Болат ҚОЖАХМЕТОВ: “АҚЫН АМАН БОЛСЫН ДЕСЕК, АРДАҚТАЙ БІЛЕЙІК!”

– Болат Қожахметұлы, сізді Қызылжар жұртшылығы ақын әрі журналист ретінде жақсы та­ниды. Бірнеше кітаптың авто­ры­­сыз. Жырларыңыздың бас­ты тақырыбы – адам өмірі, қа­ра­пайым еңбек адамдарының тыныс-тіршілігі. Оқыған жан­ды терең мазмұнымен тұңғиы­ғына тартады. Өткен жылы жа­ңа өлеңдеріңіз топтасты­рыл­ған қос жинағыңыз жарық көр­ді. Өзіңізді, жазған дүниеле­рі­ңіз­­ді жарнамалай бермейсіз? Неге?

– Әлекедей жаланған жұлы­мыр ақындардың бірі болып шық­пағаныма – мың шүкір! Мұндай мүмкіндік бала кезден бастап мол болды: кез келген оқиғаға қолма-қол өлең шығаратын мен тұстас­та­рымды түгелдей аузыма қарата білдім. Қазіргі Шал ақын ауда­нын­дағы бұрынғы Ленин орта мекте­бінде жоғары сынып оқушылары­ның: “Ақын келе жатыр!” – деп жол бер­генін қалай ұмытайын?!

Шіркін, сүтпен біткен ізгі қы­лықтың өлгенше өзгермейтіндігі қандай ғанибет?! Әлпештей оты­рып, әдеп үйреткен әке-шешеміз “Қанағат қарын тойғызады”, – деген ма­қалды сөзбен емес, көзбен ай­татын. Бала кезде бірде-бір фаб­риканың киімін киіп көрмеген біз­дің басқаша болуымыз мүмкін де емес сияқты. Оның үстіне қазақ бол­ғанымыз үшін талай рет мазақ болған кеңестік кезеңнің тең жар­тысы тағдырымызға айналып, еңсе тіктей алмадық.

Енді музыканттай минордан мажорға ауыссам, жарты ғасырға жуық қалам сермеген қайратты жылдарымда аймағымыздың аз қазағына өзімді кәміл көрсеттім дей аламын, төбемді де, туынды­ларымды да. Аты-жөнімді айтқан­да атып тұрып, бір қойын сою үшін қорасына қарай жүгіре жө­нелген небір жерлесім қонақжай­лылығын көрсеткен еді-ау!..

Енді, міне, заман да басқа: XXI ғасырдың ширегінің шеті көрі­ніп тұр, мен де басқамын: қолдан түспеген қалам қаққан қазықтай селтиіп тұр. Өз дәуіріме маңдай терімді тамшылатқан менің мың­да­ған оқырманым ауылға тақау ор­мандай тым сиреп қалды ғой. То­қетерін айтсам, “жарнама” де­ген сөздің өзін суқаным сүймейді: жағымды сипат жоқ онда. “Сарна­ма” деген оп-оңай ұйқас ойыңа сап ете түседі. Сондықтан одан алыспын.

– Өткен жылы баспа бетін көрген қос туындыңыздың бі­рі­не “Доңғалақты дүние” деп атау беріпсіз. Ерекше естіледі. Бұлай ат қойып, айдар тағуыңызға не себеп болды?

– Кавказға бір барғанымда шипажайдың балконында таңғы ауамен тыныстап тұрған мен бір құбылысқа қайран қалдым. Күн­нің көзі солтүстік-шығыс жақта ша­қы­райып тұр! Үш күндік жерде то­сын тұс­тан рауандаған Күн маған дү­ниенің алтын доңғалағындай бо­лып елестеп кетті. Содан кейін тө­гіліп отыратын ұйқасқа құрал­ған “Күн” деген өлеңді қағазға тү­сір­генім айтпаса да түсінікті ғой. Осы өлең “доңғалақты дүние” де­ген идеяның беташарындай бол­ды. Бұл идеяның авторы – мен емес, Пушкин мен Лермонтов сияқты небір шайырларға шабыт берген Кавказдың Күні. Иә, дүние доң­ға­лақты да екен-ау… Көктегі ұшақ­тар, жердегі көліктер – бәрі де доңғалақсыз емес. Түздегі трак­­торлар, үйдегі дивандар – бәрі де доңғалақты. Аспандағы Ай түгіл, қаңбақ та домалай жөнеледі.

Міне, осының бәрі “Доңға­лақ­ты дүние” деген жаңа жыр жина­ғымның арқауына айналды. Жи­нақтың желісі ғана емес, өлеңдер­дің құрылысы да тұп-тұтас шумақ­тарға бөлінбеген, толғау тәрізді төгіліп отырады.

Бір тақырыптың тап-тар арна­сын біршама кеңіткен бұл кітабым әдебиеттен өз орнын табады деп сенемін.

Жаңадан жарық көрген қос кі­табымның екіншісі “Өзім және өз­гелер жайында” деп аталады. Нақ осы айдармен жарияланған етек­тей-етектей эсселерім “Sol­tüs­tık Qazaqstan” газетінің сақа оқыр­ман­дарының есінде болуға тиіс. Бес-алты жыл бойы ай сайын, тоқ­сан сайын көпшіліктің көзайы­мына айналған бұл туындыларда да тұтастық бар, тақырыбы – әде­би әлем.

Мен Сәбитті де, Ғабитті де көр­дім. Мұқағалимен де, Олжаспен де тілдескенім бар. Нұрғиса да, Са­фуан да бейтаныс емес еді. Мә­селен, Нұрғиса марқұмның біздің ауылда болғанын қалай бүгіп қа­лайын?! Мұқағали марқұмды оқу сессиясы сайын күнде дерлік көр­генімді, одан көңілге түйгенімді еліме неге айтпаймын?! Маған бір-бір кітабын ұсынып, қолтаң­баларын қалдырған олардың ру­хын асқақтату парызым емес пе?!

Кез келген журналистің оң жам­басына келе бермейтін осы эс­се­ле­рім үш жүз беттік жаңа кіта­бым­ды толтырды. Ақынның жаңа қырын көрсететін бұл кітап та тәп-тәуір бағаланады деп сенгім ке­ле­ді.

– Шығармашылық кеш ұйым­­­­­дастыру ойыңызда жоқ па?

– Мұндай мәселені авторға арта салу қате, берісі – мә­дениет басқармасы, әрісі – әкім­діктің өзі өткізсе құба-құп. Бірақ бас­шыларға бара да, пара да бер­мейтін мен ақынды іздеген әкімді көре алмай келемін. Өткен отыз жылдың ішінде облысымызды бас­қарған оншақты әкімнің бірде-біреуінің қабылдауында болған емеспін.

Орысша оқыған басшылар­дың қазақылығы олқылау екенді­гін екінің бірі білетін шығар-ау… Олар мені ақындардың ақсақалы екендігімді білмейтін болар-ау… “Менімен фотоға түсіңдер. Тарих­та қаласыңдар”, – деп көшеде тұратын Сәбит Мұқановты айналып өтуші едік. Енді өз басыма келге­нін қарашы!

Бірақ біліп қойыңыздар: әдебиет қолдаусыз дамымайды. Фир­доусидың “Шахнамені” жазуын, оның жарық көруін патшаның өзі өмір бойы қолдаған. Ал бізде бәрі керісінше. Бүкіл кітаптарыңды өзің шығарасың. Тым болмаса туындыларыңды таратуға қол ұшын беретін біреу жоқ. Кез кел­ген кітапханада немесе кітап дү­ке­нінде біздің бір жинағымыз жоқ. Тордағы қасқырдай теңселген кейбір ақынды оқырмандардың таны­майтындығы да сондықтан.

Аяулы ақындардың аялауға ғана лайық екендігін ежелеп жат­қаным ғой бұл.

Айтпақшы, осы екі кітабым­ның тұсаукесерін өткізуді жоспар­лағанымды біреу білер, біреу біл­мес. Оны ұйымдастыру жұмысын жалғыз өзім атқарып, жалпамнан түстім, “Жедел жәрдемге” жүгін­дім.

Сондықтан ақын аман болсын десеңдер, ардақтай біліңдер!

– Қазір елімізде кім көп, жас ақындар көбейіп келеді. Олардың шығармашы­лығы туралы не айтасыз?

– Бір кітапқа сыйып кеткен өлеңдері екі-үш жыл сайын үңіл­ді­ретін елден ерек ақындар бірен-саран ғана. Солардың бірі – өлең­дері қандай болса, өзі де сондай жұмбақ болған Марина Цветаева. Маяковский өзін атып тастаған­да: “Ақын құсап ажал құшты”, – деп тамсанған ақын. Бір қарап шығып, қоя салатын өлең онда жоқ, екі-үш рет төніп, содан кейін сүйсінесің. Оның шумақтары тү­гіл, тыныс белгілерінің өзі грам­матикадан сынақ алғандай.

Оның үш-төрт өлеңін Г.Салықбаева аударған екен, еркін тәржіма болып шығыпты. Мұнысы да жөн. Маринаны тікелей аудару мүмкін де емес тәрізді.

Ал көзі тірі классиктердің бірін айтсам, ол – Олжас. Цветаеваға тең болмаса, кем емес, оның “Қыш кітабынан”, “Кактусы” мен “Құмырсқасынан” және басқала­рынан да жаңа туындыдай бас көтермейсің. Ақынның алғашқы өлеңдерінің бірі – “Арғымақты” айта бер, әсіресе, Әбіш Кекілбаевтің тәржімасына тамсанғаным әлі есімде.

Өз тұстастарыма тоқталсам, Жұматай марқұм ойға оралады. Төрт аяғы тең жорғадай тайпала білген оның алақандай “Ләйла­сын” оқысам, шабытым шарық­тай жөнеледі. Бас-аяғы бір-екі кітап қана жазған Есенғали марқұм да ерекше ақын еді-ау… Ол ескінің соңы, жаңаның басы сияқты болатын. Жыраулардың са­рыны, жаңаша жазатындардың жалыны – бәрі де бір өзінде. Әсі­ресе “Ғайша бибі” деген дастанының деңгейі жоғары.

Серік Ақсұңқарұлының жаз­ған­дарын қалт жібермеуге тыры­самын. Ал Тыныштықбектің кітап­тары қолыма түспей келеді. Фари­заның ізбасарлары болуға құл­шынған қыз-келіншектер де қуантпай қоймайды.

Жалпақ Қызылжардағы жал­ғыз кітап дүкенінде өтімді дү­ние­ліктер аз, өтімсіз тауарлар сіресіп тұр. Ондағы классиктердің шығар­малары өз үйімде де бар. Мен іздеп жүрген кітаптар онда жоқ. Сондықтан қазіргі ақындарды жіпке тізіп шығудың жөнін таппай отырмын.

– Жуырда жазушы Мұхтар Ма­ғауиннің сұхбатын тыңда­дым. “Қазақты дін құртады”, деп­ті. Қаламгердің айтпағы асы­лында қазақты асыл діні­міз емес, исламды жеккөрініш­ті етіп көрсеткісі келетіндер құр­та­ды дегенге саяды. Әсіредіншіл­дердің әрекетіне тосқауыл болу қажеттігін айтқан. Сіз мұ­сылманның бес парызын орын­­­дап жүрген жанның бірі­сіз. Бұған көзқарасыңыз қалай?

– Тарихтан аян жайт сол – дін­сіз адам бар шығар, бірақ дінсіз қоғам жоқ. Өйткені, адам баласы сенімге зәру. Ал зәрулік сезім әу баста Алланы тану үшін берілген. Бұған мына хадис дәлел: “Әрбір сәби мұсылман болып туады. Бірақ ол баланың әке-шешесі оны өз діндеріне кіргізеді”. Бұл – діни сезім туа бітеді деген сөз. Батыстың әлеуметтанушылары мұны ғылыми жағынан дәлелдеді де. Әттең, сенімді өмір өзгертпей қоймайды, біреулер – пұтқа, келесілері – отқа табынады.

Міне, осынау имани сезімді дін ғана қанағаттандыра алады. Ғылым да, өнер де, спорт та – бәрі де дін сияқты шексіз емес. Иманның адамды жалықтыр­майтыны да содан.

Бір өкініштісі – дініміздің дің­гегі берік емес. Толып жатқан сек­талардың салдары ауыр, тоз-тоз болып кете жаздадық. Жат ағым­дардың жетегінде кеткен кейбі­реулерді көріп жүрмін, үйі де, күйі де жоқ. Оларды ешбір дәрігер ем­дей алмайды.

Түйін ретінде айтарым мынау: “Дінге тым беріліп кетпеңдер, дін­сіз де болмаңдар. Екеуінің ортасын ұстаңдар”. Бұл пенденің емес, Пайғамбарымыздың өсие­ті. Одан да осыны орындайық.

– Кіндік қаныңыз тамған Өр­нек ауылынан небір дара тұл­ғалар шыққан ғой. Олардың сіз­ге жасаған қамқорлықтары бар ма? Бірлі жарым мысал келті­ресіз бе?

– Үкімет мүшесі болған наға­шым – Кенжеболат Шалабаев Қы­зылжар өңірінің көнекөз журна­листерінің бәріне де шарапатын тигізген хас қайраткерлердің бірі еді. Алақандай ауылымыздың өзі­нен оншақты жерлесі журналис­тер қатарына қосылды. Анда-санда терлеп-тепшіп бір шай ішіп ке­тетін солар шабадандарын бес жыл бойы нағашымның үйінде сақтапты. Ол кісінің небір қамқор­лығының бәрі де есімде. “Кітабыңды жоспарға енгізейін”, – деп бір емес, он рет айтты. Нағашым әкесі сияқты жүз жасайды деп ойладым ба екен: “Сосын”, – деп сырғыта беретінмін. Ажалына асыққан адам менің жайбасар­лығыма қарамады, елу беске де жете алмады.

Оның ақылына құлақ сала­тын­мын. Бірде: “Ақын бастық бо­ла алмайды” дегені бар. Сол айт­қанынан шықпағаным өкінішті емес.

Нағашымның ізбасарлары­ның ешқайсысы да ұстаздан оза алмады. Солардың біреуі ақын бо­лып Алматыда қалды. Бірақ ол өзгелер түгіл, өзінің айналасына да шуағын шаша алмады. “Ізімді ба­сатын ақын інілерім қайда?”– деп ешкімді іздемеді. Кекірейген ондай кісіге жалпақтайтын әдет­тен ада едім мен…

“Алла тағала өз рақымын жүз бөлікке бөліпті”, – деп басталатын хадис есіме түсіп отыр. Онда ай­тылғанындай, Жаратқан ием ра­қымның 99-ын өзінде қалдырып, дүниеге бөліп бергені – біреу ғана. Ал қиямет-қайым болғанда бәрін қосып, жүз рақымын жайып салады екен.

Міне, осы бір рақым мың адамның біреуіне ғана бұйыра­тын сияқты ғой. Ендеше Алладан сұрағаннан басқа абзалы жоқ.

– Ғұмырыңыздың басым бөлігін Мағжан ақынның қол­таңбасы қалған облыстық газетке арнаған жансыз? Соған қуанасыз ба?

– Мен журналист болу үшін ең бақытты жылдарымды құрбан ет­кен жанкештімін. Алматы зоо­техникалық-мал дәрігерлік инсти­тутынан 3-курста кетіп қалдым. Қазақ мемлекеттік университе­тіне министрдің өзі ауыстыра алмай, бәрін қайтадан бастадым. Сөйтіп, тоғыз жыл дегенде көк дипломды алақанымда аунатқа­ным бейнет болып көрінген жоқ.

Көк желкендей сол диплом мені облыстық газет редакциясы­ның айдынына түсірді. Шалқар ай­дында бәрі де бар екен, экономи­ка да, экология да, әдебиет те, мәдениет те. Ақын қарасөзге қам­шы салдырмайды екен, етектей газеттің жарты бетін толтырудың қиындығын сезген де жоқпын. Әліпті таяқ деп білмейтін қарт ақынды да, өлеңге икемі бар бала ақынды да жыр өлкесіне ұшыр­дым. Белгілі ақындардың кітапта­рындағы менің қаламым тиген тұстар көзіме оттай басылатын.

Бірде “Ленин туынан” қазіргі “Soltüstık Qazaqstan” кетіп қала жаздадым, “Лениншіл жас” газетіндегі эссемді оқыған Сағат Әшімбаев Қайырбек Асановты жұмсап, мені Алматыға алдырт­қысы келді. Бірақ ауылдағы кәрі әке-шешем үйленбеген мені Ала­тау жаққа жібермеді. Мың жылда бір рет берілетін мүмкіндік – жүз­деген ақындардың ортасына ба­рып, топ ете түсуге Тәңірдің жазбағанын-ай!..

Десе де әрісі – “Ленин туын­да”, берісі – “Soltüstık Qazaqstan”-да жарты ғасырдай қаламымды тайпалтқаныма өкінбеймін. Осы газеттің қалың тарихының қақ жар­тысында қаламымның ізі қалған менің есімім де, еңбегім де ұмытылмас деп сенгім келеді.

Сұхбаттасқан

Нұргүл ОҚАШЕВА,

“Soltüstık Qazaqstan”.