мәселесі тұралап, қазақша оқу-құралдарын табу қиямет-қайымға айналды. Қолдан жасалған қиянатқа қарсы еш қайран табылмады. Өзіміздің тамсандырар таңсығымыз бола тұра, өзгенің қаңсығына көзсіз еліктеу – маңдайымызға сор болып жабысты. Жақсысынан гөрі жағымсыз жақтарын бойымызға жұқтырдық. Жастар тәрбиесінде жіберілген олқылықтар атан түйеге жүк боларлықтай.
Сырттан келген қандастарымыздың отбасыларында бұрыннан қалыптасқан құндылықтарымыздың қаймағы бұзылмай сақталып қалғаны таңдандырды. Отбасы, ошақ қасынан басталатын қазақи ұғымдардың тінін үзбеген күйі кейінгі ұрпаққа аманаттап отырғаны – бәрімізге үлгі. Үлкенді сыйлау, қадірлеу, алдын кесіп өтпеу, кішіге ізет көрсету – мұның бәрі тәлім-тәрбиемен берілетін өнеге екенін қазіргі жас буын біліп өссе дейсің.
Кейде өз ағайындарымыздың арасынан “оларды кім шақырыпты”, – деген қияңқы сөздерді ара-тұра естіп қаламын. Соған қарағанда әлі де елдік мүдде мен жүрек жылылығы жетіспейтін сықылды. Келешегіміз бірлікте екенін ұмытпайық. Дүздараздық, бөлінушілік арамызды алшақтатып, оның соңы небір проблемаларға ұрындыруы әбден мүмкін.
Сыртта жүрген қандастарымыздың көш легі тоқтамай, құтты қоныстар көбейе бергей!
Ғабит ҚОҢЫРБАЕВ,
еңбек ардагері.
Қызылжар ауданы.